देवांचे गुरु बृहस्पति यांच्या जीवनाविषयी मी कधी फारसे ऐकले किंवा वाचलेले नाही, पण दानवांचे गुरु शुक्राचार्य यांच्याबाबतीत मात्र काही कथा मी लहानपणापासून ऐकल्या आहेत. या महान गुरूकडे संजीवनी मंत्र होता. मद्यसेवनामुळे त्यांचा घात झाला. त्यांच्या नावाने “झारीतले शुक्राचार्य” अशी एक म्हणही पडली आहे. त्यांच्या नाट्यमय अशा जीवनावर संगीत विद्याहरण, ययाती आणि देवयानी यासारखी काही मराठी नाटकेही आली आहेत. आकाशात रात्रीच्या वेळी चमकणारी सर्वात तेजस्वी चांदणी दानवांचे गुरु शुक्राचार्य यांच्या नावाने ओळखली जाते. महाराष्ट्रातल्या एका गावात त्यांचे एक देऊळसुद्धा आहे मात्र मला माहीत नव्हते. हे पुराणातले शुक्राचार्य आणि आजही उभे असलेले हे देऊळ यांची माहिती खाली दिली आहे. मला ही माहिती वॉट्सॅपवर मिळाली आहे. मी मूळ लेखकाचा आभारी आहे.
– – – – – – – – –
🌹 पौराणिक कथा 🌹
भृगुपुत्र शुक्राचार्य यांची दैत्य गुरू कसे झाले कथा
श्रीरामांनी वसिष्ठाला विचारले,”हा बाहेरील संसार मनामध्येच कसा विस्तारला जातो, हे आपण मला दृष्टांताने समजावून सांगावे.” यावर वसिष्ठांनी शुक्राची कथा सांगितली. भृगुऋषी मंदार पर्वतावर तप करीत असता, त्यांचा बुद्धिमान पुत्र शुक्र त्यांची सेवा करीत असे. ज्ञान व अज्ञानाच्या सीमारेषेवर असलेला तरुण शुक्र वेगवेगळ्या कल्पना करीत आपला वेळ घालवीत असे. एकदा भृगुऋषी समाधिस्थ असता शुक्राची नजर आकाशमार्गे चाललेल्या एका अप्सरेकडे गेली. शुक्र देहाने जरी तिच्या मागून गेला नाही, तरी तो मनाने तिच्यात गुंतला. डोळे मिटून तो मनोराज्यात गढून गेला. तिच्या मागून तो स्वर्गात पोचला, नंदनवनात हिंडला, कल्पवृक्षाखाली बसला, एवढेच काय त्याने इंद्राला जवळून वंदन केले. इंद्रानेही त्याला सन्मानाने वागवून तेथे ठेवून घेतले. तिथे ती अप्सरा त्याला भेटली व दोघांनी अनेक वर्षे तेथे सुखाने वास्तव्य केले. पुढे त्याला आपले पुण्य क्षीण झालेसे वाटले व आता आपण पृथ्वीवर पडणार, या भीतीने त्याचे दिव्य शरीर नष्ट होऊन तो खरेच खाली पडला.
शुक्राचा स्थूल देह नष्ट झाला; पण मरतेसमयीच्या नाना प्रकारच्या वासनांनी अनेक जन्म, अनेक वेगवेगळी शरीरे यांचा अनुभव घेत घेत शेवटी समंगा ऊर्फ महानदीच्या काठी तो मोठ्या समाधानाने तप करीत बसला. भृगूच्याजवळ असलेला शुक्राचा देह आता क्षीण, जर्जर झाला व जमिनीवर कोसळला. समाधीतून जागे झाल्यावर पुत्राचा देह पाहातच भृगू कालावर संतापले. आपल्या पुत्राचे त्या कालाने हरण केले म्हणून ते त्याला शाप देणार, एवढ्यात भगवान कालच प्रकट होऊन म्हणाले,”नेमून दिलेले काम आम्ही केले. शाप देऊन तू आपल्या तपाचा नाश कशाला करतोस? तू समाधीत असता शुक्राचे मन अनेक ठिकाणी आसक्त झाले, अनेक जन्म उपभोगून आता तो समंगातीरावर तप करीत आहे.” मग भृगूने योगदृष्टीने आपल्या पुत्राच्या चरित्राचा विचार केला. कालाची क्षमा मागितली. भूतमात्रांना स्थूल व सूक्ष्म अशी दोन शरीरे असून, ती दोन्ही वस्तुतः मनच होत, हा सिद्धांत त्याला पटला.
भगवान काल व भृगू शुक्राकडे गेले. काळाच्या आज्ञेनुसार शुक्र भानावर येऊन ते तिघेही मंदार पर्वतावर परत आले. मग शुक्राने आपल्या पूर्वीच्या शरीरात प्रवेश केला. प्रथम जन्मातच ज्ञानसंपन्न झालेल्या या तुझ्या तनूला दैत्यांचे गुरुत्व करायचे आहे, महाप्रलयाचे वेळी तू ही तनू कायमची सोड व या प्राक्तनरूपी तनूने तू जीवन्मुक्त होऊन दैत्यगुरू बनून राहा, अशी काळाने शुक्राला आज्ञा केली. जो पुरुष चित्तरहित झाला त्याला इष्ट, अनिष्ट भेदाभेद राहत नाही, हे समजून घेत तो शुक्र परमपदापासून पूर्वकल्पातील आपल्या संकल्पामुळे उत्पन्न झाला. या नंतर शुक्राचार्य दैत्यांचे गुरू होऊन त्यानी वेळोवेळी देवाना त्रस्त करून सोडले . दैत्य गुरू शुक्राचार्य हे महर्षी भृगु यांचे पुत्र होत तर ब्रम्हदेव यांचे नातू होत. गुरू शुक्राचार्य यांना भार्गव असेही म्हटलेले आहे। आपल्या सर्वांच्याच पत्रिकेत असलेला शुक्र बिघडला की विवाहसौख्य पार बिघडते. शुक्र हा सौख्याचा तारक ग्रह आहे. तेव्हा खालील जप सांगितले जातो. हिमकुंद मृणालाभं दैत्याना परम गुरू l सर्व शास्त्र प्रवक्तारं भार्गवम प्रणमाम्यहं l
गुरु शुक्राचार्य महाराज मंदीर
महाराष्ट्रातील शिर्डी पासून 15 किलोमीटरवर असलेले कोपरगाव येथे गोदावरी नदीच्या किनारी गुरु शुक्राचार्य यांचे समाधी मंदिर आणि आश्रम परिसर आहे. या गुरू शुक्राचार्य मंदिरात शुभकार्य, विवाह करण्यास कोणताही मुहूर्त लागत नाही, असे हे जगातील एकमेव मंदिर आहे. अगदी सिंहस्थ काळ असला तरीही. (बेट कोपरगांव ) हे ब्रम्हदेव पुत्र महर्षी भृगु त्यांचे पुत्र व दैत्यांचे गुरु शुक्राचार्य उर्फ भार्गव यांचे हे कर्मस्‍थान असून त्यांनी तप व वास्तव्य केलेला हा परिसर आहे. त्यामुळे यास ऐतिहासिक तितकेच पौराणिकही महत्‍त्‍व प्राप्त झाले असून त्याची आख्यायिका अशी आहे. समुद्रमंथनातून देवांना अमृत मिळाल्‍यामुळे देवांना अमरत्व प्राप्त झाले. त्यामुळे दैत्य कुळांचा नाश हा निश्‍चित झाला. तो होऊ नये व दैत्य कुळ पुढेही चालू रहावे त्यासाठी दैत्‍यांनाही अमरत्व प्राप्‍तीसाठी पर्याय असणे जरुरीचे वाटल्‍याने दैत्यांचे गुरु शुक्राचार्य यांनी शंकराची अति घोर तपश्‍चर्या करुन गायत्री व महामृत्‍यूंजया पासून तयार झालेला ” संजीवनी ” मंत्र की , ज्या योगे मृत झालेली व्यक्ती पुन्हा जिवंत होऊ शकेल असा मंत्र शंकराकडून प्राप्त करुन घेतला व त्या मंत्राच्‍या आधारे ते मृत झालेल्या दैत्‍यांना पुन्हा जिवंत करुन देवांविरुध्‍द युध्‍दासाठी संजीवन करत असत. त्यामुळे दैत्‍यांचा संहार व नाश करणे हे देवांना क्रमप्राप्‍तच झाले. त्यासाठी देवांनी बृहस्‍पतीकडे जावून यावर उपाय विचारला असता बृहस्‍पतीनी देवांना असे सांगितले की, जर हा संजीवनी मंत्र लोप पावला तर या मंत्राचा काहीही प्रभाव चालणार नाही व गेलेले दैत्य पुन्हा जिवंत होऊ शकणार नाहीत. यासाठी शुक्राचार्यांकडून या मंत्राची दिक्षा घेणे अथवा मंत्र लोप करणे या शिवाय पर्याय राहिला नाही म्हणून सर्व देव व बृहस्‍पती या सर्वानी हा संजीवनी मंत्र हस्‍तगत करण्यासाठी बृहस्‍पती पुत्र कच याची नेमणूक केली व त्यास गुरु शुक्राचार्य यांच्‍याकडे पाठविले. कच जेथे संजीवनी विद्या प्राप्‍तीसाठी आला ते हे स्थान असून शुक्राचार्य मंदीर हे गुरु शुक्राचार्याचे स्थान आहे. ते पूर्व गोदावरी नदीच्या पश्चिम तीरावर (ऐलतीरावर) होते व कच जेथे गुरु सेवेकरिता आला ते स्थान गोदावरीच्‍या पैलतीरावर होते. ते स्थान कचेश्‍वर मंदीर म्हणून प्रसिध्द असून ते शुक्‍लेश्‍वर मंदीराच्‍या उत्‍तर पूर्व बाजूस असून ते शुक्राचार्य व कचेश्‍वर यांचे एकत्रित पिंडीच्‍या स्‍वरुपात स्‍थापित आहे. गोदावरीच्‍या ऐलतीरावर गुरुचे स्थान व पैलतीरावर शिष्‍याचे स्थान आहे. पूर्वीच्या नदीवरील घाट व त्याच्या खुणा अजूनही मंदीराच्‍या समोरील श्री विष्णू व गणपती मंदिराजवळ दिसून येतात. त्याच ठिकाणी गुरु शुक्राचार्य यांच्‍याकडून कच व देवयानी यांना हा ” संजीवनी ” मंत्र मिळविल्‍याचे संजीवनी पाराचे स्थान असून त्यात मंत्र मिळाल्‍यानंतर स्वर्गातील देवगण कचेश्‍वरावर पुष्पवृष्टी करण्यासाठी आले. त्यामुळे इतर देवांच्‍याही पिंडीच्‍या स्‍वरुपात प्रतिकात्‍मक मूर्ती आपणांस पहावयास मिळतील. हे स्थान अत्यंत जागरुक असून पावणारे आहे, अशी भक्‍तांची धारणा आहे.
गुरुची सेवा करण्यासाठी सर्व शिष्य कचासह रोज पैल तीरावरुन ऐलतिरावर म्हणजे हल्‍लीच्‍या शुक्‍लेश्‍वर मंदीराचे स्थानावर नित्‍यनियमाने येत असत. या शिष्‍यांना नदीच्या विशाल पात्रातून येण्‍या -जाण्याचा त्रास होऊ नये म्हणून शुक्राचार्यांनी आपल्या हाताचा कोपर मारुन नदीचा प्रवाह बदलला. आज जो गोदावरी नदीचा प्रवाह आपणांस दिसत आहे तो बदलेला प्रवाह आहे. हाताच्‍या कोपराने नदीचा प्रवाह बदलल्‍यामुळे या भागास कोपरगांव असे नाव पडल्‍याची आख्यायिका आहे.
सर्व शिष्‍यांमध्‍ये कच हा अत्यंत भक्तिभावाने गुरुची सेवा करत असल्यामुळे सहाजिकच तो सर्व शिष्‍यांमध्‍ये गुरुचा लाडका शिष्य होता. ही गोष्ट इतर दानवांना सहन होत नसे. त्यामुळे कचावर दानवांची फार वाईट दृष्टी होती. द्वेषापोटी त्यांनी कचास देान वेळा ठार मारुनही टाकले. गुरु शुक्राचार्याना देवयानी नावाची एकुलती एक कन्या होती. तिचा कचावर जीव जडला होता. त्यामुळे तिने कचास दोन्ही वेळा वडि‍लांकडून संजीवनी मंत्राद्वारे जिवंत करुन घेतले. परि‍णामी सर्व दैत्य संतापले व त्यांनी कचाचा संपूर्ण नायनाट करण्याचे ठरविले. पुन्हा तिस-यांदा कचास ठार मारुन त्यांच्या शरीराची राख केली व ती राख आपले गुरु शुक्राचार्य यांना सोमरसातून प्राशन करविली. दैत्यांचे गुरु असल्यामुळे शुक्राचार्य हे सोमरस प्राशन करीत असत. त्याचा गैरफायदा घेवून दैत्‍यांनी डाव साधला. कच दिसेना म्हणून देवयानीने आपल्या वडिलांकडे कचासाठी पुन्हा हट्ट धरला. यावेळी अंतर्ज्ञानात गुरुंनी पाहिल्‍यानंतर त्यांच्या असे लक्षात आले की कच हा आपल्याच पोटात आहे. ही गोष्ट त्यांनी आपली लाडकी व एकुलती एक कन्या देवयानी हीस सांगून कचास जिवंत करणे अवघड असल्‍याचे सांगितले. तरी ही देवयानीने कसेही करुन कचास जिवंत करा हा आग्रह धरल्‍यामुळे शुक्राचार्यांनी देवयानीस सांगितले की जर कच जिवंत झाल्‍यास तो माझे पोट फाडून बाहेर येईल व मी मृत पावेल. त्यावर देवयानी हिने आपले वडील शुक्राचार्य यांना असे सुचविले की, आपण मला संजीवनी मंत्र शिकवावा त्या योगे मी तो मंत्र म्हणून आपणांस जिवंत करते. मुलीच्‍या हट्टाने व मद्य व्‍यसनामुळे जी गोष्ट घडून गेली, ती गेली गुरु शुक्राचार्यानी हा मंत्र आपली कन्या देवयानीस सांगितला (जपला). तो कचाने शुक्राचार्यांच्‍या पोटात असतांना ऐकला. कच जिवंत होऊन गुरुंचे पेाट फोडून बाहेर आला. शुक्राचार्य मृत झाले. परंतु देवयानीने संजीवनी मंत्राने पुन्हा त्यांना जिवंत केले. ही घटना जेथे घडली तो संजीवनी पार या घटनेची मंदिरासमोर साक्ष देत आहे. संजीवनी मंत्र हा गुरु शुक्राचार्य, देवयानी व कचदेव यांनी ऐकल्‍यामुळे तो षट्कर्णी झाला व मंत्राचा लोप झाला. अशा त-हेने या मंत्राचा प्रभाव शिल्लक न राहि‍ल्‍यामुळे दैत्‍यांना पुन्हा-पुन्हा जिवंत करण्याची शक्ती शुक्राचार्यांमध्‍ये राहिली नाही. देवांचे कार्य साध्य झाल्यामुळे मूळ देवलोकी जाण्‍यास कच निघाला, परंतू आश्रमात आल्‍यापासून देवयानीचे कचावर प्रेम जडल्‍यामुळे तिने त्यास लग्‍नासाठी याचना केली. आपण दोघेही एकाच वडि‍लाच्‍या उदरातून बाहेर आल्‍यामुळे आपले नाते हे गुरुबंधू व गुरु भगिनींचे झाल्यामुळे मी तुला वरु शकत नाही, असे सांगितले. या गोष्‍टीचा राग येवून वअपेक्षाभंगाच्‍या दुःखामुळे देवयानीने कचास शाप दिला की, तू जी विद्या प्राप्त करुन चाललास त्या विद्येचा तुला व कोणासही कधीही उपयोग होणार नाही, देवयानीची शापवाणी ऐकूल आपण एवढे समजावून सांगत असताना देखील देवयानी ऐकत नाही व विवाहाचा हट्ट धरते आहे यावर क्रोधीत होऊन कचदेव हि देवयानीस शाप देतात की तुलाही या विद्येचा काहीही उपयोग होणार नाही व तू ब्राह्मण कन्या असूनही तुझा विवाह ब्राह्मणेतर व्यक्तिबरोबर होईल. अशारितीने संजीवनी मंत्राचा प्रभाव एकमेकांना शापित केल्याने पूर्णपणे लोप पावतो व कचदेव हे देवलोकी निघून जातात.
