आजचा दिवस ‘कालिदास दिन’ या नावाने ओळखला जातो. कुणी म्हणेल, आमच्याकडे तर कधीपासून पाऊस पडत आहे. तर कालिदासाचा यक्ष ज्या रामगिरीवर रहात होता तिथे कदाचित त्या काळात पहिले ढग आषाढात येत असतील, किंवा तो पहिला ढग नसेलही. त्या दिवशी त्याला तो ढग पाहून आपण पत्र लिहावे अशी कल्पना सुचली असेल. ते काही असो, पण मेघदूत हे काव्य आणि त्याच्या रचनेची कथा मात्र अजरामर झाली आहेच.
या दिवसाच्या निमित्याने मला फेसबुक आणि वॉट्सॅपवर मिळालेले लेख आणि काव्य मूळ लेखक व कवींचे आभार मानून खाली देत आहे.
************
कुबेराच्या शिव पूजेला शंभर फुलांपैकी एक फुल कमी पडते म्हणून तो यक्षाकडे बघतो तेव्हा यक्ष त्याला सांगतो की ते .फुल मी माझ्या प्रेयसीच्या डोक्यात घातले आहे तेव्हा चिडलेला कुबेर त्याला त्याच्या प्रेयसी पासून एक वर्ष विरहाचा शाप देतो आणि हीच शापवाणी मेघदूत या अमर खंड काव्याची निर्माती ठरली.
शापवाणी आणि सुंदर काव्य यांचा काहीतरी नातं असावं रामायण महाकाव्यालाही क्रौंच पक्षाच्या प्रणयी जोडप्याला मारणाऱ्या शिकाऱ्याला; वाल्मिकींनी दिलेशी शापवाणीच आधारभूत ठरली.
असो आज आषाढ शुद्ध प्रतिपदा हा दिवस कालिदास दिन म्हणून ओळखला जातो. मेघदूताची आठवण आज हटकून होते ती या ओळीने
आषाढस्य प्रथम दिवसे मेघमाश्लिष्टसानुं
वप्रक्रिडा -परिणत गज-प्रेक्षणीयं ददर्श*
मेघेन + आश्लिष्ट ( लिप्त / वेढलेला)
सानु — पर्वत शिखर वा उंच पठार
वप्रक्रिडा — बैलांचे वा हत्तींचे ढुशा मारत खेळणे
ददर्श — पाहिला ( दृश् धातु)
(विरह पीडित यक्षाला ) आषाढाच्या पहिल्या दिवशी पर्वत शिखरांना लिप्त करणारा मेघ ; क्रिडा करणाऱ्या प्रेक्षणीय हत्ती प्रमाणे दिसला
अनेकांना ही मेघदूताची सुरवात वाटते पण ही दुसऱ्या कडव्यातली तिसरी ओळ आहे
हे पूर्ण काव्य मंदाक्रांता वृत्तात आहे १० ते २० ओळी एखाद्या वृत्तात लिहणे आणी साधारण ४५० ओळी एका वृत्तात लिहणे वेगळेच इथेच कालिदासाची प्रतिभा दिसते
विरही यक्ष या मेघालाच आपला दूत बनवून प्रेयसीकडे पाठवतो ही मेघदूताची कल्पना
प्रथम हा यक्ष मेघाला आपल्या प्रियतमेच्या नगरी पर्यंत जाण्याचा मार्ग सांगतो हा मेघदूताचा पहिला भाग पूर्व मेघ नावाने ओळखला जातो .यामध्ये ८ पर्वत ९ प्रदेश आणि १० नद्या यांच्या विहंगम दृश्याचे सुंदर वर्णन कालिदासाने जमिनीवर राहून केले आहे सुंदर भौगोलिक वर्णन आहे. हे त्याचे वर्णन म्हणजे इंजिनियरिंग भाषेत टॉप व्हु वर्णन म्हणायला हरकत नाही. तर उत्तर मेघ हा यक्षाने प्रेयसीला दिलेला संदेश आहे आता चार मासच शाप संपायला उरले आहेत मी कार्तिक मासात येतोच आहे. असे हे यक्षाचे विरहगान आहे
कालिदासाच्या साधारण चाळीस साहित्य कृतीं मधल्या सात उत्कृष्ट साहित्य कृती अशा
१) शांकुतल २) मेघदूत ३) कुमार संभव ४) रघुवंश ५ ) मालविकाग्नीमित्रम् ६ ) विक्रमोवंशीय ७ ) ऋतुसंहार (संहारचा अर्थ समुह वा एकत्रीकरण 😊)
या अजरामर साहित्यामुळेच कालिदास सर्वोतम व कविच्या गणनेत प्रथम क्रमांकावर येतो आणी नंतर कुणीच कवी येत नाही सांगणारा हा श्लोक
पुरा कविनां गणना प्रसंगे कनिष्ठिकाधिष्ठित कालिदास : |
अद्यापि ततुल्यकवेरभावात् अनामिका सार्थवती बभुव ॥
कनिष्ठिका — करंगळी अनामिका — १) करंगळी नंतरचे बोट २) नाव नसलेला
ततुल्यकवेरभावात — त्याच्या तुल्य कवीच्या अभावात
पूर्वी ( उत्तम ) कवींच्या गणना प्रसंगी कालिदास करंगळी वर अधिष्ठित झाला आणी त्याच्या तुल्यबळ कवी न मिळाल्याने करंगळी नंतरचे बोट अनामिका ( नाव नसलेले ) अद्यापिही तसेच राहिले आहे
नरेंद्र
************
गुजगोष्टी मध्ये गुंग, भार्येच्या संगतीत
भान नाही त्याला, गेली आज्ञा विस्मृतीत
क्रोधित यक्षराजा, सुनावी शिक्षा अशी
पत्नीला विलग करुनी, धाडला दूरदेशी
जाता सामोरे क्रोधाला, हद्दपार केले त्याला
शिक्षा भोगणार एक, पण जाहली युगुलाला
विरहात होती तीही, ना सुचे अन्नपाणी
पण सांगणार कोणा, तिची करुण कहाणी
येता वर्षाकाल, बरसल्या धारा जेव्हा
आठव येता त्याला, व्यकुळला जीव तेव्हा
दूत करुनी मेघाला, धाडला पत्नीकडे
शुभवार्ता सांगावी, असे घातले साकडे
घेऊन निरोप त्याचा, तो मेघ रवाना झाला
कालिदासाची लेखणी, ‘मेघदूत’ जन्मा आला……
मधुश्री वैद्य
****************
आषाढस्य प्रथम दिवसे
मेघदूत लिहिणाऱ्या कवि कुलगुरू कालिदास यांची आज जयंती ! आषाढ महिन्याचा पहिला दिवस.आषाढस्य प्रथम दिवसे या अजरामर श्लोकाची निर्मिती केली.