पुढे ही शापवाणी खरी ठरुन शुक्राचार्य ब्राह्मण कन्या देवयानी हिचा विवाह क्षात्रकुळातील ” ययाती ” राजाशी झाला. अशी ही पौराणिक कथा आहे. कच देवाने देवयानीस दिलेली शापवाणी पुढे खरी ठरते. एकदा वनविहारास गेली असताना असूर राजा वृषपर्वा यांची कन्या शर्मिष्ठा देवयानीला एका छोट्याशा विहिरीत ढकलून देते. आपला जीव वाचविण्यासाठी धावा करित असताना तेथे शिकारीसाठी आलेले महापराक्रमी क्षत्रिय राजा ययाती’ आपला हात हातात देऊन देवयानीस वाचवितात. हात हातात घेतल्याने त्यांच्यावर ‘पाणीग्रहण संस्कार’ होतात. (पाणिग्रहण संस्कार म्हणजे पूर्वीच्या काळी स्त्रीया कुठल्याही परपुरुषांच्या हातात आपला हात देत नसत. जर चुकूनहि हात हातात घेतला गेला तरि त्यांचे ‘पाणिग्रहण संस्कार’ झाले म्हणजे विवाह झाला असे समजले जात असे.) पाणीग्रहण संस्कार झाल्यामुळे ब्राह्मण कन्या असूनही देवयानी हिस क्षत्रिय राजा ययाती यांच्या बरोबर विवाहबद्ध व्हावे लागले होते. पाणीग्रहण झाले त्यावेळी ग्रह, नक्षत्र अनुकूल नव्हते व सिंहस्थ काळ असल्यामुळे कुठलाहि शुभमुहूर्त निघत नव्हता. म्हणून गुरु शुक्राचार्य महाराजांनी आपल्या आश्रमात गोदातीरी ‘विवाह सिद्ध होम’ करुन आपल्या तपोबलाने संपूर्ण परिसर पावन करुन ग्रह नक्षत्र अनुकूल करुन घेतले व या पावन भूमीस असे वरदान दिले की, यापुढे केव्हाही या भूमीत कोणतेही पवित्र कार्य (विवाह, इत्यादी शुभकार्य) करण्यास कुठलाही मुहूर्त, नक्षत्र, तिथी, वेळ व सिंहस्थकाळ पहावा लागणार नाही व येथे केलेले शुभकार्य हे विशेष यशस्वी होतील.
हि कथा हजारो-हजारो वर्षापूर्वी घडलेली असून गुरु शुक्राचार्य व कचदेव यांच्या तपाने पावन झालेली हल्लीची बेट कोपरगांव पावन भूमी आहे. अशा या पावनभूमीस आपण अवश्य भेट देऊन परम सद्गुरु शुक्राचार्य महाराज व परम शिष्य कचदेव यांच्या कोटीकोटी आशिर्वादास प्राप्त व्हावे.
महर्षी शुक्राचार्य यांची मुलगी देवयानी ही कच देवाच्या शापामुळे क्षत्रिय राजा ययाती यांचेशी विवाहबद्ध झाली त्यांच्या पुढील झालेल्या यदु वंशात भगवान श्रीकृष्ण यांचा जन्म झाला तर राजा ययाती आणि त्यांची प्रथम पत्नी शर्मिष्ठा यांच्या पुढील वंशात पराक्रमी भीष्माचार्य, पांडव, कौरव यांचा जन्म झालेला आहे. आजही शुक्राचार्यांचे हे स्थान त्यांच्या तपोबलाने पुनीत झाल्यामुळे या भूमीवर जी-जी विवाह कार्ये होतात. त्यासाठी मुहूर्त, वेळ, नक्षत्र, तिथी यांचा कोणताही दोष लागत नाही. येथे केव्हाही विवाह होतात. (कोपरगांवचे माजी खासदार कै. मा. शंकररावजी काळे साहेब व अनेक मान्‍यवरांचे विवाहसुध्‍दा याच मंदिरात झाले आहे )
या सर्व गोष्‍टींची साक्ष हा परिसर देत असून देवळाच्या ओव-या पूर्वी येथे असलेल्या पेशव्‍यांच्‍या वाडयाच्‍या अवशेषातून बांधलेल्या आहेत. तसेच समोर श्री विष्णू व गणपती यांची मंदिरे आहेत. श्री विष्‍णुचे मंदिर हे काळया गुळगुळीत दगडातून बांधलेले असून मंदिराच्या पायथ्याशी पूर्वी नदीचा घाट होता. त्याच्या खुणा व शिलालेख आजही बघावयास मिळतो. तसेच दोन्ही मंदिराच्या मध्यात ” संजीवनी पार ” म्हणजे येथे कचास ” संजीवनी ” विद्या प्राप्त झाली व कच आणि देवयानी यांनी एकमेकांस शापित केले. त्याचे हे स्थान असून याचे उत्‍तर पूर्वेस शुक्राचार्य शिष्य कचदेव यांचे गुरुसह मंदिर व ओव-या ( कचेश्‍वर मंदिर) असून त्या स्‍थळी संजीवनी मंत्र देते वेळी श्री शंकर भगवान (त्र्यंबकेश्‍वर) गुप्त रुपाने तेथे आल्‍यामुळे त्‍यांचेही श्री त्रिंबकेश्‍वर मंदिर आहे. श्री शंकर भगवान येथे गुप्त रुपाने आल्‍यामुळे सदर मंदिरासमोर नंदीची स्थापना झालेली नाही. कचेश्‍वर मंदिरात सेवा ( प्रदक्षिणा) घालण्‍याचा रिवाज आहे.
आजही गुरू शुक्राचार्याच्या स्थानावर मुहूर्त वेळ-नक्षत्र यांचे कोणतेही दोष न लागता बाराही महिने विवाह सोहळे होतात. पेशव्यांनी वाडय़ाच्या अवशेषातून देवळाच्या ओवऱ्या पूर्वी बांधलेल्या असून समोर विष्णू, गणपती यांची मंदिरे आहेत. काळ्या गुळगुळीत दगडाचे विष्णू मंदिर प्रसिद्ध आहे, त्याच्या पायथ्याशी पूर्वी गोदावरी नदीचा घाट होता. त्याच्या खुणा व शिलालेख आजही पाहावयास मिळतो. दोन्ही मंदिरांच्या मध्यात संजीवनी पार उत्तरपूर्वेस कच देवाचे मंदिर असून संजीवनी मंत्र देतेवेळी भगवान शंकर (त्रंबकेश्वर) येथे गुप्त रूपाने आले असे मानले जात असल्याने प्रतित्रंबकेश्वराचे मंदिर येथे आहे. भगवान शंकर गुप्त रूपाने येथे आले असे मानले जात असल्याने या मंदिरासमोर नंदीची स्थापना झालेली नाही. महाशिवरात्र पर्व काळात येथे मोठय़ा प्रमाणात भाविक दर्शनासाठी येतात. शुक्राचार्य मंदिराचा रामानुग्रह ट्रस्टच्या वतीने व पंचक्रोशीतील भाविकांच्या सहकार्याने याचा जीर्णोद्धार करण्यात आला आहे. गुरुपौर्णिमा उत्सव काळातही येथे मोठे उत्सव होतात. गुरू शुक्राचार्याची पालखी गंगाभेटीस तसेच दसरा (विजयादशमी) सीमोल्लंघनाच्या वेळी देवी मंदिरात नेण्याचा प्रघात येथे आहे.
कुंभमेळा पर्वात या मंदिरापासून गोदावरी नदी पात्रापर्यंत शोभायात्रा काढली गेली. शिर्डी साईबाबा मंदिरापासून नगर-मनमाड महामार्गावर हे बेट कोपरगाव स्थान 15 किलोमीटर अंतरावर आहे.
ज्यांच्या पत्रिकेत शुक्रबळ नसेल , शुक्र अस्तंगत झाला असेल , विवाह जुळत नसेल, विवाह सौख्य नसेल अशा व्यक्तींनी या गुरू शुक्राचार्य यांच्या स्थानास अवश्य भेट घेऊन मूर्तीस अभिषेक करावा. पौराणिक कथा सांगितली जाते. सर्व बांधवांनी एकदा तरी अवश्य या दैत्य गुरू , चिरंजीवी शिल्पाचार्य शुक्राचार्य यांचे समाधी मंदिरास भेट देऊन दर्शनाचा अवश्य लाभ घ्यावा.
लेखक वि. स. खांडेकर यांची ययाती ही कादंबरी मुळ शुक्राचार्य, कच आणि देवयानी यांच्या जीवनावर आधारित असून कोपरगाव येथे गुरू शुक्राचार्य मंदिर परिसरात या सर्व घडलेल्या प्राचीन घटनांचे घटनास्थळ आजही अस्तित्व दाखवते आहे.
वॉट्ट्सॅपवरून मिळालेल्या लेखाचे थोडे संपादन केले आहे.
संगीताचे मनाजोगते काम मिळत नाही व उदरनिर्वाहाचे दुसरे साधन नाही, म्हणून वैफल्यग्रस्त होऊन घरातील हार्मोनियम विकायला निघालेल्या एका जन्मजात संगीत दिग्दर्शकाला अचानक कळले की, ‘…तो राजहंस एक!’ …!
भावगीत व भक्तीगीतांच्या दुनियेत स्वत:चे आगळे वेगळे स्थान व ओळख केवळ स्वत:च्या प्रतिभेच्या व कष्टाच्या जोरावर निर्माण करणाऱ्या श्रीनिवास खळे यांचा आज जन्मदिन.
आताच्या गुजरातमधल्या बडोद्यात १९२६साली आजच्याच दिवशी हा गंधर्व ईहलोकी अवतरला. संगीताच्या जन्मजात आवडीमुळे त्यांनी महाराजा सयाजीराव विद्यापीठात संगीत विभागात प्रवेश मिळवून पदविका घेतली. आग्रा-ऐत्रोली घराण्याचे पंडित मधुसूदन जोशी यांच्या तालमीत ते तयार झाले. बडोदा आकाशवाणीत काही काळ नोकरी केल्यानंतर ते हिंदी चित्रपटसृष्टीच्या ओढीने ते मुंबईत आले खरे, पण त्यांनी उभ्या हयातीत जेमतेम सहा चित्रपटांना संगीत दिले.
या सृष्टीत संगीताशी जी तडजोड करावी लागते, ती त्यांना मान्य नव्हती व मानवतही नव्हती. त्यामुळेच वैफल्यग्रस्त होऊन संगीताची करियर सोडून देण्याचा निर्णय त्यांनी घेतला. पण पत्नीच्या आग्रहामुळे त्यांनी हार्मोनियम विकली नाही.
याच काळात त्यांचा दत्ता कोरगावकर (के. दत्ता) या तेव्हाच्या प्रख्यात संगीतकाराशी परिचय झाला व खळेकाकांनी के. दत्ता यांचा सहाय्यक म्हणून काम करण्यास सुरूवात केली. काही मराठी चित्रपटांचे स्वतंत्रपणे संगीत दिले खरे, पण ते सर्व चित्रपट डब्यातच राहिले.
अत्यंत कठीण अशा आर्थिक व मानसिक स्थितीशी सामना करत असतानाच १९५२ मध्ये त्यांच्या हाती ग. दि. माडगूळकर यांनी लिहिलेली ‘गोरी गोरी पान’ व ‘एका तळ्यात होती बदके पिले सुरेख’ ही दोन गाणी आली. खळेकाकांनी ती स्वरबद्ध केली. गदिमांच्या शब्दाखातर ‘एचएमव्ही’ या प्रख्यात कंपनीने त्याची स्वतंत्र रेकॉर्ड काढली. ती तुफान लोकप्रिय झाली.
१ मे १९६० हा महाराष्ट्र स्थापनेचा दिवस. या कार्यक्रमासाठी कविवर्य राजा बढे यांनी दोन गीते रचली. खळेकाकांनी रात्रभर मेहनत घेऊन त्यांना चाली दिल्या. त्यातील शाहीर साबळे यांनी गायलेले ‘जय जय महाराष्ट्र माझा’, हे गीत जणू महाराष्ट्राचे राष्ट्रगीत बनले. दुसरे गीत ‘जय महाराष्ट्र, जय महाराष्ट्र, ‘जय जय राष्ट्र महान’, या गीतालाही अमाप लोकप्रियता लाभली.
१९६८ मध्ये खळेकाकांना ‘एचएमव्ही’ने नोकरीत सामावून घेतले.. तिथे त्यांची संगीत कारकीर्द अधिकच बहरली. १९७३ मध्ये ‘अभंग तुकयाचे’ ही रेकॉर्ड त्यांनी लता मंगेशकर यांच्या स्वरांत तर ‘अभंगवाणी’ पंडित भीमसेन जोशी यांच्या स्वरांत गाऊन घेतली. दोन ‘भारत रत्न’ गायकांकडून गाणी गाऊन घेण्याचा अनोखा विक्रम खळेकाकांच्या नावावर नोंदला गेला. नंतर त्यांनी या दोघांनाही एकत्र आणून ‘श्याम गुणगान’ ही भक्तीगीतांची रेकॉर्ड मुद्रित केली.