विदर्भातील रामटेक/रामगिरी इथून या ढगाचा हिमालयाच्या कुशीत वसलेल्या अलकानगरीपर्यंतचा प्रदीर्घ प्रवास यात वर्णन केला आहे. हा आषाढातील काळाभोर मदमस्त हत्तीसारखा ढग खूप दूरवर प्रवास करेल अशी खात्री वाटल्याने त्यालाच प्रेमिकांचा दूत बनवून पाठवले आहे. सध्याच्या मोबाइल युगात एखाद्या ढगालाच माणसाप्रमाणे दूत बनवणे खूप रोमांचक वाटते.
अलका नगरीत एक यक्ष कुबेराला महादेवाच्या पुजेसाठी सकाळी उमललेली ताजी कमळे रोज देण्याचे काम करत असतो. नवपरिणीत पत्नीबरोबर वेळ मिळावा म्हणुन तो यक्ष रात्रीच कमळे तोडून ठेवतो. दुसऱ्या दिवशी सकाळी कुबेर पूजा करत असताना त्या उमलू लागलेल्या फुलात रात्री कोंडला गेलेला भुंगा कुबेराला डंख मारतो. त्या काळच्या पद्धतीनुसार कुबेर यक्षाला शाप देतो. आणि त्या यक्षाची व त्याच्या प्रियेची ताटातूट होते.
मग रामगिरीहून,जिथे सीतेची स्नानकुंडे आहेत,अशा ठिकाणाहून अश्रुभरलेल्या डोळ्यांनी यक्ष मेघापाशी निरोप देतो. राम आणि सीता यांचा पण विरह प्रसिद्ध आहे.
वाटेतल्या निसर्गाच्या अप्रतिम वर्णनानी नटलेले हे काव्य !आपल्याला नर्मदा,वेत्रवती नदी, विदिशा नगरी,कदंब वृक्षांनी नटलेले पर्वत,उज्जैन, अवंती नगरी,शिप्रा नदी,महांकालेश्वर सगळ्याचे वर्णन करत या मेघाचा प्रवास गंभीरानदी, हिमालयाच्या कुशीत उगम पा्वलेली जान्हवी/गंगा नदी,मानस सरोवरापर्यंत होतो. कैलासाच्या कुशीत वसलेल्या अलकानगरीत मेघ पोचतो.
तो मेघाला स्वत:च्या घराचे,त्याच्या आसपासच्या मंगल खुणांचे वर्णन करतो.शापातले किती दिवस राहिलेत हे फुलांनी मोजणाऱ्या ,विरहाने कृश झालेल्या आपल्या पत्नीचे वर्णन करतो..परत येऊन तिची खुशाली कळव सांगतो.
ताटातूट,विरह हाच या काव्याचा पाया आहे.आपण आपल्या मनात सतत रहाणाऱ्या व्यक्तीची आठवण काढत असतो. आठवण हा शब्द पण योग्य नाही,त्या व्यक्तीला कधीचं विसरलेले नसतो.
याच भावनेचे प्रतिबिंब या अमर काव्यात मिळते.
कविकुलगुरु कालिदास यांना सादर प्रणाम !!
आजच्या विज्ञान युगात मेघाला दूत बनवून पाठवणे किती काव्यमय वाटते नाही. आषाढातला पहिला दिवस घेऊन येतो खूप सण,व्रतवैकल्ये !!कोरोनामुळे खर तर भांबावून गेलो आहोत. अशा वेळी आपल्या जीवनातली भक्ती,श्रद्धा आपल्याला तारुन नेतील. निमिषार्धात संपर्क साधण्याच्या या युगात आषाढाच्या पहिल्या दिवशी कवि कुलगुरु कालिदास यांचे स्मरण करु या !!