केवळ सहाच चित्रपटांना त्यांनी संगीत दिले हे खरे असले, तरी त्यातील अनेक गाणी केवळ चालींमुळे अजरामर झाली. ‘आई आणिक बाबा यातून कोण आवडे अधिक तुला’, ‘देवा दया तुझी रे शुद्ध दैवलीला’ (बोलकी बाहुली), ‘लळा जिव्हाळा शब्दच खोटे’, ‘प्रिया तुज काय दिसे स्वप्नात’, ‘या चिमण्यांनो परत फिरा रे’, `चंदाराणी का गं दिसतेस थकल्यावणी’ (जिव्हाळा) ही गीते तुफान लोकप्रिय झालीच. शिवाय अरुण दाते व सुधा मल्होत्रा यांनी गायलेले ‘शुक्रतारा मंद वारा’ हे युगुल गीत पन्नास वर्षांनीही रसिकांच्या मनात टवटवीत राहिले. ह्रदयनाथ मंगेशकरांनी गायलेले ‘लाजुन हासणे अन् हसून हे पहाणे’ या प्रेमविव्हळ गीताने तर अनेक प्रेमवीरांच्या भावनांना स्वर दिला.
खळेकाकांना अनेक पुरस्कार मिळाले. सूरसिंगार, महाराष्ट्र सरकारचा जीवनगौरव असे अनेक पुरस्कार त्यांच्या वाट्याला आलेच, शिवाय २०१० मध्ये भारत सरकारने ‘पद्मभूषण’ पुरस्काराने त्यांच्या संगीतमय वाटचालीचा गौरव केला.
खळेकाकांचे वृद्धापकाळाने आलेल्या अल्प आजारात २ सप्टेंबर २०११ रोजी मुंबईत निधन झाले. संगीतासाठीच उभी हयात आनंदात घालवणारा एक स्वरगंधर्वच पुन्हा स्वर्गातील मैफिली सजवण्यासाठी मार्गस्थ झाला !
घनदाट जंगलातून मार्ग काढत असताना अनपेक्षित एखादा गंभीर नाद यावा आणि विशाल पर्वतावरुन कोसळणारा धबधबा दिसावा, तसे हे कृष्णभजन. पंडित भीमसेन जोशी यांचा पर्वतासम धीरगंभीर आवाज आणि आकर्षक, सुंदर धबधब्यासम लतादीदींचा मधुर आवाज जेव्हा एकत्र येतो, त्यावेळी एखाद्या महान गीताची निर्मिती होते .
पंडित नरेंद्र शर्मा यांचे गीतलेखन, एका बाजूला लता मंगेशकर व एका बाजूला, पं. भीमसेन यांच्यासारख्या दिगंत कीर्तीच्या गायकांकडून गाणी गाऊन घेऊन त्यांच्या अनुमतीने मिक्सिंग-एडिटिंग करूश श्रीनिवास खळे यांच्या प्रतिभेने श्रवणीय झालेले हे कृष्णभजन👇
अगदी लहानपणापासून आपल्या मनावर जे संस्कार होत असतात त्यात देवाला खूप महत्वाचे स्थान आहे. तो सर्वसाक्षी असतो, चराचरात भरलेला असतो, त्याच्या इच्छेनुसारच हे जग चालत असते. तसाच तो दयाळू, कृपाळू असतो. कठीण प्रसंगी सहाय्य करतो, संकटांपासून संरक्षण करतो. यामुळे त्याची आराधना, प्रार्थना आणि त्याचे स्मरण करत रहावे असेच सर्व प्रमुख धर्मांमधूनही शिकवले जाते. देवाची आराधना, त्याचे स्वरूप, त्याची योजना, त्याची किमया वगैर विषयांवरील काही मजेदार किस्से आणि विनोद मी या ब्लॉगच्या सुरुवातीपासून संग्रहित केले होते. ते आता या पोस्टमध्ये एकत्रित केले आहेत. पूर्वी जमवलेले बहुतेक लेख इंग्रजीमधून घेतलेले आहेत. ते मूळ रूपात देऊन त्याचा मराठीत अनुवाद किंवा सारांश दिला आहे.
१. आमच्या घरातले देव
माझ्या लहानपणी मी आमच्या घरी पाहिलेले देवपूजेचे स्वरूप या अनामिक कवीने लिहिलेल्या कवितेत अगदी अचूक टिपले आहे. ही रचना अनेकांना आपल्या लहानपणीची आठवण करून देईल. …… वॉट्सअॅपवरून साभार. ……. ऑगस्ट २०१८ ————————————————————- देवपूजेच्या सध्याच्या प्रचलित, पंचतारांकित , खर्चिक पद्धती पाहिल्या म्हणजे मला आठवते पाच – पंचवीस वर्षांपूर्वींची आईची देवपूजा… वर्षाकाठी रिमझिमत्या श्रावणात एखादा सत्यनारायण घातला की जणू आमच्या घरी देव वर्षभर राबण्यासाठी नियुक्त केले आहेत असे वाटायचे. तिच्या साध्याभोळ्या भक्तीला सुगंध होता. तिची श्रद्धा उत्सवी नव्हती. तिचे देवही समजदार होते. त्यांनी तिचे चारचौघात हसे होवू दिले नाही. दोन हात आणि तिसरं मस्तक इतक्या अल्प भांडवलावर देवांना आपलंसं करणाऱ्या तिच्या देवपूजेची ही कहाणी….
देव आमच्या घरी वर्षभर राबायचे… देव किती लवकर पावत नवसाला, एक दोन सत्यनारायण होऊनच जात वर्षाला.देव आणत स्थळ ताईसाठी शोधून, आक्काचा पाळणा हलकेच देत हलवून…. दोनचार देव तर नेहमीच असत तिच्या दिमतीला, ती सांगायची त्यांना फक्त तिचं कुंकू जपायला…
देवांशी तर तिची थेटच ओळख असायची, रामा.. गोविंदा जगदंबा असं बिनधास्त पुकारायची. देवाच्या द्वारी ती क्षणभर उभी राहात असे, पण त्यासाठी तिला बापू दादा अण्णांचा टेकू कधी लागत नसे… ती कधी देवांना वर्गणी देत नसे, मासिकांच्या मेंबरशीपचे तिला कधी टेंशन नसे…
मनःशांती साठी तिने कधी कोठला कोर्स केला नाही, देवांनीही तिला तसा कधी फोर्स केला नाही…. साधे भोळे होते देव तिचे तसे, चारचौघात त्यांनी तिचे होऊ दिले नाही हसे…. गरीब होते बिचारे मुकाट फळीवर राहायचे, संगमरवरी देव्हाऱ्याचे स्वप्न त्यांनाही नाही पडायचे…. भाजी आणि भाकरीचा नैवेद्य गोड मानून घ्यायचे, एका सत्यनारायणाच्या मोबदल्यात देव आमच्या घरी वर्षभर राबायचे….
————————————— २. एक महिला आणि देव A WOMAN AND GOD
एका मध्यमवयीन बाईला हृदयविकाराचा झटका आल्याने तिला इस्पितळात दाखल केले. ती अगदी मरणासन्न अवस्थेत गेली असतांना देवाला तिने दुरूनच विचारले, “माझे आयुष्य संपले का?” देव म्हणाला, “नाही, तुझी अजून ४० वर्षे शिल्लक आहेत.” हृदयविकारातून बरे वाटल्यानंतर ती आणखी काही दिवस हॉस्पिटलमध्येच राहिली आणि तिने आपला चेहेरा, कंबर वगैरेंवर सर्जरी करून आपले सौंदर्य कृत्रिमरीत्या वाढवून घेतले, तिच्या कायापालट होण्याचे सगळे सोपस्कार पूर्ण झाल्यानंतर घरी परत जातांना वाटेतच तिला अपघात होऊन मरण आले.
देवाघरी गेल्यावर तिने लगेच देवाला विचारले, “तू तर म्हणाला होतास की मी अजून ४० वर्षे जगणार आहे, मग मला या अपघातातून का वाचवले नाहीस?” पुढे वाचा….. . A middle aged woman had a heart attack and was taken to the hospital. While on the operating table she had a near death experience. Seeing God She asked “Is my time up?” God said,”No, you have another 43 years, 2 months and 8 days to live” Upon recovery, the woman decided to stay in the hospital and have a Facelift, liposuction, and a tummy tuck. She even had someone come in and change her hair color. Since she had so much more time to live, she figured she might as well make the most of it. After her last operation, she was released from the hospital. While crossing the street on her way home, she was killed by an ambulance. Arriving in front of God, she demanded, “I thought you said I had another 40 years? Why didn’t you pull me from out of the path of the ambulance?”
(You’ll love this!!!)
. .
. देव म्हणाला, God replied, . “काय करू? मी तुला ओळखलेच नाही गं ! ” “I didn’t recognize you.”
.. . . . फेब्रूवारी २०१३
———————————————————————–
३. या जगात खरोखरच देव आहे. GOD DOES EXIST
१५ सैनिकांची एक तुकडी हिमालयातल्या कारगिलमधल्या पोस्टिंगवर हजर होण्यासाठी दुर्गम भागातून चालत जात असते. थंडीमुळे सारेजण गारठून गेलेले असतात. अशा वेळी मस्तपैकी गरमागरम चहा मिळावा असे त्यातल्या प्रत्येकाला वाटत असते. त्या डोंगराळ भागातल्या रस्त्यात त्यांना एक चहाची टपरी दिसते, पण ती बंद असते. चहा पिण्याची इच्छा अनावर झाल्यामुळे ते सैनिक आपल्या अधिका-याची परवानगी घेऊन त्या झोपडीच्या दरवाजाला लावलेले कुलुप तोडून आत प्रवेश करतात. तिथल्या साहित्यामधून स्वतःच चहा तयार करून ते सगळेजण पितात आणि ताजे तवाने होऊन पुढे जायला निघतात. आपले हे कृत्य योग्य नाही असे वाटल्यामुळे त्यांचा नायक त्याच्या खिशातल्या पाकीटामधून १००० रुपयांची नोट काढून ती साखरेच्या डब्याखाली ठेवतो. आता त्याला सदसद्विवेकबुध्दीची टोचणी रहात नाही आणि ते सर्वजण पुढे आपल्या पोस्टिंगच्या जागी जाऊन रुजू होतात. काही महिन्यांनंतर ती तुकडी परत जात असतांना पुन्हा त्या टपरीवर थांबते. या वेळी ते दुकान उघडलेले होते. एक म्हातारा माणूस ते चालवत होता. त्याने तयार करून दिलेला चहा सर्वांनी घेतला आणि त्या वयोवृध्द माणसाशी संवाद साधला. त्याचा देवावर दृढ विश्वास होता. त्याने सांगितले, “अहो, माझ्यावर केवढा कठीण प्रसंग आला होता. काही अतिरेक्यांनी माझ्या मुलाला जबरदस्त मारहाण केली होती. त्यामुळे त्या दिवशी मी दुकान लवकर बंद करून त्याला घेऊन इस्पितळात गेलो होतो. त्याच्या इलाजासाठी माझ्याकडे पैसे नव्हते. अशा अवस्थेत मी दुसरे दिवशी सकाळी दुकानात आलो तर दरवाजाचे कुलूप तोडलेले पाहून मला आणखीनच धक्का बसला. म्हणजे याच वेळी माझे दुकानसुध्दा लुटले गेले असणार असे मला वाटले. पण आत जाऊन पाहतो तो दुकानातल्या सगळ्या वस्तू जागेवर होत्या आणि माझ्या दुकानात १००० रुपयांची नोट ठेवलेली होती. अशा अडचणीच्या वेळी प्रत्यक्ष देवच माझ्यासाठी धावून आला आणि मला मदत करून गेला पहा. अशा वेळी अशा ठिकाणी आणखी कोण येणार होता? या जगात नक्की देव आहे.” देव अशा प्रकारे कोणाच्या तरी रूपाने संकटात सापडलेल्या चांगल्या लोकांची मदत करत असतो, कदाचित कोणासाठी तो तुमच्या रूपानेसुध्दा धावून येईल.
मूळ सविस्तर कथा खाली वाचा. READ ON THIS FACTUAL STORY “The Tea Shop”
A group of fifteen soldiers led by their Major Sahib were on their way to the post in Himalayas where they would be deployed for next three months. Another batch, which will be relieved, would be waiting anxiously for their arrival so that they could fall back to safer confines of their parent unit. Some would proceed on leave and meet their families. They were happy that they were to relieve a set of comrades who had done their job. It was a treacherous climb and the journey was to last till the next evening. Cold winter with intermittent snowfall added to the torture. If only someone could offer a cup of tea, the Major thought, knowing completely well that it was a futile wish. They continued for another hour before they came across a dilapidated structure which looked like a small shop. It was locked. It was 2 o’clock in the night and there was no house close to the shop where the owner could be located. In any case it was not advisable to knock any doors in the night for security reasons. An ancient village in Kargil. It was a stalemate. “No tea boys, bad luck” said the Major. The Major told the men to take some rest since they had been walking for more than three hours now. Sir, this is a tea shop indeed and we can make tea. We will have to break the lock though. The officer was in doubt about the proposed action but a steaming cup of tea was not a bad idea. He thought for a while and permitted for the lock to be broken. The lock was broken. They were in for luck. The place was a shop indeed and had everything required to prepare tea, and also a few packets of biscuits. The tea was prepared and it brought great relief to all in the cold night. They were now ready for the long and treacherous walk ahead of them and started to get ready to move. The officer was in thought. They had broken open the lock and prepared tea and consumed biscuits without the permission of the owner. The payment was due but there was no one in sight. But they are not a band of thieves. They are disciplined soldiers. The Major didn’t move out without doing what needed to be done. He took out a Rs. 1000/- note from his wallet and kept it on the counter, pressed under the sugar container, so that the owner sees it first thing when he arrives in the morning. He was now relieved of the guilt and ordered the move.
Days, weeks and months passed. They continued to do gallantly what they were required to do and were lucky not to lose any one from the group in the intense insurgency situation. And then one day, it was time to be replaced by another brave lot. Soon they were on their way back and stopped at the same shop, which was today open with the owner in place. He was an old man with very meager resources and was happy to see fifteen of them with the prospect of selling at least fifteen cups of tea that day. All of them had their tea and spoke to the old man about his life and experiences in general, selling tea at such remote a location. The poor, old man had many stories to tell all of them, replete with his faith in God. If there was a God will he leave you in this Pitiable / Poor condition, asked a Soldier!! “No Sir, Don’t say like that, God actually Exists. I got the Proof a few months ago.I was going through very tough times because my only son had been severely beaten by the terrorists who wanted some information from him which he did not have. I had closed the shop early that day and had taken my son to the hospital. There were medicines to be purchased and I had no money. No one would give me a loan from fear of the terrorists. There was no hope, Sahib. “And that day Sahib, I had prayed to Allah for help. And Sahib, Allah walked into my shop that day. “When I returned to my shop that day and saw the lock broken, I thought someone had broken in and had taken away whatever little I had. But then I saw that ‘Allah’ had left Rs. 1000/- under the Sugar Pot. Sahib, I can’t tell you what that Money was Worth that day. Allah exists Sahib, He does. “I know people are dying every day here but all of you will soon meet your near and dear ones, your children, and you must thank your God Sahib, he is watching all of us. He does exist. He walked in to my shop that day and broke open the lock to give me the money I desperately needed. I know He did it.” The faith in his eyes was unflinching. It was unnerving. Fifteen sets of eyes looked at their officer and read the order in his eyes clear and unambiguous,’Keep quiet.’ The officer got up and paid the bill and hugged the old man. “Yes Baba, I know, God does exist and yes the tea was wonderful.” Fifteen pairs of eyes did not miss the moisture building in the eyes of the Major, a rare sight.
And the Real Truth is that Any One of us can be a God to Somebody.
.. . . . फेब्रूवारी २०१३
४. देवाची योजना
देहप्रदर्शन करणारे कपडे घालून दोन मुली आपल्या वडिलांना भेटायला गेल्या. त्यांच्याकडे पाहून ते बोलले, ” परमेश्वराने जेवढ्या मूल्यवान वस्तू बनवल्या आहेत त्या सगळ्या सहज सापडू नयेत अशा रीतीने झाकून ठेवल्या आहेत. हिरे कुठे मिळतात? खूप खोल खाणीमध्ये सुरक्षितपणे झाकून ठेवलेले. मोती कुठे मिळतात? समुद्राच्या तळाशी शिंपल्यामध्ये सुरक्षितपणे ठेवलेले. सोने कुठे मिळते? ते सुध्दा खडकांच्या अनेक थरांनी झाकलेले असते. यातले काही पाहिजे असेल तर ते मिळवण्यासाठी खूप मेहनत करावी लागते. तुमची कायासुध्दा पवित्र आहे, सोने, हिरे, मोती यांपेक्षा जास्त मोलाची आहे. तिला तुम्ही वस्त्रांमध्ये अवगुंठित करून ठेवायला हवे.”
An incident transpired when daughters arrived at home wearing clothes that were quite revealing. Here is the story as told by one of the daughters: When we finally arrived, the chauffeur escorted my younger sister and me up to my father’s suite. As usual, he was hiding behind the door waiting to scare us. We exchanged many hugs and kisses as we could possibly give in one day. My father took a good look at us. Then he sat me down on his lap and said something that I will never forget. He looked me straight in the eyes and said, My princess, everything that God made valuable in the world is covered and hard to get to. Where do you find diamonds? Deep down in the ground, covered and protected. Where do you find pearls? Deep down at the bottom of the ocean, covered up and protected in a beautiful shell. Where do you find gold? Way down in the mine, covered over with layers and layers of rock. You’ve got to work hard to get to them. He looked at me with serious eyes. Your body is sacred. You’re far more precious than diamonds and pearls, and you should be covered too.
.. . . . फेब्रूवारी २०१३
५. देवा रे देवा Hospital Bill
एक माणूस दुकानात गेलेला असतांना हृदयविकाराच्या झटक्याने कोसळला. त्याला हॉस्पिटलमध्ये नेले गेले, त्याची शस्त्रक्रिया झाली. तो शुध्दीवर आला तेंव्हा त्याच्या शेजारी अनेक फॉर्म घेऊन एक नन बसली होती. तिने विचारपूस सुरू केली. “तुमचा विमा उतरवलेला आहे का ?”, ” नाही” “तुमच्या बँकेत पैसे आहेत का?”, ” नाहीत” ” तुमचे कोणी नातेवाईक आहेत का?” ” हो. माझी लग्न न झालेली बहीण आहे, ती नन आहे.” ” असे कसे म्हणता? नन्सचे देवाशी लग्न लागलेले असते” ” छान. मग हे बिल माझ्या मेहुण्याकडे पाठवून द्या.”
A man suffered a serious heart attack while shopping in a store.The store clerks Called 911 when they saw him collapse to the floor. The paramedics rushed the man to the nearest hospital where he had emergency Open heart bypass surgery. He awakened from the surgery to find himself in the care of nuns at the Catholic Hospital. A nun was seated next to his bed holding a clipboard Loaded with several forms, and a pen. She asked him how he was going to Pay for his treatment. “Do you have health insurance?” she asked. He replied in a raspy voice, “No health insurance.” The nun asked, “Do you have money in the bank?” He replied, “No money in the bank.” Do you have a relative who could help you with the payments?” asked the Irritated nun. He said, “I only have a spinster sister, and she is a nun.” The nun became agitated and announced loudly, “Nuns are not spinsters! Nuns are married to God.” The patient replied, “Perfect. Send the bill to my brother-in-law.”
OMG
. . . . . . . जानेवारी २०१३
६. देव तारी तिला कोण मारी
एका अरण्यातली एक गर्भवती हरिणी पिलाला जन्म देण्याच्या बेतात आहे. तिच्या एका बाजूला पाण्याने भरून दुथडी वाहणारी नदी आहे तर दुस-या बाजूला गवताचे रान वणव्यामुळे पेटलेले आहे. तिच्या डाव्या बाजूला एक शिकारी धनुष्याला बाण लावून तयार उभा आहे आणि उजव्या बाजूला एक भुकेला सिंह तिच्यावर चाल करून येत आहे. तिने बिचारीने आता काय करावे? तिचे आणि तिच्या पिलाचे आता काय होईल?
आता हरिणी काय करेल ?
. . . काहीच न करता ती पिलाला जन्म देण्याकडे लक्ष देते. त्या क्षणी आभाळात वीज चमकते. त्या प्रकाशाने दिपून गेल्यामुळे शिकाऱ्याचा नेम चुकतो आणि त्याचा बाण सिंहाला लागून तो घायाळ होतो. धोधो पाऊस कोसळतो आणि पेटलेल्या गवताला विझवून टाकतो. हरिणी आपल्या पिलाला घेऊन गवतात निघून जाते.
Stochastic Probability Theory – Pregnant Deer Scenario Consider this scenario: In a remote forest, a pregnant deer is about to give birth to a baby. It finds a remote grass field near by a river and slowly goes there thinking it would be safe. As she moves slowly, she gets labor pain, at the same moment, dark clouds gather around that area and lightning starts a forest fire. Turning left she sees a hunter who is aiming an arrow from a distance. As she tries to move towards right, she pots a hungry lion approaching towards her. What can the pregnant deer do, as she is already under labor pain ? … … … What do you think will happen ? Will the deer survive ? Will it give birth to a fawn ? Will the fawn survive ? or Will everything be burnt by the forest fire ? …
That particular moment ? …
Can the deer go left ? Hunter’s arrow is pointing Can she go right ? Hungry male lion approaching Can she move up ? Forest fire Can she move down ? Fierce river
Answer: She does nothing. She just focuses on giving birth to a new LIFE. The sequence of events that happens at that fraction of a second (moment) are as follows: In a spur of MOMENT a lightning strikes (already it is cloudy ) and blinds the eyes of the Hunter. At that MOMENT, he releases the arrow missing and zipping past the deer. At that MOMENT the arrow hits and injures the lion badly. At that MOMENT, it starts to rain heavily and puts out the forest fire. At that next MOMENT, the deer gives birth to a healthy fawn.
In our life, it’s our MOMENT of CHOICE and we all have to deal with such negative thoughts from all sides always. Some thoughts are so powerful they overpower us and make us clueless. Let us not decide anything in a hurry. Let’s think of ourselves as the pregnant deer with the ultimate happy ending. Anything can happen in a MOMENT in this life. If you are religious, superstitious, atheist, agnostic or whatever, you can attribute this MOMENT as divine intervention, faith, sudden luck, chance (serendipity), coincidence or a simple ‘don’t know’. We all feel the same. But, whatever one may call it, I would see the priority of the deer in that given moment was to giving birth to a baby because LIFE IS PRECIOUS. Hence, whether you are deer or a human, keep that faith and hope within you always.
. . . . . . . जानेवारी २०१३
* * * *
७. आणि देव हसतच राहिला
बायबलातले एक वाक्य आहे. “चांगल्या आणि आज्ञाधारक पत्नी जगाच्या सर्व कोप-यांमध्ये सापडतील” असे आश्वासन देवाने पुरुषांना दिले. . त्याने वर्तुळाकार पृथ्वीची रचना केली आणि तो हसतच राहिला, हसतच राहिला, हसतच राहिला………. Today’s Short Reading From The Bible …** A Reading from Genesis * And God promised men that good and obedient wives would be found in all corners of the earth. Then he made the earth round … And he laughed and laughed and laughed.
. . . . . . . जानेवारी २०१३
८. देवबाप्पाशी गप्पा
देवबाप्पाने मला काय काय सांगितलं माहीत आहे? तुम्हीच वाचून पहा. शब्दांतून ते छान व्यक्त झाले आहेच, त्यातल्या चित्रामध्ये दिसणारे भाव पहातांना बहार येईल. God Said NO!! I hope that you can get the effects on your computers! The words are great, but the movements of the faces add a lot….
मी बाप्पाला सांगितले, “माझ्या सवयींतून मला मोकळे कर.” I asked God to take away my habit.
बाप्पा म्हणाला, “नाही. मी त्या सवयींना काढून घेणार नाही, तुझ्या तुलाच त्या सोडून द्यायच्या आहेत. God said, No.
It is not for me to take away, but for you to give it up.
उतावीळपणा सोडून धीर धरायची बुध्दी मला देण्याची विनंती मी बाप्पाला केली. बाप्पा म्हणाला, “नाही. विचारपूर्वक वागलास तर तुला धीर धरता येईल. हा गुण देता येत नाही. तो शिकावा लागतो.”
I asked God to grant me patience. God said, No. Patience is a byproduct of tribulations; it isn’t granted, it is learned.
मला सुख देण्याचा आग्रह मी धरला. बाप्पा म्हणाला, “नाही. मी फक्त आशीर्वाद देतो. सुखी रहाणे तुझ्याच हातात आहे.”
I asked God to give me happiness. God said, No. I give you blessings; Happiness is up to you.
मला कष्टांमधून मुक्त करण्याची विनंती मी केली. बाप्पा म्हणाला, “नाही. दुःख सहन करणेच तूला भौतिक जगतापासून दूर नेऊन माझ्या जवळ आणेल.”
I asked God to spare me pain. God said, No. Suffering draws you apart from worldly cares and brings you closer to me.
माझ्या आत्म्याची उन्नती करायला मी बाप्पाला सांगितले बाप्पा म्हणाला, “नाही. तुझी उन्नती तूच करायची आहेस. तू सफल होशील यासाठी मी त्यावर अंकुश ठेवीन”
I asked God to make my spirit grow. God said, No. You must grow on your own, but I will prune you to make you fruitful. मला जीवनाचा आनंद लुटण्याची सारी साधने दे असे मी त्याला सांगितले. बाप्पा म्हणाला, “नाही. तू जीवनातल्या सर्व आनंदांचा उपभोग घ्यावास यासाठी मी तुला जीवन देईन”
I asked God for all things that I might enjoy life. God said, No. I will give you life, so that you may enjoy all things. तो माझ्यावर जेवढे प्रेम करतो तेवढे प्रेम मी इतरांवर करण्यासाठी मला मदत कर अशी विनंती मी बाप्पाला केली, बाप्पा म्हणाला, “अह्हा. अखेर एकदाचा तुझ्या डोक्यात प्रकाश पडला.”
I asked God to help me LOVE others, as much as He loves me. God said… Ahhhh, finally you have the idea.
. . . . . . . जानेवारी २०१०
९. देव तारी तयांना …… (११ सप्टेंबर)
न्यूयॉर्कमधील वर्ल्ड ट्रेड सेंटर ही इमारत ज्यात उद्ध्वस्त झाली त्या ११ सप्टेंबरच्या घटनेनंतर त्यातून जे लोक वाचले त्यांच्या कहाण्या प्रकाशात आल्या. ज्या छोट्या छोट्या गोष्टींमुळे त्यांचे प्राण वाचले त्या अशा आहेत. – एका गृहस्थाचा मुलगा त्या दिवशी पहिल्यांदा बालवर्गात गेला. – एका माणसाची त्या दिवशी डोनट आणायची पाळी असल्यामुळे तो तिकडे गेला. – एका महिलेच्या घड्याळाचा गजर त्या दिवशी वाजला नाही. – एक माणूस अपघातात अडकून पडला. – एका माणसाची बस चुकली – एका महिलेच्या कपड्यांवर अन्न सांजल्यामुळे तिला कपडे बदलावे लागले. – एका माणसाची गाडी सुरू झाली नाही. – एक माणूस फोन घेण्यासाठी दारातून घरी परत गेला. – एका माणसाचे लहान मूल चाळे करत राहिले आणि लवकर तयार झाले नाही. – एका माणसाला टॅक्सीच मिळाली नाही
एका माणसाने घेतलेले नवे जोडे चावल्यामुळे त्याचा पाय दुखावला आणि त्यावर लावाला पट्टी घेण्यासाठी तो ओषधांच्या दुकानात गेला.
या सर्वांना त्या दिवशी देवानेच वाचवले असे म्हणता येईल….. पण जे लोक त्यांच्या ध्यानी मनी नसतांना, विनाकारण किंवा अशाच छोट्या कारणामुळे त्या जागी गेले आणि त्या घटनेत सापडले त्यांचे काय ?
माझ्या माहितीमधली एक मुलगी लग्न करून पतीगृही चालली होती. तिची तो पहिलाच परदेश प्रवास होता. ती न्यूयॉर्कच्या आसपाससुध्दा कोठे गेली नाही. पण त्या घटनेनंतर अमेरिकेतली विमानवाहतूकव्यवस्था कोसळली. त्यामुळे तिचे विमान भलत्याच विमानतळावर गेले, तिचा नवरा दुसरीकडेच तिला घेण्यासाठी गेला होता. तेंव्हा मोबाईल फोन नव्हते त्यामुळे त्यांना एकमेकांशी संपर्क साधता आला नाही आणि त्यात तिचे अतोनात हाल झाले. तीसुध्दा देवाचीच मर्जी !