माधुरीशिधये
कविकुलगुरु कालिदास आणि त्याचे साहित्य यांची ओळख करून देणारे माझे लेख इथे वाचावेत – आनंद घारे
https://anandghare2.wordpress.com/2010/09/09/%e0%a4%ae%e0%a4%b9%e0%a4%be%e0%a4%95%e0%a4%b5%e0%a5%80-%e0%a4%95%e0%a4%be%e0%a4%b2%e0%a4%bf%e0%a4%a6%e0%a4%be%e0%a4%b8/
***********
आषाढाच्या पहिल्या दिवशी अवचित दिसशी मला
म्हणुनिया विनवीत मेघा तुला
रामगिरीवर एक यक्ष मी
काळ कंठितो विरही कामी
कसा सांगू मी शाप भोगतो व्यथा जाळते मला
म्हणुनिया विनवीत मेघा तुला
स्वीकारी या कुटजफुलांते
ऐक प्रार्थना प्रसन्नचित्ते
स्वागत करितो प्रीतिवचाने प्रणयी हा पोळला
म्हणुनिया विनवीत मेघा तुला
तुला पाहुनी सुखासीनही
कातर होती , होती विरही
कथा काय मग कंठ मिठीचा प्रिय ज्यांचा तुटला
म्हणुनिया विनवीत मेघा तुला
तप्तांचा तू असशी आश्रय
इंद्रसचिव तू , तू करुणामय
निरोप माझा घेउनी जाई अलकानगरीला
म्हणुनिया विनवीत मेघा तुला
प्रिया दूर मम तिला भेटशील
मनी वाटते नाही न म्हणशील
विफल विनवणी सुजनी बरवी नको शठी सफला
म्हणुनिया विनवीत मेघा तुला
कुठला घ्यावा मार्ग प्रथम तो
सांगुनी नंतर निरोप कथितो
दूत होऊनी पोचीव माझ्या दुःखी दयितेला
म्हणुनिया विनवीत मेघा तुला
गीत – डॉ. वसंतराव पटवर्धन
संगीत – अरूण काकतकर
स्वर – पं . जितेंद्र अभिषेकी
महाकवी कालिदास दिन
☁️🌧️☁️🌦️☁️🌧️☁️
वासन्तं कुसुमं फलं च युगपद् ग्रीष्मस्य सर्वं च यद्!
यच्चान्यन्मनसो रसायनमतः सन्तर्पणं मोहनम्!
एकीभूतमभूतपूर्वमथवा स्वर्लोकभूलोकयोः!
ऐश्वर्यं यदि वाञ्छसि प्रियसखे शाकुन्तलं सेव्यताम्!!
वसंतऋतूतला मोहोर आणि ग्रीष्म ऋतूतलं फळ हे सर्व एकाचवेळी ( युगपद्) ज्यात आहे, जे ( एकाच वेळी) मनाला शांत करणारे ( संतर्पणम्) आणि मोहितही करणारे आहे. किंवा स्वर्ग आणि पृथ्वी यांचं ऐश्वर्य जर एकाच वेळी एकत्र हवं असेल तर प्रियमित्रा, तू शाकुंतलाचा आस्वाद घे.
कालिदास हे भारतीय साहित्यविश्वाला पडलेलं एक स्वप्न होतं. दोन महाकाव्य लिहिल्यामुळे कविकुलगुरु असं बिरुद गीतगोविंदकार जयदेव ( १२ वं शतक) यानं त्याला लावलं. जयदेवानंच त्याला ‘ कविताकामिनीचा विलास’ असं सार्थ विशेषण बहाल केलं.
अठराव्या शतकात युरोपीयन लोकांचा संस्कृत भाषेशी परिचय झाला. कलकत्ता येथे न्यायाधीश म्हणून कार्यरत असलेले सर विल्यम जोन्स हे रीतसर संस्कृत शिकणारे पहिले विद्वान. त्यांनी त्यांचे गुरु रामलोचन यांच्या मदतीनं कालिदासाच्या अभिज्ञानशाकुंतलाचं प्रथम लॅटिन भाषेत आणि नंतर इंग्रजी भाषेत अनुवाद केला. त्यांनी तो प्रसिद्ध निसर्गवादी ( naturalist) शास्त्रज्ञ फाॅर्स्टर यांना त्यांचे मित्र हुम्बोल्ट यांच्यामार्फत दिला. फाॅर्स्टर यांनी त्याचा जर्मन भाषेत अनुवाद केला आणि तो जर्मन कवी Goethe ( मराठीत गटे) यांच्या हातात पडला. तो वाचल्यावर ते अक्षरशः तो ग्रंथ डोक्यावर घेऊन नाचले. पाश्चात्य देशात नुकताच मूळ धरू लागलेला सौंदर्यवाद ( romanticism) कालिदासाच्या निसर्गकन्या शकुंतलेच्या मोहक चित्रणानं बहरून आला. कालिदासाच्या शाकुंतलानं वेडा झालेल्या या कवीनं शाकुंतलासंबंधी जे उद्गार काढले त्याचा संस्कृत अनुवाद वरील श्लोकात आहे. तो कुणी केला हे माहित नाही.
…..प्रा. डॉ. निर्मला कुलकर्णी
☁️🌧️☁️🌦️☁️🌧️☁️
★।। कालिदास सरताज कवींचा ।।★
हरि:ओम…..! नर्मदे हर……..!
सुप्रभात, सादर स्नेह वंदन……!
रसिकहो नमस्कार…….
आज आषाढ महिन्यातील पहिला दिवस म्हणजेच आषाढ शुद्ध प्रतिपदा ……
भारतीय साहित्य जगतात आजचा दिवस “महाकवी कालिदास दिन” म्हणून साजरा करण्याचा प्रघात आहे. कोण हा महाकवी कालिदास? आज आपण त्यांच्याबद्दल काही जाणून घेण्याचा प्रयत्न करणार आहोत.
आदि कवी महर्षी वाल्मिकी व महामती श्री भगवान वेदव्यास यांच्या नंतर भारतीय साहित्य जगताला आपल्या अलौकिक प्रतिभेने व दिव्य अशा काव्य संपदेने ललामभूत ठरणारा हा महाकवी केवळ भारतीयच नव्हे तर सर्व जगातील रसिकांचा, साहित्यप्रेमींचा, अभ्यासकांचा व संशोधकांचा अभ्यास विषय व सरताज झाला आहे. आपल्या काव्यातून शब्दालंकार, उपमा, निसर्ग वर्णन,उत्कट शृंगार, मानवी भावभावना व श्रेष्ठ सांस्कृतिक व साहित्यिक मूल्य प्रस्थापित करणारा हा बहुमुखी प्रतिभेचा अद्वितीय कविराज स्वतःबद्दल मात्र कमालीचे मौन बाळगतो. त्यामुळेच त्याचा जन्म, त्याचे शिक्षण, त्याची गुरुपरंपरा, त्याचे देहावसान या बाबतीत इतिहासामध्ये कोणताही ठोस लेखी पुरावा मिळत नाही. व त्यामुळे अनेक मत मतांतरे असल्याचे जाणवते. तरीही भारतीय साहित्य जगतात व पर्यायाने विश्व शारदेच्या प्रांगणात आपल्या काव्य कैलास निर्मितीतून अलौकिक व शुक्र ताऱ्या प्रमाणे अढळ स्थान प्राप्त करणाऱ्या या महाकवीला आपण भारतीयांनी योग्य तो सन्मान व हवा तसा न्याय दिला नाही ही खंत रसिकजनांच्या मनात घर करून राहतेच.
हा कालिदास आपल्याला भेटतो तो लोककथातून किंवा किंवदंतीतूनच. त्याबद्दल सर्व मान्य व बहू प्रचलित असलेली कथा अशी आहे. काशीराज नरेशांचे आपल्या एकुलत्या एक राजकन्ये वर ( वेदवती /विद्योत्तमा वर) खूपच प्रेम होते.कारण ती सुपुत्री, सुशील,सौंदर्यसंपन्न, राजकारण कुशल व साहित्यशास्त्रविनोदा यामध्ये असाधारण गती असलेली एक प्रतिभावंत रूपगर्विता होती. काशी राजाच्या दरबारात येणाऱ्या कितीतरी पंडितांची परीक्षा घेऊन तिने त्यांना परास्त केले होते. ही अशी तेजस्वी कन्या बालपणापासून प्रधान पुत्र असलेल्या तिच्या सवंगड्या बरोबरच वाढली. लहानाची मोठी झाली. स्वाभाविकच उभयतांमध्ये एक अंगभूत आकर्षण व स्नेहभाव निर्माण झाला. त्या आधारे प्रधान पुत्राने तिला लग्नाचा प्रस्ताव दिला, पण तू माझ्या बाबांच्या नोकराचा पुत्र आहेस, मी तुझ्याशी विवाह करणार नाही. असे म्हणून या मानिनीने त्याचा प्रस्ताव झिडकारला.
तिच्या या नकारामुळे तो सूडाने अंतर्बाह्य पेटला व एखाद्या मुर्खाशीच हिचा विवाह करून हिचा आजन्म सूड घेण्याचे त्यांनी ठरवले. तो अशा महामूर्खाच्या शोधात बाहेर पडला. असेच फिरत असताना जंगलात एका झाडाच्या फांदीवर बसून तीच फांदी तोडणारा एक मूर्खश्रेष्ठ त्याला सापडला. शरीराने धडधाकट, दिसायला सुंदर व धारदार नाकाचा,सावळ्या अंगकांतीच्या व टपोऱ्या डोळ्यांच्या या मूर्खाला प्रधान पुत्राने सर्व बनाव करून दरबारात त्याच्या शिष्य परिवारासह महापंडित व साहित्य शास्त्राचा मूर्धन्य विद्वान म्हणून सादर केले.
राजकुमारीने विचारलेल्या साहित्य शास्त्रातील सर्व प्रश्नांची उत्तरे त्याच्या तथाकथित शिष्यांनी दिल्यामुळे या महा पंडिताला दरबारात बोलण्याची वेळच आली नाही. त्याच्या या अलौकिक पंडित्यावर राजकुमारी भाळली व प्रधान पुत्राने केलेल्या बनावानुसार उभयतांचा विवाह पार पडला. आपल्या वैवाहिक सहजीवनाचे एक वेगळेच अलौकिक भावस्वप्न उराशी घेऊन राजकन्येने त्याच्या संसारात पाऊल टाकले.
पण हाय रे दुर्दैव….. ज्याला महापंडित समजून तिने साता जन्माचा सहचर म्हणून निवडले होते तो तद्दन मूर्ख असल्याचे तिच्या लक्षात आले. तिने मनात योजलेल्या सर्व स्वप्नांचा अगदी चक्काचूर झाला, भीषण भवितव्याच्या जाणिवेने तिच्या डोळ्यापुढे काळाकुट्ट अंध:कार पसरला. पण ती राजनीती कुशल असल्यामुळे तिने स्वतःला सावरले अशा मुर्खा बरोबर आजन्म संसार करण्याची शिक्षा भोगण्या पेक्षा विधवा म्हणून विजनवासात राहणे जास्त श्रेयस्कर वाटून तिने कमरेची कट्यार काढून त्याच्या गळ्यास लावली. तो घाबरला व त्याने झालेला सर्व प्रकार एका क्षणात तिला सांगून टाकला. प्रधान पुत्राने आपला असा सूड घेतला आहे हे तिच्या लक्षात आले पण आता वेळ निघून गेली होती. तरीही याच्याजवळ अल्पांशाने तरी साहित्य शास्त्र विनोदबुद्धी आहे का याचा शोध घेण्यासाठी तिने त्याला प्रश्न केला……
“अस्ति कश्चित वाग्विशेष:……..?”