मूळ लेख : The Little things
After Sept. 11th, one company invited the remaining members of other companies who had been decimated by the attack on the Twin Towers to share ! their available office space. At a morning meeting, the head of security told stories of why these people were alive… and all the stories were just: the ‘L I T T L E’ things. As you might know, the head of the company survived that day because his son started kindergarten. Another fellow was alive because it was his turn to bring donuts. One woman was late because her alarm clock didn’t go off in time. One was late because of being stuck on the NJ Turnpike because of an auto accident. One of them missed his bus. One spilled food on her clothes and had to take time to change. One’s car wouldn’t start. One went back to answer the telephone. One had a child that dawdled and didn’t get ready as soon as he should have. One couldn’t get a taxi. The one that struck me was the man who put on a new pair of shoes that morning, took the various means to get to work but before he got there, he developed a blister on his foot. He stopped at a drugstore to buy a Band-Aid. That is why he is alive today. Now when I am stuck in traffic, miss an elevator, turn back to answer a ringing telephone… all the little things that annoy me. I think to myself, this is exactly where God wants me to be at this very moment..
Next time your morning seems to be going wrong, the children are slow getting dressed, you can’t seem to find the car keys, you hit every traffic light, don’t get mad or frustrated; God is at work watching over you! May God continue to bless you with all those annoying little things and may you remember their possible purpose.
Pass this on to someone else, if you’d like. There is NO LUCK attached. If you delete this, it’s okay: God’s Love Is Not Dependent On E-Mail
. . . . . . . जून २००९
१०. परमेश्वर – एका आठ वर्षांच्या बालकाच्या नजरेतून
माणसांना बनवणे हे परमेश्वराचे मुख्य काम आहे. पण तो एकदम मोठी माणसे न बनवता लहान बाळांना बनवतो. कारण ती आकाराने छोटी आणि तयार करायला सोपी असतात. शिवाय त्यांना चालायला, बोलायला शिकवण्याचे काम त्याचे आईबाबा करतात, त्यामुळे देवाचा वेळ वाचतो. प्रार्थना ऐकणे हे परमेश्वराचे दुसरे महत्वाचे काम आहे. पण जगात सगळीकडे इतक्या प्रार्थना चाललेल्या असतात की त्या ऐकण्यातून देवाला टीव्ही किंवा रेडिओ ऐकायला फुरसत मिळत नाही. तरीही त्यांचा केवढा मोठा गोंगाट त्याच्या कानात होत असेल. तो हा आवाज बंद करू शकत असेल का? देव सगळीकडे असतो आणि सगळे पहात व ऐकत असतो. त्यात तो फारच गुंतलेला असणार. त्यामुळे तुमचे आईबाबा जे देऊ शकत नाही असे सांगतात ते त्याच्याकडे मागून त्याचा वेळ वाया घालवू नये. नास्तिक लोक देवावर विश्वास ठेवत नाहीत. पण असे लोक आमच्या गावात नाहीत, निदान चर्चमध्ये येणा-या लोकात तर नाहीच नाहीत. येशू ख्रिस्त देवाचा मुलगा आहे. पाण्यावर चालणे, चमत्कार करून दाखवणे यासारखी कष्टाची कामे तो करायचा, शिवाय लोकांना देवाबद्दल सांगायचा. त्याच्या शिकवण्याला कंटाळून अखेर लोकांनी त्याला क्रूसावर चढवून दिले. पण तो आपल्या बाबांसारखाच दयाळू आणि प्रेमळ होता. हे लोक काय करताहेत ते या लोकांना समजत नाही म्हणून त्यांना क्षमा कर असे त्याने देवाला सांगितले आणि देवाने ते मान्य केले. येशूने केलेली मेहनत देवाला आवडली आणि त्याने येशूला रस्त्यावरून न भटकता स्वर्गातच रहायला सांगितले. तो तिथे राहिला. आता तो देवाला त्याच्या कामात मदत करतो. लोकांच्या प्रार्थना ऐकतो, देवासाठी काय महत्वाचे आहे आणि काय नाही हे पाहून ठेवतो आणि फक्त महत्वाच्या गोष्टी त्याच्यापुढे मांडतो. तुम्ही पाहिजे तेंव्हा प्रार्थना करा. परमेश्वर आणि येशू या दोघांपैकी एकजण तरी नेहमी कामावर हजर असतोच. तुम्ही सब्बाथच्या वेळी चर्चमध्ये गेलात तर देव खूष होतो. आणि तुम्हाला तेच पाहिजे असते. बीचवर जाऊन मजा करण्यासाठी चर्चला जाणे टाळू नका. नाही तरी सूर्याचे ऊन बीचवर पसरायला दुपार होतेच. तुम्ही देवावर विश्वास ठेवला नाहीत तर तुम्हाला नास्तिक म्हणतीलच, शिवाय तुम्ही एकटे पडाल. तुमचे आईबाबा काही नेहमीच सगळीकडे तुमच्यासोबत येऊ शकणार नाहीत, पण देव येऊ शकेल. अंधार झाला किंवा दांडगट मुलांनी तुम्हाला खोल पाण्यात फेकून दिले आणि त्यामुळे तुमची भीतीने गाळण उडाली तर त्या वेळी देव जवळपास आहे या कल्पनेने तुम्हाला बरे वाटेल, धीर येईल. पण तुम्ही सतत देव तुमच्यासाठी काय करू शकेल याचाच विचार मात्र करू नये, कारण तो आपल्याला परतसुध्दा नेऊ शकतो. …… आणि म्हणून मी परमेश्वरावर विश्वास ठेवतो.
Subject: A Little Boy’s Explanation of God — Fabulous!!!
The following essay was written by an 8-year-old named Danny Dutton, who lives in Chula Vista, CA . He wrote it for his third grade homework assignment, to ‘explain God.’ I wonder if any of us could have done as well? [ … And he had such an assignment, in California , and someone published it, I guess miracles do happen ! … ]
EXPLANATION OF GOD:
’One of God’s main jobs is making people. He makes them to replace the ones that die, so there will be enough people to take care of things on earth. He doesn’t make grownups, just babies. I think because they are smaller and easier to make. That way he doesn’t have to take up his valuable time teaching them to talk and walk. He can just leave that to mothers and fathers.’ ‘God’s second most important job is listening to prayers. An awful lot of this goes on, since some people, like preachers and things, pray at times beside bedtime. God doesn’t have time to listen to the radio or TV because of this. Because he hears everything, there must be a terrible lot of noise in his ears, unless he has thought of a way to turn it off.’ ‘God sees everything and hears everything and is everywhere which keeps Him pretty busy. So you shouldn’t go wasting his time by going over your mom and dad’s head asking for something they said you couldn’t have.’ ‘Atheists are people who don’t believe in God. I don’t think there are any in Chula Vista . At least there aren’t any who come to our church.’ ‘Jesus is God’s Son. He used to do all the hard work, like walking on water and performing miracles and trying to teach the people who didn’t want to learn about God. They finally got tired of him preaching to them and they crucified him. But he was good and kind, like his father, and he told his father that they didn’t know what they were doing and to forgive them and God said O.K.’ ‘His dad (God) appreciated everything that he had done and all his hard work on earth so he told him he didn’t have to go out on the road anymore. He could stay in heaven. So he did. And now he helps his dad out by listening to prayers and seeing things which are important for God to take care of and which ones he can take care of himself without having to bother God. Like a secretary, only more important.’ ‘You can pray anytime you want and they are sure to help you because they got it worked out so one of them is on duty all the time.’ ‘You should always go to church on Sabbath because it makes God happy, and if there’s anybody you want to make happy, it’s God! Don’t skip church to do something you think will be more fun like going to the beach. This is wrong. And besides the sun doesn’t come out at the beach until noon anyway.’ ‘If you don’t believe in God, besides being an atheist, you will be very lonely, because your parents can’t go everywhere with you, like to camp, but God can. It is good to know He’s around you when you’re scared, in the dark or when you can’t swim and you get thrown into real deep water by big kids.’ ‘But…you shouldn’t just always think of what God can do for you. I figure God put me here and he can take me back anytime he pleases.
आज श्रीहनुमानाचा जन्मोत्सव आहे. समर्थ रामदासांनी भीमरूपी महारुद्र वज्र हनुमान मारुती वनारी अंजनीसूता रामदूता प्रभंजना महाबळी प्राणदाता सौख्यकारी दुःखहारी अशा अनेक नावांनी या श्रीहनुमंताची स्तुति केली आहे. आज त्याच्या जन्मोत्सवानिमित्य माझे मित्र आणि एक वरिष्ठ सेवानिवृत्त सहकारी श्री. शरद पांडुरंग काळे यांनी लिहिलेला हा लेख साभार सादर करीत आहे.
आपल्या भारतीय परंपरेत ज्या ओजस्वी व्यक्तिरेखा आपल्याला सातत्याने प्रेरणा देत आहेत, त्यात हनुमान हे नाव अतिशय महत्वाचे आहे. वानरांच्या कुळात जन्म घेतलेल्या आणि बुद्धी, शारीरिक सामर्थ्य, धैर्य, निष्ठा आणि स्वयंशिस्त यांचा आदर्श असलेल्या हनुमानाने भारतीय संस्कृतीत देवस्थान मिळविले.ज्या सात चिरंजीव व्यक्तिरेखा आपल्या पुराणांमधून वर्णिलेल्या आहेत, त्यात हनुमान ही एक व्यक्तिरेखा आहे.
पुंजिकस्थला नावाची एक अप्सरा होती. ह्या अप्सरेने कपियोनीत वानरराज कुंजराच्या पोटी जन्म घेतला. ती मुळातच अप्सरा असल्यामुळे अतिशय सुंदर होती. पुढे ती वानरराज केसरीची पत्नी झाली. अप्सरा असल्यामुळे ती हवा तो देह धारण करू शकत होती. एक दिवस मानवी लावण्यावती स्त्रीच्या रुपात ती एका पर्वतशिखरावर भ्रमण करीत होती, तेंव्हा तिचे रूप पाहून पवनदेव तिच्यावर मोहित झाले. त्यांनी तिच्या सुंदर शरीराला आलिंगन देताच त्या जाणीवेने ती सावध झाली, व आपला पातिव्रत्य भंग करणारा कोण ते विचारू लागली. त्यावर पवनदेवांनी तिला सांगितले की मी अव्यक्त रूपाने मानस संकल्पाद्वारे तुझ्याशी समागम केला आहे, त्यामुळे तुझ्यावर पातिव्रत्य भंगाचा दोष येत नाही. माझ्या कृपेमुळे तुला एका बलवान आणि बुद्धिमान पुत्राची प्राप्ती होईल. त्या नंतर भगवान वायुदेवांच्या कृपेने वानरराज केसरी आणि अंजनी यांच्या पोटी चैत्र पौर्णिमेला सकाळी सहा वाजता हनुमान जन्माला आला.
बाल्यावस्थेत असतांना उगवत्या सूर्याला फळ समजून त्याचा घास घेण्यासाठी आकाशात त्याने झेप घेतली. तीनशे योजने अंतर पार करून अंतरिक्षात गेल्यावर, त्याच्या तीव्र गतीने आणि आवेशाने हबकलेल्या इंद्राने वज्र प्रहार करून त्याला रोखण्याचा प्रयत्न केला. त्या प्रहाराने हनुमानाच्या हनुवटीला जखम झाली. त्याच्या हनुवटीचा एक छोटा भाग उदयगिरी पर्वताच्या शिखरावर पडला. म्हणून त्याचे नाव हनुमान असे पडले. त्यावेळी झालेल्या जखमेचा व्रण आपल्याला हनुमानाच्या फोटोवर किंवा मूर्तीवर पाहायला मिळतो. इंद्राच्या वज्रप्रहाराने आपल्या पुत्राला जखम झाल्याचे पाहून पवनदेव खवळले व त्यांनी प्रवाहित होणे सोडून दिले. जगाच्या अस्तित्वाला त्यामुळे धोका निर्माण होत आहे, असे लक्षात येताच ब्रह्मदेवांनी मध्यस्थी करून हनुमानाला चिरंजीवित्व तर इंद्रदेवांनी इच्छा मरण बहाल केले. पण सृष्टीनियम मोडल्याबद्दल काहीतरी शिक्षा हवीच! म्हणून हनुमानाला त्याच्या प्रचंड शक्तीचा विसर पडेल, आणि जेंव्हा त्या शक्तीची नितांत गरज आहे, असा एखादा प्रसंग आलाच, तर त्याच्या स्मृतिपटलावर आलेले मळभ दूर होऊन, त्याला पुन्हा एकदा त्या शक्तीची जाणीव होईल, अशी म्हंटल तर शिक्षा आणि म्हंटल तर वरदान त्याला इंद्रदेवांनी दिले. सीता शोध मोहिमेवर गेल्यावर , समुद्रकाठी जांबुवंताने हनुमानाला ही कथा सांगून त्याच्या स्मृती जाग्या केल्या आणि मग समुद्र उल्लंघून हनुमानाने लंकेत अशोकवनात असलेल्या सीतेचा शोध लावला.
रामायण युद्धात हनुमानाने केलेला पराक्रम विदित आहेच. रावणाला आपल्या बळाची कल्पना देण्यासाठी लंका दहन करणे, राम लक्ष्मणाला नागपाशातून मुक्त करण्यासाठी पक्षीराज गरुडाला आणणे आणि लक्ष्मणाच्या बेशुद्ध अवस्थेवर संजीवनी औषध आणण्यासाठी द्रोणागिरी पर्वत उचलून आणणे या तीन गोष्टींचे, या युद्धातील महत्व अनन्यसाधारण आहे. त्यामुळे युद्धाचा नूर तर पालटलाच, पण वानरांच्या सैन्यात जो जोश निर्माण झाला, त्याचा इष्ट परिणाम होऊन त्यांची विजिगीषु प्रवृत्ती शतगुणित झाली व श्रीरामांना युद्धात विजय मिळण्यास मदत झाली.हनुमानाची शक्ती जशी प्रचंड होती, तशीच त्याची श्रीरामांवरची निष्ठा आणि भक्ती देखील अतुलनीय अशीच होती. आपण नेहेमी बघतो की माणसाला जेंव्हा त्याची श्रद्धा एखादे काम करण्यास उद्युक्त करते, तेंव्हा तो काहीतरी अलौकिक असे कार्य करून दाखवितो. अनेक क्षेत्रांमध्ये हे होत असतांना आपल्याला आजही दिसते. भक्ती आणि शक्ती या दोन्ही बाबींमुळे हनुमान हा दास आणि वीर अशा दोन्ही भूमिका अतिशय सहजतेने निभावतांना आपल्याला दिसत राहातो. जेंव्हा तो वीर हनुमान असतो, तेंव्हा त्याला कुणीही रोखू शकत नाही, आणि जेंव्हा तो दास हनुमान असतो, तेंव्हा आपल्या देवासाठी काहीही करण्याची त्याची तयारी असते. ह्या दोन्ही गुणांची महती आजदेखील तसूभरही कमी झालेली नाही.