हा प्रश्न ऐकून तो अधिकच गोंधळला, राजकन्येने त्याच्या गळ्यास तीक्ष्ण कट्यार लावली, राज कन्येचा हा रुद्रावतार पाहून त्याने कसाबसा आपला जीव वाचवला व रात्रीच्या अंधारात गवाक्षातून उडी मारून तो अदृश्य झाला. जनश्रुती नुसार पुढे त्याने भगवती काली मातेची उपासना करून अलौकिक असे ज्ञान प्राप्त करून घेतले. त्याच्या उपासनेने प्रसन्न होऊन अभिनव वाग्विलासिनी शारदा काली मातेच्या रूपात त्याच्यासमोर प्रकट झाली. आणि तिने त्याला काव्यालंकार संपन्न केले.कालीमातेच्या प्रसादातून मिळालेल्या या प्रतिभेच्या वरदानाची प्रासादिक कृतज्ञता म्हणून तो स्वतःला “कालिदास” म्हणवू लागला. मात्र राजकन्येने विचारलेला तो प्रश्न त्याचा मेंदू पोखरतच होता, तो प्रश्न होता……
अस्ति कश्चित वाग्विशेष: ……. ?”
या प्रश्नातील एकेका शब्दाने सुरुवात करून या महाकवी ने भारतीय साहित्य जगतामध्ये अनुलंघ्य असे काव्य कैलास निर्माण केले. व उन्मत्त राजकुमारीस उत्तर दिले.
१) अस्ति :- या शब्दापासून सुरुवात करून महाकवी कालिदासांनी “कुमार संभव” नामक महाकाव्याची रचना केली. या महाकाव्याचा विषय शिवपार्वतींची प्रेम कथा व परिणय सोहळा असा आहे. तारकासुराच्या वधासाठी भगवान कार्तिकेयांच्या जन्म हेतूने रचण्यात आलेल्या शिवपार्वतींच्या प्रेम कथा व परिणय कथेचे यात सुरम्य वर्णन आहे. यात महाकवी कालिदासांची प्रतिभा गिरीराज हिमालयाच्या उत्तुंग उंची सारखेच त्याचे अलौकिक दर्शन आपणास घडविते. या महाकाव्याचा पहिला श्लोक पुढीलप्रमाणे आहे.
“अस्त्युत्तरस्याम दिशी देवतात्मा
हिमालयो नाम नगाधिराज:।
पूर्वा परो तोय निधिन् वगाह्य
स्थित: पृथ्वीव्या इव मानदंड:।। ”
२ ) कश्चित:- या शब्दापासून सुरुवात करून महाकवी कालिदासांनी “मेघदूत” नावाचे जगप्रसिद्ध असे खंडकाव्य रचले आहे.कुबेराच्या शापाने शापित झालेला यक्ष शिक्षा म्हणून एक वर्षासाठी पृथ्वीतलावर येतो. रामगिरी च्या( रामटेक, नागपूर ?) आश्रयाला तो राहतो. त्याच्या पृथ्वीतलावरील निवासास आठ महिने पूर्ण झाले आहेत.अलकापुरीतील आपल्या प्रेयसीच्या मीलनास उत्सुक,व्याकुळ आणी आतुर झालेला यक्ष आषाढाच्या पहिल्याच दिवशी आकाशातून जाणाऱ्या मेघांना दूत बनवून अलकापुरीत राहणाऱ्या आपल्या प्रिय प्रेयसी ला संदेश पाठवितो असे या खंड काव्याचे कथानक आहे. मंदाक्रांता वृत्तात 120 मुक्तकातून व पूर्व मेघ व उत्तर मेघ अशा दोन भागातून हे खंड काव्य कालिदास आपल्यापुढे मांडतात. हे खंडकाव्य म्हणजे कालिदासांच्या संपूर्ण व स्वतंत्र प्रज्ञेचा उत्तुंग आविष्कार होय. या संपूर्ण खण्डकाव्यातून उत्कट व प्रसंगी उत्तान शृंगाराचे अप्रतिम वर्णन कालिदासाने केले आहे. कश्चित् शब्दा पासून सुरु होणारा या काव्याचा पहिला श्लोक पुढीलप्रमाणे आहे…….
“कश्चित् कांता विरह गुरुणा स्वाधिकारात प्रमत्त:।
शापेनास्तंगमित्य महिमा वर्ष भोग्येण भर्तृ:।
यक्षश्चक्रे जनक तनया स्नान पुण्योदकेषु ।
स्निग्धच्छाया तरुषुवशितम रामगिर्याश्रमेषु।। ”
३ ) वाक् :- वाक् या शब्दापासून सुरुवात करुन महाकवी कालिदासांनी भगवान श्रीरामांचे पूर्वज महाराज श्री रघूंच्या वंशाच्या जीवनादर्श व पराक्रमाचे अप्रतिम वर्णन केलेले आहे. रघु वंशातील सत्तावीस पिढ्यांचे अतिशय सुंदर तपशीलवार व मनोहर असे वर्णन यात वाचावयास मिळते. तत्कालिन नीती कल्पना, न्यायव्यवस्था, चारित्र्य प्रियता ,न्याय प्रियता,स्वप्नातहि दिलेला शब्द पाळण्याची परंपरा व रघुवंशीयांच्या महान पराक्रमाचे यात साद्यंत सप्रमाण वर्णन आहे. वाक् या शब्दापासून महाकवी कालिदास यांनी रचलेल्या या महाकाव्याचा पहिला श्लोक पुढीलप्रमाणे आहे……
“वागर्थाविव संपृक्तौ वागर्थ: प्रतिपत्यये।
जगत: पितरौ वंदे पार्वती परमेश्वरौ।।”
४ ) ऋतुसंहार :- वरील तीन सुप्रसिद्ध काव्यां व्यतिरिक्त महाकवी कालिदास यांचे ऋतूसंहार हेही एक खंडकाव्य प्रसिद्ध आहे. ऋतुसंहार ही कालिदासाची पहिली रचना असल्याचे विद्वानांचे मत आहे. प्रत्येकी 18 ते 20 श्लोकांच्या सहा सर्गातून, सहाही ऋतूंचे विलक्षण निसर्ग वर्णन यात कालिदासाने केले आहे. विशेषतः ऋतू बदलाचा मानवी प्रेम जीवनावर होणार्या परिणामाची सूक्ष्म व तरल मांडणी महाकवी कालिदास या काव्यातून करतात.