आंजनेय, बजरंग बली, दीनबांधव, कालनिधी, चिरंजीवी, महाधुत, मनोजवं, रामभक्त, पवनपुत्र, मारुती, रामदूत, संकट मोचन, सर्वरोगहारी, जितेंद्रिय, कपिश्वर, सुग्रीवसचिव, हनुमंत, केसरी नंदन आणि अशा कितीतरी नावांनी व विशेषणांनी अतिशय लोकप्रिय असलेला हा वीरबाहु, आपल्या हृदयात श्रीराम, लक्ष्मण आणि सीतेचा सतत निवास असतो असे जे म्हणतो, त्यात अतिशयोक्ती नसते. त्याची श्रद्धास्थाने तेव्हढ्याच तोलाची असतात. महाभारतामध्ये देखील वीर हनुमान आपल्याला भेटत असतो. अर्जुनाच्या रथावर असलेल्या ध्वजेचा रक्षणकर्ता आणि भीमाचे गर्वहरण करणाऱ्या वृद्ध वानराच्या रुपात आल्याचे उल्लेख महाभारतात आहेत.
सोबत जो फोटो जोडला आहे तो बुलढाणा जिल्ह्यातील नांदुरा येथील १०५ फुटी हनुमान मूर्तीचा आहे. आंध्र प्रदेशातील विजयवाड्याजवल असलेल्या परीताला आंजनेय मंदिरातील काँक्रीट ने बनविलेली हनुमान मूर्ती १३५ फूट उंचीची असून सन २००३ मध्ये ह्या मूर्तीची प्रतिष्ठापना करण्यात आली होती. हिमाचल प्रदेशातील सोलन येथील मानवी भारती विद्यापीठातील एका मंदिरात १५५ फूट उंचीची हनुमान मूर्ती आहे. श्रीकाकुलम या आंध्र प्रदेशातील जिल्ह्यात असलेल्या मडपम या गावी प्रतिष्ठापना करण्यात आलेली १७१ फूट उंचीची हनुमान मूर्ती, आजच्या घडीला जगातील सर्वात उंच हनुमान मूर्ती म्हणून प्रसिद्ध आहे. त्रिनिदाद आणि टोबॅगो या वेस्ट इंडिज मधील बेटावर कॅरापीचैमा येथील ८५ फूट उंच असलेली हनुमान मूर्ती ही भारताबाहेर असणाऱ्या हनुमान मूर्तींमध्ये सर्वात उंच मानली जाते. रामानंद सागर यांच्या रामायण मालिकेत दारासिंग यांनी जो हनुमान साकार केला, तो जनमानसात अतिशय लोकप्रिय झाला. हनुमान म्हंटल्यानंतर आज ही दारासिंग यांचेच चित्र डोळ्यासमोर येते. त्यामुळे केवळ हनुमानाच्या पडद्यावरील भूमिकेमुळे दारासिंगांना देखील अमरत्व मिळाले आहे!जीव ओतून निभावलेली ही भूमिका करून दारासिंग यांनी स्वमेहनतीने हे यश कमाविले आहे.
श्री रामदास स्वामींनी लिहिलेले मारुती स्रोत मराठी घरांमध्ये अतिशय श्रद्धेने म्हंटले जाते त्यात आश्चर्य वाटण्यासारखे काहीच नाही. अतिशय स्फूर्तिदायक असे ते स्तोत्र आहे. आशय समजाऊन घेतला तर त्यातील गोडी अधिक वाढते. हनुमान चालिसा देखील अशीच स्फूर्तिदायक रचना आहे. आमच्या शाळेत तालीम होती आणि त्या तालमीत आम्ही हनुमान जयंतीला पहाटे पाच वाजता जमत होतो. सहा वाजता हनुमान जन्म साजरा होत असे. नगरकर सरांचे सुंदर भाषण लागोपाठ तीन वर्षे ऐकायला मिळाले होते. हनुमानवर माझी श्रद्धा तेंव्हा जडली, ती आजतागायत कायम आहे. दारासिंग यांनी आपल्या अजरामर भूमिकेत त्यात प्रचंड भर घातली. वीर हनुमान आणि दास हनुमान म्हणूनच आमचे जीवन आदर्श आहेत. …….////……//////…. शरद काळे
कृतज्ञता हा एक फार मोठा दैवी गुण आहे. खाल्ल्या मिठाला जागणारे इमानदार सेवक तर असतातच, स्वामीभक्त घोड्यांच्याही रोचक कथा आहेत. कुत्रा हा पाळीव प्राणी तर इमानदारीचे प्रतीकच आहे. भाकरी किंवा नोकरी देणाऱ्याबद्दल जर कृतज्ञता वाटते तर हे जीवन देणाऱ्या त्या परमेश्वराबद्दल मनात किती आदर बाळगला पाहिजे. कविवर्य ग.दि.माडगूळकरांनी हा भाव “देणाऱ्याचे हात हजारो, दुबळी माझी झोळी” अशा शब्दांमध्ये किती चांगला व्यक्त केला आहे? याच विषयावरील एक पंजाबी गीत “क्यों ना शुकर मनावा..” आणि एक इंग्रजी कविता “Drinking From The Saucer खाली देत आहे. तसेच ‘कृतज्ञतेचा निर्देशांक’ हा वाचनीय लेख देत आहे. . . . . . . . . .
क्यों ना शुकर मनावा
बुल्ले शाह 17 वीं शताब्दी के पंजाब के दौरान एक पंजाबी दार्शनिक और सूफी कवि थे। फकीर बुल्लेशाह से जब किसी ने पूछा कि आप इतनी गरीबी में भी भगवान का शुक्रिया कैसे करते हैं तो बुल्लेशाह ने कहा..
चढ़दे सूरज ढलदे देखे, बुझदे दीवे बलदे देखे । हीरे दा कोइ मुल ना जाणे, खोटे सिक्के चलदे देखे । जिना दा न जग ते कोई, ओ वी पुत्तर पलदे देखे । उसदी रहमत दे नाल बंदे, पाणी उत्ते चलदे देखे । लोकी कैंदे दाल नइ गलदी, मैं ते पत्थर गलदे देखे । जिन्हा ने कदर ना कीती रब दी, हथ खाली ओ मलदे देखे । कई पैरां तो नंगे फिरदे, सिर ते लभदे छावा… मैनु दाता सब कुछ दित्ता, क्यों ना शुकर मनावा…
When someone asked Fakir Bulleshah how do you thank God even in such poverty, Bulleshah said .. I have seen the downfall of once rich and powerful, while those, doomed stood up and reached the sky. when diamond was not valued better than a brass farthing, and counterfeit coins were being used freely. Even orphans with no near dear ones were taken care of by grace of God; Those who are blessed by God; they may even walk on water. People tell me that chana is not cooking I saw the melting of stones. Those who think they are superior to God They were seen rubbing their empty hands. When many are seen walking barefoot, And living without a roof on top God has given me everything, So why I should not thank him.
. . . . . . . . . . . . . . . .
Drinking From The Saucer
John Paul Moore_
I’ve never made a fortune, And I’ll never make one now But it really doesn’t matter ‘Cause I’m happy anyhow.
As I go along my journey I’m reaping better than I’ve sowed I’m drinking from the saucer ‘Cause my cup has overflowed.
I don’t have a lot of riches, And the going’s sometimes tough But with kin and friends to love me I think I’m rich enough.
I thank God for the blessings That His mercy has bestowed I’m drinking from the saucer ‘Cause my cup has overflowed.
He gives me strength and courage When the way grows steep and rough I’ll not ask for other blessings For I’m already blessed enough.
May we never be too busy To help bear another’s load Then we’ll all be drinking from the saucer
When our cups have overflowed.
– – – – – – – – – – –
कृतज्ञतेचा निर्देशांक
असंच एकदा एक मासिक चाळताना त्यातील एका लेखामधील एका वाक्याने मला विचारमग्न केलं. आयुष्यातली सकारात्मकता याविषयावरचा तो लेख होता. मूळच्या इंग्रजीमधील लेखामधील ते वाक्य असं होतं; “Sometimes, try calculating your gratitude index in life, you will realize how lucky you are!”. (कधीतरी तुमच्या आयुष्यातील कृतज्ञता निर्देशांक मोजण्याचा प्रयत्न करा आणि तुम्हाला लक्षात येईल की तुम्ही किती नशीबवान आहेत ते!). मला ‘कृतज्ञतेचा निर्देशांक’ ही कल्पनाच भन्नाट आवडली. जसं स्टॉक मार्केट मध्ये स्टॉक इंडेक्स किंवा ट्रेडिंग इंडेक्स असतात आणि त्यांच्या मूल्यावरून बाजाराची तब्येत ठरवली जाते, तसाच कृतज्ञताभावनेचे चढउतार मोजणारा हा कृतज्ञता निर्देशांक आपल्या मानसिकतेची तब्येत ठरवू शकेल असं मनात आलं. लगेच माझ्या डोक्यात विचारचक्र सुरु झालं की माझ्या आयुष्यातल्या कृतज्ञता कशा मोजायच्या? कृतज्ञता निर्देशांक कसा ठरवायचा? आणि तो दैनंदिन जीवनात कसा आणायचा?. अधिक विचार केल्यावर मला काही कल्पना सुचल्या त्या अशा;
१. माझ्या निसर्गदत्त संपदांबद्दल कृतज्ञता मानणे : म्हणजे धडधाकट शरीर मिळालं, धडधाकट अवयव मिळाले, विचारी संवेदनशील मन मिळालं, याबद्दल कृतज्ञता बाळगणे. मला लक्षात आलं की धडधाकट शरीर असणं, कार्यक्षम अवयव असणं हे आपण गृहीत धरतो, पण कार्यक्षम डोळ्यांची किंमत नेत्रविहीन व्यक्तींना विचारात घेतलं तर कळेल, धडधाकट हातपायांची किंमत अपंगांना विचारात घेतलं तर कळेल. संवेदनशील विचारी मनाची किंमत मनोरुग्णांची परिस्थिती पाहून कळेल. आणि एकदा हा मुद्दा लक्षात आला की निरोगी, सुदृढ शरीराबद्दल आपोआप कृतज्ञता मनात दाटून येईल.
२. मला मिळालेल्या नात्यांच्या बाबतीत कृतज्ञता मानणे : आपल्याला लाभलेले माता, पिता, बहीण, भाऊ, काका, मामा, आत्या, मावशी आपलं विस्तारित कुटुंब यांच्याबद्दल कृतज्ञता बाळगणे. ही नाती जन्म झाल्यावर आपल्याला सहज मिळतात म्हणून खूप वेळा किंमत नसते आपल्याला. छोट्या छोट्या कारणांनी रुसवे फुगवे धरतो आपण. पण या नात्यांची किंमत अनाथाश्रमात वाढणाऱ्या मुलांना पाहून कळेल. त्यांच्या डोळ्यात मायेचा एका स्पर्शासाठी आसुसलेली व्यथा दिसली की लक्षात येतं की सकाळी उठल्यावर देवाला नमस्कार करून झाल्यावर नमस्कार करण्यासाठी आईवडील असणं हे किती भाग्याचं लक्षण आहे ते. भांडायला, खेळायला, एकत्र वाढायला भावंडं असणं, हट्ट पुरवायला, लाड करायला मामा, काका, मावशी, आत्या असणं याची जाणीवपूर्वक कृतज्ञता बाळगणं इतक्या महत्वाची नाती खचितच आहेत ही.
३. मला मिळालेल्या साधन संपदेबाबत कृतज्ञता मानणे : म्हणजे राहायला घर असणं, घरात सुखसोई असणं, निजायला अंथरून असणे, पांघरायला पांघरूण असणे, घालायला कपडे असणे, अभ्यासाला पुस्तक वह्या मिळणे, चांगल्या शाळेत शिक्षण मिळणे, चवीपरीने खायला मिळणे. जीवनावश्यक गरजा भागवण्यासाठी अर्थार्जनाची प्रतिष्ठित सोय असणे अशा एक नाही अनेक गोष्टीं कृतज्ञता बाळगण्यासारख्या नाहीत का? . चहा थोडा गार झाला तर चिडतो मी. पण वनवासी पाड्यावर गेलं की लक्षात येतं की मुळात जगण्याची धडपड म्हणजे काय असते. दोन वेळच्या भरपेट जेवणाची किंमत काय? थंडी वाऱ्यापासून संरक्षण मिळण्यासाठी गरम कपडे सोडाच पण किमान कपडे असणं याची किंमत किती? या साऱ्या गोष्टी मला सहज मिळाल्या आहेत तर मी याबाबत कृतज्ञता नको का बाळगायला?
४. माझ्या आयुष्यात आलेल्या इतर माणसांविषयी कृतज्ञता मानणे : मला तळमळीने शिकवणारे शिक्षक, मार्गदर्शक, शेजारी पाजारी, आपले फॅमिली डॉक्टर, ड्राइवर, कामवाली मावशी, कचरा घेऊन जाणारी बाई, बिल्डिंगचा वॉचमन अशा एक नाही अनेक व्यक्तींबद्दल जाणीवपूर्वक कृतज्ञता बाळगणे महत्वाचं नाही का?
विचार करू लागलो आणि ही यादी लांबच लांब होऊ लागली. यातून एक जाणवलं की ज्या ज्या गोष्टींमुळे माझं जीवन सुसह्य झालं आहे, सुरळीत झालं आहे, सुखावह झालं आहे त्या त्या प्रत्येक वस्तू, व्यक्ती, परिस्थितीबद्दल मनात दररोज जो कृतज्ञताभाव निर्माण होईल त्यावरून त्यादिवशीचा कृतज्ञता निर्देशांक ठरवायचा. हा कृतज्ञता निर्देशांक मला दररोज जागृत ठेवणं इतकाच नाही तर वाढत ठेवायचा प्रयत्न करायचा आहे. त्यासाठी मी एक उपाय शोधून काढला आहे. जी जी व्यक्ती माझ्या संपर्कात येईल त्या व्यक्तीला शक्यतो संधी शोधून “धन्यवाद” देण्याचा परिपाठ अमलात आणला आहे. सकाळच्या दुधवाल्यापासून ते दररोज घरचा कचरा नेणाऱ्या बाई पर्यंत सगळ्यांना ते जेव्हा समोर येतील तेव्हा “थँक यू” असं ठरवून म्हणण्याची सवय स्वतःला लावून घेतो आहे. अगदी कुठे जात असेन आणि रिक्षा केली तर उतरल्यावर पैसे देऊन झाल्यावर रिक्षावाल्याचा खांद्यावर हलके थाप मारून आवर्जून “थँक यू” म्हणण्याचा जाणीवपूर्वक प्रयत्न असतो. गम्मत म्हणून अशा किती जणांना मी दिवसभरात “थँक यू” म्हटलं याची माझ्यापुरती नोंद ठेऊन त्यादिवशीचा कृतज्ञता निर्देशांक दररोज रात्री निजण्यापूर्वी मी काढण्याचा प्रयत्न करतो. इतर कुठल्याही निर्देशांकासारखा दररोजचा हा आकडा कमी जास्त होतो खरा पण एकूण कृतज्ञता निर्देशांकाचा महिनाभराचा आलेख (ग्राफ) हा चढता असला पाहिजे याचा प्रयत्न मात्र जरूर करतो.