याशिवाय महाकवी कालिदास यांनी तीन अतिशय सुंदर अशी नाटकेही लिहिली आहेत.
१ ) मालविकाग्निमित्र :- राजा अग्निमित्र व मालविका यांच्यातील सुरस प्रेम कथेची या नाटकात अतिशय सुंदर मांडणी महाकवी कालिदासांनी केली आहे.
२ ) अभिज्ञान शाकुंतल :- महाकवी कालिदासांची जगप्रसिद्ध अशी ही नाट्यरचना. जगातील बहुतेक सर्व भाषांमधून या अतिशय सुरस व भावपूर्ण नाटकाची भाषांतरे झालेली आहेत. जर्मन महाकवी गटे हे अभिज्ञान शाकुंतल डोक्यावर ठेवून नाचला ते उगाचच नाही. विश्वामित्र व मेनका कन्या शकुंतला व महाराज दुष्यंत यांच्यातील प्रेम कथेचे अतिशय तरल, नाट्यपूर्ण व तपशिलवार चित्रण कालिदास या नाटकातून करतात.
“काव्येषु नाटकं रम्यं तत्र रम्या शकुंतला”
अशी उक्ती प्रसिद्धच आहे. कण्व मुनींच्या ह्रुदयातील पितृ वत्सल उलघाल हा या नाटकातील प्रसंग पिढ्या न पिढ्या रसिकांच्या मनावर कोरला गेला आहे. या नाटकातून तत्कालिन ऋषी संस्थेचे वर्णन, आश्रमिय वातावरणाचे सुंदर वर्णन, नागर व आश्रमिय जीवन,राज्यव्यवहाराचे वर्णन, कालिदासाची प्रतिभा आपल्याला घडविते.
३ ) विक्रमोर्वशीय:- महाकवी कालिदासाची हीसुद्धा एक अप्रतिम नाट्यकृती. राजा पुरुरवा व उर्वशी यांची अतिशय रहस्यमय, गुंतागुंतीची,उत्कंठा वर्धक व तरल संवेदनापूर्ण अशी प्रेमकथा महाकवी कालिदास यातून आपल्यापुढे मांडतात.
याशिवाय महाकवी कालिदास हे ज्योतिष तज्ञही असल्याने ज्योतिष विषयक “उत्तर कालामृतम् ” नावाच्या एका ज्योतिष ग्रंथाचीही नोंद कालिदासांच्या नावाने आहे.
महाकवी कालिदास हे भारतीय साहित्य व काव्य जगतातील एक उत्तुंग कैलास शिखर आहे. त्यांनी निर्माण केलेल्या या रस सिद्ध, दर्जेदार व कालजयी साहित्यकृतींचा गौरव करण्यासाठीच भारतीय साहित्य जगताने त्यांना “कविकुलगुरू” “कनिष्ठिकाधिष्टित” व “कविता कामिनी विलास” या गौरवशाली उपाधींनि गौरविले आहे. समस्त भारतीयांना ललामभूत होणारा व येणाऱ्या कित्येक पिढ्यांना भारतीय समाज जीवन, भारतीय अध्यात्म, भारतीय निसर्ग, भारतीय भावभावना, भारतीय कुटुंब जीवन, ऋषी परंपरा व दिव्य चरित्रांचे उदात्त चित्रण करणाऱ्या या अलौकिक साहित्यकृतींचे दर्शन घडविणार्या या महाकविचा परिचय व्हावा व त्याच्या साहित्य कृतींचा आस्वाद घेण्याचा, अभ्यास करण्याचा विचार आमच्यात रुजावा म्हणून हा लेखन प्रपंच.
आज आषाढ शुद्ध प्रतिपदा अर्थातच “कालिदास दिन “अथवा “कालिदास जयंतीच्या” निमित्ताने महाकवी कालिदासाच्या या उत्तुंग,असामान्य,अतुलनीय कर्तुत्वाला मानाचा मुजरा व विनम्र अभिवादन……! धन्यवाद….!
स्नेह प्रार्थी,
।।।© अक्षर योगी ।।।
राष्ट्रीय कीर्तनकार, भागवताचार्य, ह.भ.प. योगेश्वर उपासनी महाराज,
समर्थ नगर, अमळनेर,जि.जळगाव.
जाई आज शकुंतला निजगृहे, येई भरूनी मला ।
दाटे कंठ, मनात साखळतसे चिंता सुखाची तिच्या ॥
माझी ही स्थिती होतसे, मग दशा होई पित्याची कशी ।
जाई सोडुन ती घरास मुलगी, वाईट वाटे किती ॥ – शार्दूलविक्रीडित
नरेंद्र गोळे
Madhav Bhokarikar
अभिज्ञानशाकुंतलम् आणि त्यातील चार श्लोक !