या सगळ्या खटाटोपानंतर मला स्वतःला एक मोठा फायदा असा जाणवला की ज्यांना मी धन्यवाद देतो त्या व्यक्तींना बरं वाटत असेलही मनात, पण माझ्या दृष्टिकोनातून पाहता माझं मन एका अनामिक समाधानाने भरून जातं. पाय जमिनीवर राहतात, माणसं जपली जातात आणि सर्वात महत्वाचं की या सर्व व्यक्तीत वसणाऱ्या हृदयस्थ परमेश्वरापर्यंत प्रत्येकवेळी माझं थँक यू आपोआपच पोहोचतं …
म्हणूनच ज्याने मला हे जीवन दिले,मला जगण्यासाठी श्वास दिला,पोटासाठी अन्न दिले परमेश्वराला थँक्यू म्हणण्यासाठी मी दिवसाच्या चोवीस तासातील किमान चोवीस मिनिटे दिली पाहिजेत. भगवंताचे नामस्मरण हीच त्याच्या प्रती व्यक्त होणारी कृतज्ञता! 🙏 🙏🏻🙏🏻🙏🏼
शंभर वर्षांपूर्वी होऊन गेलेल्या या महान भारतीय आणि मराठी शास्त्रज्ञाचे नाव फारसे ऐकले जात नाही. विज्ञान तंत्रज्ञानाच्या क्षेत्रात हे नाव असे उपेक्षित का राहिले माहीत नाही. विेजेच्या दिव्यासारख्या क्रांतिकारक शोधाने थॉमस आल्वा एडिसनचे नाव अजरामर झाले, पण कदाचित असे सर्व जनतेच्या उपयोगाचे शोध न लावल्यामुळे या ”हिंदुस्थानच्या एडिसन” ला मात्र अंधारात रहावे लागले असे दिसते.
“हिंदुस्थानचे एडिसन “असे ज्यांना संबोधिले होते. दोनशेच्यावर निरनिराळे शोध लावणारे, चाळीसहून अधिक शोधांचे एकस्व (पेटंट) संपादन करणारे आणि शतकापूर्वी भारतीयांच्या नावानं नाक मुरडणाऱ्या अमेरिकेन लोकांमध्येच मानाचं स्थान मिळवणाऱ्या डॉ.शंकर आबाजी भिसे यांचे आज पुण्यस्मरण (जन्म २९ एप्रिल १८६७ -मृत्यू ७ एप्रिल १९३५).
भारतीय अनुप्रयुक्त संशोधक. त्यांचा जन्म मुंबई येथे झाला. त्यांचे शालेय कल्याण, जळगाव, धुळे व पुणे येथे मॅट्रिकपर्यंतच झाले; लहानपणापासून त्यांचा कल शास्त्रीय विषयांकडे होता. १८८८-९७ या काळात त्यांनी महालेखापालांच्या कार्यालयात नोकरी केली. नोकरीत असतानाही ते शास्त्रीय ज्ञानावर आधारित चमत्कृतिजनक व मनोरंजक उपक्रम करीत. १८९३ मध्ये शास्त्रीय ज्ञानाचा प्रसार करण्यासाठी ‘द सायंटिफिक क्लब’ ही संस्था त्यानी स्थापन केली व संस्थेतर्फे त्यांनी १८९४ मध्ये ‘विविध कलासंग्रह’ हे मासिक सुरू केले. तसेच १८९०-९७ या काळात ते आग्रा लेदर वर्क्स या कारखान्याच्या संचालक मंडळावर होते. १८९९ मध्ये ते इंग्‍लंडला गेले. तेथील वास्तव्यात दादाभाई नवरोजी यांनी यांना सहाय्य केले. भिसे यांनी तेथे जाहिराती दाखविणारे यंत्र, स्वयंचलित मालवाहक, स्वयंचलित वजन वितरण व नोंदणी करणारे यंत्र इ. यंत्रांविषयी संशोधन केले. लंडन येथील सोसायटी ऑफ सायन्स, लेटर्स अँड आर्ट्‌स या संस्थेने १८९७ मध्ये जाहीर केलेल्या ‘स्वयंमापक यंत्र निर्मिती’ स्पर्धेत त्यांनी भाग घेतला व तीत यशस्वी होऊन बक्षीस मिळविले. यामुळे त्यांना त्या संस्थेचे सन्माननीय सभासद करून घेण्यात आले.
यानंतर १९०० मध्ये भिसे यांचे लक्ष मुद्रण व्यवसायातील यंत्रसामग्रीकडे लागले व त्या काळी प्रचलित असलेल्या लायनो, मोनो इ. यंत्रांच्या रचना व कार्यमर्यादा यांचा अभ्यास करून त्यांनी ‘भिसोटाइप’ या यंत्राचा शोध लावला व त्याचे प्रथम इंग्‍लंडमध्ये व पुढे अमेरिका, जर्मनी, फ्रान्स इ. देशांत एकस्व (पेटंट) घेतले. या यंत्राच्या उत्पादनासाठी सर रतनजी टाटा यांचे सहकार्य मिळवून द टाटा-भिसे इन्‌व्हेन्शन सिंडिकेट ही कंपनी लंडन येथे १९१० मध्ये स्थापन केली; पण १९१५ मध्ये ती बंद पडली. त्याच सुमारास दर मिनिटास सु. १,२०० विविध प्रकारचे छपाईचे खिळे पाडणारे ‘गुणित मातृका’ हे यंत्र आणि १९१४ मध्ये खिळे पाडणारे आणखी एक असेच नवे यंत्र शोधून काढले व १९१६ मध्ये ते विक्रीस आणले. १९१६ साली ते अमेरिकेस गेले. तेथे त्यांनी युनिव्हर्सल टाइप मशिन या कंपनीच्या विनंतीनुसार ‘आयडियल टाइप कास्टर’ हे यंत्र शोधून काढले व अमेरिकेत त्याचे एकस्व घेतले आणि यंत्राच्या उत्पादनासाठी भिसे आयडियल टाइप कास्टर कॉर्पोरेशन ही कंपनी स्थापन करून १९२१ मध्ये पहिले यंत्र विक्रीस आणले. याशिवाय मुद्रण व्यवसायातील आणखी अशीच यंत्रे त्यांनी शोधून काढली.
इ. स. १९१७ मध्ये त्यांनी कपडे धुण्यासाठी वापरता येईल असे एक संयुग तयार केले, त्यास ‘शेला’ हे नाव देऊन त्याच्या निर्मितीचे हक्क एका इंग्लिश कंपनीला विकले. १९१० मध्ये ते आजारी असताना त्यांच्यावर करण्यात आलेल्या औषधी उपचारातील एक भारतीय औषध फार गुणकारी ठरले. त्याचे रासायनिक पृथःकरण त्यांनी करवून त्याचा गुणकारीपणा आयोडिनामुळे आहे हे त्यांनी जाणले व १९१४ मध्ये स्वतःच एक नवीन औषध बनवून त्यास ‘बेसलीन’ हे नाव दिले. हे औषध बाह्योपचारासाठी उपयुक्त ठरले व पहिल्या महायुद्धात त्याचा अमेरिकन लष्कराने मोठ्या प्रमाणावर वापर केला. त्यावर आणखी संशोधन करून आयोडीन घटक असलेले पोटात घेता येईल असे एक ओषध त्यानंतर त्यांनी तयार केले व त्याच्या उत्पादनासाठी १९२३ मध्ये न्यूयॉर्क येथे कंपनी स्थापन केली. १९२७ मध्ये त्याचे उत्पादन व वितरण यांचे हक्क त्यांनी शेफलीन कंपनीला विकले. या औषधास त्यांनी ‘आटोमिडीन’ (आणवीय आयोडीन) हे नाव दिले. हे औषध बऱ्याच रोगांवर उपयुक्त ठरले.
भिसे यांनी विद्युत् शास्त्रातही बरेच प्रयोगात्मक संशोधन केले. त्यांनी विविध क्षेत्रांत सुमारे २०० शोध लावले व सुमारे ४०च्या वर एकस्वे घेतली. भिसे यांना भारतातील तत्कालीन राजकारणाविषयी आस्था होती. शेवटी ते अध्यात्माकडे वळले आणि एकी, शांतता व जाणीव या तत्त्वांवर आधारलेल्या जागतिक धर्माचा पुरस्कार करण्यासाठी त्यांनी अमेरिकेत लोटस फिलॉसाफी सेंटरची स्थापना केली. माउंट व्हर्नान येथील चेंबर ऑफ कॉमर्सचे ते सदस्य होते. अमेरिकन हूज हू मध्ये समाविष्ट झालेले ते पहिलेच भारतीय होत. इंग्‍लंड व अमेरिका येथील यंत्रतज्ञांनी त्यांना “हिंदुस्थानचे एडिसन” असे संबोधिले होते. अमेरिका व इंग्‍लंड येथील निय़तकालिकांतून तत्त्वज्ञान, विज्ञान, तंत्रविद्या इ. विषयांवर त्यांचे अनेक लेख प्रसिद्ध झाले. ते न्यूयॉर्क येथे हृदयविकाराच्या झटक्याने मरण पावले.”” भिसे यांनी आविष्कार केलेली यंत्रे स्वयंचलित वस्तूंचे वजन करणारे यंत्र. स्पर्धेसाठी बनविलेले यंत्र. यासाठी त्यांना पहिले बक्षिस मिळाले. स्वयंचलित आगामी स्थानदर्शक यंत्र – त्यांच्या या यंत्रामुळे रेल्वे प्रवाशांना पुढच्या स्टेशनचे नाव आधीच कळणार होते. पण एका भारतीयाने शोध लावल्याने ब्रिटिश रेल्वे कंपनीने हे यंत्र वापरण्यास नकार दिला. भिसे मुद्रण यंत्र – हे मुद्रणशास्त्रात मैलाचा दगड ठरले. या यंत्राचे पहिले ’गुणित मातृका’ नावाचे मॉडेल मिनिटाला १२०० अक्षरे छापी. हे यंत्र १९१६मध्ये विक्रीला आले. मिनिटाला २४०० टाइप (खिळे) पाडणारे आणखी एक यंत्र भिसे यांनी बनवले होते. समुद्राच्या तळाशी भरपूर प्रकाश देणारा दिवा. वातावरणातील विविध वायू वेगळे करणारे यंत्र. एका ठिकाणाहून दुसऱ्या ठिकाणी विजेच्या साहाय्याने छायाचित्रे पाठविणारे यंत्र. धुण्यासाठी ‘ रोला ‘ नावाचा रासायनिक पदार्थ. जखमांवर लावण्यासाठी ’बेसलीन’ आणि पाण्यात विरघळणारे पोटात घेण्यासाठी ’ॲटोमिडीन’ (आण्विक आयोडीन) – या आविष्काराने भिसे यांना जगभर कीर्ती मिळवून दिली.
श्री.माधव विद्वांस (फेसबुक) आणि मराठी विश्वकोशावरून साभार
शंभर वर्षांपूर्वी होऊन गेलेल्या या महान भारतीय आणि मराठी शास्त्रज्ञाचे नाव फारसे ऐकले जात नाही. विज्ञान तंत्रज्ञानाच्या क्षेत्रात हे नाव असे उपेक्षित का राहिले माहीत नाही. विेजेच्या दिव्यासारख्या क्रांतिकारक शोधाने थॉमस आल्वा एडिसनचे नाव अजरामर झाले, पण कदाचित असे सर्व जनतेच्या उपयोगाचे शोध न लावल्यामुळे या ”हिंदुस्थानच्या एडिसन” ला मात्र अंधारात रहावे लागले असे दिसते.
“हिंदुस्थानचे एडिसन “असे ज्यांना संबोधिले होते. दोनशेच्यावर निरनिराळे शोध लावणारे, चाळीसहून अधिक शोधांचे एकस्व (पेटंट) संपादन करणारे आणि शतकापूर्वी भारतीयांच्या नावानं नाक मुरडणाऱ्या अमेरिकेन लोकांमध्येच मानाचं स्थान मिळवणाऱ्या डॉ.शंकर आबाजी भिसे यांचे आज पुण्यस्मरण (जन्म २९ एप्रिल १८६७ -मृत्यू ७ एप्रिल १९३५).
भारतीय अनुप्रयुक्त संशोधक. त्यांचा जन्म मुंबई येथे झाला. त्यांचे शालेय कल्याण, जळगाव, धुळे व पुणे येथे मॅट्रिकपर्यंतच झाले; लहानपणापासून त्यांचा कल शास्त्रीय विषयांकडे होता. १८८८-९७ या काळात त्यांनी महालेखापालांच्या कार्यालयात नोकरी केली. नोकरीत असतानाही ते शास्त्रीय ज्ञानावर आधारित चमत्कृतिजनक व मनोरंजक उपक्रम करीत. १८९३ मध्ये शास्त्रीय ज्ञानाचा प्रसार करण्यासाठी ‘द सायंटिफिक क्लब’ ही संस्था त्यानी स्थापन केली व संस्थेतर्फे त्यांनी १८९४ मध्ये ‘विविध कलासंग्रह’ हे मासिक सुरू केले. तसेच १८९०-९७ या काळात ते आग्रा लेदर वर्क्स या कारखान्याच्या संचालक मंडळावर होते. १८९९ मध्ये ते इंग्‍लंडला गेले. तेथील वास्तव्यात दादाभाई नवरोजी यांनी यांना सहाय्य केले. भिसे यांनी तेथे जाहिराती दाखविणारे यंत्र, स्वयंचलित मालवाहक, स्वयंचलित वजन वितरण व नोंदणी करणारे यंत्र इ. यंत्रांविषयी संशोधन केले. लंडन येथील सोसायटी ऑफ सायन्स, लेटर्स अँड आर्ट्‌स या संस्थेने १८९७ मध्ये जाहीर केलेल्या ‘स्वयंमापक यंत्र निर्मिती’ स्पर्धेत त्यांनी भाग घेतला व तीत यशस्वी होऊन बक्षीस मिळविले. यामुळे त्यांना त्या संस्थेचे सन्माननीय सभासद करून घेण्यात आले.