आज आषाढ शुद्ध, प्रतिपदा ! या दिवशी आवर्जून आठवतो, तो या देशातील महाकवि कालिदास ! ‘उपमा कालिदासस्य’ हे अगदी भाषेतील अलंकार शिकण्यापूर्वीपासूनच माहिती आहे. हा श्लोक या संबंधानेच आहे.
उपमा कालिदासस्य नोत्कृष्टेति नो मम ।
अर्थान्तरन्यास विन्यासे कालिदास विलिष्यते।।
भावार्थ – उपमा किंवा अर्थान्तरन्यास अलंकाराचा प्रयोग असो, सर्व काव्यप्रकारात विशेष चमक निर्माण करतात.
महाकवि कालीदासाच्या कित्येक रचनांमधील प्रमुख रचना म्हणजे, संस्कृतमधील सात रचना ! खंडकाव्य असलेले ऋतुसंहार आणि मेघदूत, महाकाव्य मानले जाणारे रघुवंशम् आणि कुमारसंभवम्, आणि तीन अलौकिक अशा नाट्यकृती, त्या म्हणजे मालविकाग्निमित्रम्, विक्रमोर्वशीयम् आणि अमर झालेली नाट्यकलाकृती म्हणजे, अभिज्ञानशाकुन्तलम् !
शकुंतलेची कथा, ही महाभारतातील ! विश्वामित्र ऋषींची घोर तपश्चर्या पाहून, आपल्या इंद्रपदाची काळजी पडलेल्या इंद्राने, त्यांचा तपोभंग करण्यासाठी स्वर्गलोकीची अप्सरा, मेनका या सौंदर्यवतीला पाठवले. विश्वामित्र ऋषींची तपश्चर्या, मेनकेने भंग केली, आणि तिला विश्वामित्र ऋषींकडून मुलगी झाली. विश्वामित्र ऋषींची तपश्चर्या भंग झाल्याने, मेनका आता त्यांच्यासोबत थांबण्याचे प्रयोजनच नव्हते. मेनका, या तिच्या छोट्या नवजात मुलीला, जंगलात सोडून स्वर्गलोकी निघून गेली. या मुलीला वाढवले, ते शकुंत पक्ष्यांनी, आणि म्हणून शकुंत पक्ष्यांनी वाढवलेली, ती शकुंतला, असे तिला म्हणू लागले. तिला आश्रमात आणून आश्रय दिला, आपल्या मुलीसारखे वाढवले, ते कण्वमुनींनी ! ही शकुंतला ही दुष्यंत राजाची पत्नी होती, तिला भरत नांवाचा पुत्र झाला, आणि त्या भरत राजाच्या नांवावरूनच आपल्या देशाचे नांव, भारत पडले.
अभिज्ञानशाकुंतलम्, हे नाटक महाभारतातील या शकुंतलेच्या कथेवर आधारलेले. कण्वमुनींनी जिचा सांभाळ आपल्या आश्रमात मुलीप्रमाणे केला, ती शकुंतला ! राजा दुष्यंताशी जिचा गांधर्वविवाह झाला, त्याच्यापासून झालेला पुत्र भरत याची माता, ती शकुंतला ! अशा शकुंतलेवर, कालिदासाने नाटक लिहीले, त्या नाटकाच्या महत्तेबद्दल नाट्यकला रसिक म्हणतात –
काव्येषु नाटकं रम्यं तत्र रम्या शकुन्तला〡
तत्रापि चतुर्थोअङ्कस्तत्र श्लोक चतुष्ट्यम् ⅼ ⅼ
भावार्थ – सर्व काव्यप्रकारात नाटक रमणीय, आणि नाटकांमधे देखील ‘अभिज्ञानशाकुंतलम्’ आणि त्यात देखील त्याचा चौथा अंक, आणि त्यातील परमावधी म्हणजे ते चार श्लोक !
या नाटकाला, त्यातील श्लोकांना एवढे महत्व देण्याचे कारण म्हणजे, यांत करूण रसाचा परमोच्च बिंदू महाकवि कालिदासाने गाठला आहे. आजच्या दिवशी, या ‘कालिदास दिनी’ वाटले, की ते चार श्लोक सांगावेत, म्हणून हा प्रपंच !
मुलीच्या लग्नानंतर, ती तिच्या सासरी जाते, त्यावेळी तिच्या मात्यापित्यांच्या ह्रदयात, काय कालवाकालव होत असेल, काय भावना निर्माण होत असतील, त्यांच्या आयुष्यभरच्या वात्सल्याचा झरा, कसा भरभरून येत असेल, याचे चित्रण या महाकविने केले आहे. सर्वसामान्य लोकांप्रमाणे होणारी पित्याची अवस्था, तपस्वी कण्वमुनी देखील थांबवू शकले नाही, तर तुम्ही आम्ही तर सामान्य माणसं !
प्रथम मुख्य श्लोक –
यास्यत्यद्य शकुन्तलेति ह्रदयं संसपृष्टमुत्कण्ठया,
कण्ठः स्तम्भितवाष्पवृत्तिकलुषश्चिन्ताजडंदर्शनम् 〡
वैक्लव्यं मम तावदीदृशमिदं स्नेहादरण्योकसः,
पीड्यन्ते गृहिण: कथं न तनयाविश्लेषदु:खैनवैः ⅼⅼ
भावार्थ – आज शकुंतला निघून जाईल, त्यामुळे (माझे) ह्रदय दु:खाने काठोकाठ भरले आहे, अश्रूप्रवाह थांबवण्यामुळे गळा भरून आला आहे, (हा प्रसंग मला पाहवला जात असल्याने, माझ्या) दृष्टीत जीव राहिला नाही (ती निर्जीव झाली आहे). ज्या वनवासी शकुंतलेला मी केवळ वाढवले (जन्म दिला नाही), (तरी) तिच्याप्रति निर्माण झालेल्या या स्नेहामुळे माझ्यासारख्या (परक्याची) ही अशी विकल अवस्था होते, तर आपल्या स्वत:च्या मुलीच्या वियोगाने, ते गृहस्थी लोक किती बरे दु:खीत होत असतील ? खरोखर अतिशय दु:खी होत असतील.
दुसऱ्या श्लोकात, हा महाकवि, मुलीला पाठवणीच्या वेळी, तिचे आईवडील तिला उपदेश करतात, तसेच जावयाला संबोधतात, ते पहाण्यासारखे असते. या उपदेशात देखील पित्याच्या ह्रदयातील मुलीच्या विरहाची वेदना दिसत असते. मुलीच्या उत्तम भविष्याची इच्छा करणारा, तिला आशीर्वाद देणारा पिता, ही अंतरीची वेदना काय, आणि कशी लपवणार ? कण्वमुनी, तिच्या मुलीला शकुंतलेला हा उपदेश करतानाचा हा श्लोक आहे.
दुसरा मुख्य श्लोक –
सुश्रूषस्व गुरुन् कुरु प्रियसखीवृत्तिं सपत्नीजने ,
भर्तुर्वि प्रकृतापि रोषणतया मा स्म प्रतीप गमः ⎸
भूयिष्ठमं भव दक्षिणा परिजने भाग्येष्व नुत्सेकिनी ,
यान्त्येवं गृहिणीपदं युवतयो वामाः कुलस्याधयः ||
भावार्थ – तू तुझ्या सासूसासरे वडिलधाऱ्यांची सेवा कर, सपत्नींसोबत सखींप्रमाणे वाग, पतिकडून काही वेळा (तुझ्यावर) अपमानीत होण्याचा प्रसंग आला, तरी रागावून त्याच्याविरूद्ध असे काही वागू नको, सेवक व दासदासींसोबत तू उदारवृत्ती बाळग, आणि आपल्या भाग्याबद्दल गर्व होवू देवू नको, अहंकार करू नको; असे आचरण करणाऱ्या स्त्रिया या गृहिणी, हे नामाभिधान सार्थ करतात, आणि याच्या विपरीत वागणाऱ्या, त्या कुटुंबाला त्रासदायकच ठरतात.
तिसऱ्या श्लोकात या महाकविने प्रकृतिचे, म्हणजे तिच्या निसर्गाशी आलेल्या संबंधाचे वर्णन केले आहे.
तिसरा श्लोक –
पातुं न प्रथमं व्यवस्यति जलं युष्मास्वपीतेषु या ,
नादत्ते प्रिय मण्डनापि भवतां स्नेहेन या पल्लवम् |
आद्ये वः कुसुमुप्रसूतिसमये यस्या भवत्युत्सवः ,
सेयं याति शकुन्तला पति-गृहं सर्वे रनुज्ञायताम् ||
भावार्थ – शकुंतला ही निसर्गकन्या आहे, त्यामुळे आश्रमातील व सभोवतालच्या वृक्षवेली, पशुपक्षी यांच्याशी तिचा स्नेह सहोदरासारखा आहे. ती प्रथम वृक्षांना पाणी द्यायची, आणि नंतर स्वत: प्यायची. तिला अलंकार अतिशय आवडतात, मात्र वृक्षवेलींच्या स्नेहामुळे अलंकारासाठी ती पानसुद्धा तोडत नव्हती, वृक्षाला आलेल्या पहिल्या फुलाचा, ती पुत्रोत्सव साजरा करायची. अशी माझी शकुंतला, तिच्या पतिगृही सर्वांनाच अनुसरणारी होईल.
चौथ्या श्लोकात, शकुंतलेशी गंधर्वविवाह करणाऱ्या दुष्यंतासाठी एक मनोज्ञ व भावुक असा संदेश दिला आहे. हा महत्वाचा आहे.
चौथा श्लोक –
अस्मान् साधु विचिन्त्य संयम धनानुच्चैः कुलं चात्मन –
स्त्वय्यस्याः कथमप्यबान्धवकृतां स्नेहप्रवृत्तिं च ताम् |
सामान्य प्रतिपत्तिपूर्वकमियं दारेषु दृश्या त्वया ,
भाग्यायत्तमतः परं न खलु तद्वाच्यं वधूबन्धुभिः ||
भावार्थ – आम्हा तपस्वी लोकांची निश्चलता, आपल्या उच्च कुळाचा विचार करता, आमच्या अनुमतीशिवाय तुम्ही केलेले प्रेम यांचा योग्य विचार करून, तुम्ही हिच्यासोबत, तसेच तुमच्या इतर पत्नींसोबत सारखेच वर्तन करायला हवे; यानंतर मात्र जे काही होईल, ते तुमच्या भाग्याप्रमाणे होईल, अर्थात त्याबद्दल आम्हाला काही अडचण असणार नाही.
महाकवि कालिदासांच्या श्लोकांचे समर्थपणे भाषांतर, मी काय करु शकणार ? मात्र हजारो वर्षांपूर्वीच्या पित्याचे अश्रू आणि ह्रदयवेदना व मनांतील मूक भावना, या पालन केलेल्या मुलीची, तिच्या सासरी रवानगी करतांना, या महाकवीने आपल्या अंत:चक्षूने बघीतले, आणि जन्म झाला, तो या अलौकिक नाट्यकृतीचा, अभिज्ञानशाकुंतलम् याचा !
© ॲड. माधव भोकरीकर
फेसबुकवरून साभार दि. ११-०७-२०२१