यानंतर १९०० मध्ये भिसे यांचे लक्ष मुद्रण व्यवसायातील यंत्रसामग्रीकडे लागले व त्या काळी प्रचलित असलेल्या लायनो, मोनो इ. यंत्रांच्या रचना व कार्यमर्यादा यांचा अभ्यास करून त्यांनी ‘भिसोटाइप’ या यंत्राचा शोध लावला व त्याचे प्रथम इंग्‍लंडमध्ये व पुढे अमेरिका, जर्मनी, फ्रान्स इ. देशांत एकस्व (पेटंट) घेतले. या यंत्राच्या उत्पादनासाठी सर रतनजी टाटा यांचे सहकार्य मिळवून द टाटा-भिसे इन्‌व्हेन्शन सिंडिकेट ही कंपनी लंडन येथे १९१० मध्ये स्थापन केली; पण १९१५ मध्ये ती बंद पडली. त्याच सुमारास दर मिनिटास सु. १,२०० विविध प्रकारचे छपाईचे खिळे पाडणारे ‘गुणित मातृका’ हे यंत्र आणि १९१४ मध्ये खिळे पाडणारे आणखी एक असेच नवे यंत्र शोधून काढले व १९१६ मध्ये ते विक्रीस आणले. १९१६ साली ते अमेरिकेस गेले. तेथे त्यांनी युनिव्हर्सल टाइप मशिन या कंपनीच्या विनंतीनुसार ‘आयडियल टाइप कास्टर’ हे यंत्र शोधून काढले व अमेरिकेत त्याचे एकस्व घेतले आणि यंत्राच्या उत्पादनासाठी भिसे आयडियल टाइप कास्टर कॉर्पोरेशन ही कंपनी स्थापन करून १९२१ मध्ये पहिले यंत्र विक्रीस आणले. याशिवाय मुद्रण व्यवसायातील आणखी अशीच यंत्रे त्यांनी शोधून काढली.
इ. स. १९१७ मध्ये त्यांनी कपडे धुण्यासाठी वापरता येईल असे एक संयुग तयार केले, त्यास ‘शेला’ हे नाव देऊन त्याच्या निर्मितीचे हक्क एका इंग्लिश कंपनीला विकले. १९१० मध्ये ते आजारी असताना त्यांच्यावर करण्यात आलेल्या औषधी उपचारातील एक भारतीय औषध फार गुणकारी ठरले. त्याचे रासायनिक पृथःकरण त्यांनी करवून त्याचा गुणकारीपणा आयोडिनामुळे आहे हे त्यांनी जाणले व १९१४ मध्ये स्वतःच एक नवीन औषध बनवून त्यास ‘बेसलीन’ हे नाव दिले. हे औषध बाह्योपचारासाठी उपयुक्त ठरले व पहिल्या महायुद्धात त्याचा अमेरिकन लष्कराने मोठ्या प्रमाणावर वापर केला. त्यावर आणखी संशोधन करून आयोडीन घटक असलेले पोटात घेता येईल असे एक ओषध त्यानंतर त्यांनी तयार केले व त्याच्या उत्पादनासाठी १९२३ मध्ये न्यूयॉर्क येथे कंपनी स्थापन केली. १९२७ मध्ये त्याचे उत्पादन व वितरण यांचे हक्क त्यांनी शेफलीन कंपनीला विकले. या औषधास त्यांनी ‘आटोमिडीन’ (आणवीय आयोडीन) हे नाव दिले. हे औषध बऱ्याच रोगांवर उपयुक्त ठरले.
भिसे यांनी विद्युत् शास्त्रातही बरेच प्रयोगात्मक संशोधन केले. त्यांनी विविध क्षेत्रांत सुमारे २०० शोध लावले व सुमारे ४०च्या वर एकस्वे घेतली. भिसे यांना भारतातील तत्कालीन राजकारणाविषयी आस्था होती. शेवटी ते अध्यात्माकडे वळले आणि एकी, शांतता व जाणीव या तत्त्वांवर आधारलेल्या जागतिक धर्माचा पुरस्कार करण्यासाठी त्यांनी अमेरिकेत लोटस फिलॉसाफी सेंटरची स्थापना केली. माउंट व्हर्नान येथील चेंबर ऑफ कॉमर्सचे ते सदस्य होते. अमेरिकन हूज हू मध्ये समाविष्ट झालेले ते पहिलेच भारतीय होत. इंग्‍लंड व अमेरिका येथील यंत्रतज्ञांनी त्यांना “हिंदुस्थानचे एडिसन” असे संबोधिले होते. अमेरिका व इंग्‍लंड येथील निय़तकालिकांतून तत्त्वज्ञान, विज्ञान, तंत्रविद्या इ. विषयांवर त्यांचे अनेक लेख प्रसिद्ध झाले. ते न्यूयॉर्क येथे हृदयविकाराच्या झटक्याने मरण पावले.”” भिसे यांनी आविष्कार केलेली यंत्रे स्वयंचलित वस्तूंचे वजन करणारे यंत्र. स्पर्धेसाठी बनविलेले यंत्र. यासाठी त्यांना पहिले बक्षिस मिळाले. स्वयंचलित आगामी स्थानदर्शक यंत्र – त्यांच्या या यंत्रामुळे रेल्वे प्रवाशांना पुढच्या स्टेशनचे नाव आधीच कळणार होते. पण एका भारतीयाने शोध लावल्याने ब्रिटिश रेल्वे कंपनीने हे यंत्र वापरण्यास नकार दिला. भिसे मुद्रण यंत्र – हे मुद्रणशास्त्रात मैलाचा दगड ठरले. या यंत्राचे पहिले ’गुणित मातृका’ नावाचे मॉडेल मिनिटाला १२०० अक्षरे छापी. हे यंत्र १९१६मध्ये विक्रीला आले. मिनिटाला २४०० टाइप (खिळे) पाडणारे आणखी एक यंत्र भिसे यांनी बनवले होते. समुद्राच्या तळाशी भरपूर प्रकाश देणारा दिवा. वातावरणातील विविध वायू वेगळे करणारे यंत्र. एका ठिकाणाहून दुसऱ्या ठिकाणी विजेच्या साहाय्याने छायाचित्रे पाठविणारे यंत्र. धुण्यासाठी ‘ रोला ‘ नावाचा रासायनिक पदार्थ. जखमांवर लावण्यासाठी ’बेसलीन’ आणि पाण्यात विरघळणारे पोटात घेण्यासाठी ’ॲटोमिडीन’ (आण्विक आयोडीन) – या आविष्काराने भिसे यांना जगभर कीर्ती मिळवून दिली.
श्री.माधव विद्वांस (फेसबुक) आणि मराठी विश्वकोशावरून साभार
“माझा मऱ्हाटाचि बोलू कौतुके, तरी अमृताते पैजा जिंके, ऐसी अक्षरे रसिके, मेळवीन” असे संत ज्ञानेश्वरांनी लिहिले आहे. मराठी भाषा तर गोड आहेच, पण तिच्या लिपीमधली अक्षरेसुद्धा किती सुरेख आणि डौलदार आहेत हे अरुंधती दीक्षित यांनी खाली दिलेल्या लेखात छान उदाहरणांसह सांगितले आहे. माझ्याकडे योग्य असा मराठी काँप्यूटर फाँट नसल्यामुळे त्यातली ल या अक्षरासारखी काही सौंदर्यस्थळे इथे दिसू शकत नाहीत. याबद्दल क्षमस्व. माझे अमेरिकानिवासी आप्त श्री.अमोल पालेकर यांनी केलेल्या दोन हस्तलिखित सुलेखनाचे नमूने खाली दिले आहेत.
या ब्लॉगवरील ‘अक्षरे’ या विषयावरील पूर्वी दिलेल्या लेखांचे संकलनही मी या पोस्टमध्ये केले आहे. सर्व मूळ लेखकांचे मनःपूर्वक आभार. १. “अक्षर” ओळख – अरुंधती दीक्षित २. सुलेखनाचे नमूने ३. अक्षरे … रेतीवरली आणि खडकावरली ४. अक्षरांची वेगळी जुळवाजुळव ५. अक्षर गणेश ६. अक्षरांची पौराणिक कथा ७. क,ख,ग काय सांगतात ? ·. . . . . . . . .
१.“अक्षर” ओळख
Arundhati Dixit प्रवीण ड्युक विद्यापीठात Masters in International Development Policy करत होता. मलाही त्यांच्या स्कूल मधे जायला परवानगी होती. एकदिवस तेथील कॉम्प्युटरवर मी आपले वृत्तपत्र वाचत असतांना आलाबामाची एक मैत्रिण माझ्या मागे येऊन उभी राहिली. “तू हे काय वाचतीएस? ही कुठली भाषा आहे?” “ही आमची भाषा आहे. मराठी!”– मी “ही तुमची भाषा आहे? तुम्ही रेघेच्या खाली लिहीता?” ती त्या कॉम्प्युटरकडे बारकाईनी पहात होती. “हो!” – मी “ही अक्षरं किती सुंदर आणि कमनीय आहेत. एखाद्या चित्रकारानी काढल्यासारखी वाटताएत.” – ती बाऽऽबे!! सदान्कदा कसली गं गात राहते!----- आणि त्या सोबत नाचरेपणा सोड तुझा.’’ नेहमी अशी घरची मुक्ताफळं ऐकणारी मुलगी टिव्हीवरच्या सारेगम च्या चुरशीत पहिली आली तर तिच्या घरच्यांना जसं वाटेल तसं माझं उर अभिमानानी भरून आलं. तिच्या कौतुकाने माझीही पहायची दृष्टी बदलून गेली. आपल्याच भाषेतील अक्षरांच्या कमनीयतेकडे आपण कसं बरं इतक्या वर्षात पाहिलं नाही? अक्षरांकडे पाहता पाहता मला दुसरीचा वर्ग स्पष्टपणे डोळ्यासमोर दिसू लागला. ज्यांचं अक्षर चांगलं असेल त्या मुलींना शाळा भरायच्या आधी किंवा सुटल्यावर अर्धा तास काटदरे बाई सुलेखन शिकवायच्या. शाळा भरायच्या आधी बाई जेंव्हा फळा लिहीत असत तेंव्हा, त्यांच्या एका एका अक्षराच्या जादूकडे बघत मागे 10- 20 तरी मुली उभ्या असत. साधन म्हणून वापरलेल्या शरीरालाही एखाद्या निर्लेप योग्याने तुच्छतेनी टाकून द्यावे त्याप्रमाणे लिहिता लिहीता खडू संपत आला की बाईंची खडू टाकून द्यायची ढब मला आजही आठवते. अक्षरांचे कित्ते पुण्याच्या सुप्रसिद्ध ABC म्हणजे आप्पा बळवंत चौक ते बुधवार चौक जोडणार्‍या रस्त्यावरील बालाजी मंदिरासमोरील सामक ब्रदर्स कडून आणायचे. त्यांच्याकडेच राणी निब मिळायचं. बाकीची निब्स पिवळी बसकी छोटी असत. राणी निब मात्र चंदेरी लांब असायचं. पिवळं निब पाच पैशाला असलं तर राणी निब 10 किंवा 15 पैशाला येई. ते टाकावर खोचून शाईच्या दौतीत बुडवून एक एक अक्षर डौलदार काढावं लागे. एअरमेल किंवा काळेज पेन, चेलपार्कची रॉयल ब्ल्यू किंवा जेट ब्लॅक शाईची दौत आणि पेनात शाई भरायचा ड्रॉपर मिळाल्याचं पाचवीत काय अप्रूप असे. पण त्या आधी चार वर्ष सुलेखनाचे कित्ते पहिल्यांदा पेन्सिलीने आणि नंतर बोरूने लिहावे लागत. तिरका छेद दिलेल्या बोरूच्या टोकाने लिहितांना - ल चे दोन्ही गाल सारखेच गोबरे असले तरी नदीत एक पाय सोडून बसलेल्या तरुणी प्रमाणे उजवा पाय खाली सोडून बसलेला आकर्षकल‘’ हातात लामणदिवा घेऊन उभा असलेला “ज” रथात डावा पाय खंबीर रोवून छाती पुढे काढून उभ्या राहिलेल्या पार्थाप्रमाणे असलेला “र” गणपतीच्या सोंडेप्रमाणे सरळ खाली येऊन गोलाकार वळलेला “ग” कमळ पाकळी सारखा “क” क्षत्रियाने धनुष्याला दोरी ताणून बसवत बाण लावल्याप्रमाणे “क्ष” अगदी नळाच्या तोटी प्रमाणे “न” बाळकृष्णाच्या कपाळावर रेखलेल्या गंधाप्रमाणे “ण” एका पायावर टॅप डान्स करणारा “ह” वेलीला लोंबणार्‍या गोलमटोल टरबुज बाळाप्रमाणे “ट” आणि “ठ” हृदयाचा ठाव घेऊन गेली पाहिजेत. प्रत्येक अक्षराचा खाली टेकलेला पाय रशियन बॅले करणार्‍या नर्तिकेनी तिच्या पायाच्या बोटांवर उभं रहावं तसा अक्षराला सावरून धरत मोठ्या नजाकतीने उभा असला पाहिजे. गुढीच्या काठीसारखा नाही. सगळं वाक्य कसं गजगामिनी सारखं तोर्‍यात झुलत पुढे गेल्यासारखं वाटायला पाहिजे. हत्ती चालतांना फक्त त्याच्या बोटांवर चालत असतो. म्हणून त्याची गजगामिनी चाल वहाव्वा म्हणायला लावते. तसच अक्षरांचंही. लिहितांना शब्द कसे बॅले करत कागदाच्या रंगमंचावर उतरायला पाहिजेत. लिहिणं ही कार्यपद्धती असायची. टक टक टक टक बोटं कीपॅडवर दाबतांना पूर्वी अक्षरं जिवंत व्हायची हे आपण विसरूनच गेल्यासारखं वाटलं शब्दांवर दिली जाणारी रेघ शब्दाच्या थोडी आधी सुरू होऊन शब्द संपेपर्यंत न तुटता सलग ओढली गेली पाहिजे आाणि शब्द संपल्यावर घराच्या शेड सारखी थोडी पुढे आली पाहिजे. शब्दामधे ताठ शिस्तीच्या सैनिकाप्रमाणे “भ” उभा असेल तर वरून येणारी रेष त्याच्या अभिमानानी उंचावलेल्या मस्तकाला जराही बाध न आणता किंचित थांबून पुढे गेली पाहिजे “ध” ची धनुकली मोडता कामा नये. थ च्या थव्याला उडायला आडकाठी नको. छ ची छकुली अबाधित रहायला हवी. लहान बाळाच्या जावळावरून फुंकर मारल्यारखी वरची रेघ अक्षरांना न दुखावता शब्दांना सुखावत गेली पाहिजे. रेष काढतांना सुरवातीचा कोन 20 ते 30 अंशाच्या चढावर चढल्याप्रमाणे तर शेवट रँपवरून उतरल्यासारख्या नजाकतीचा यायला पाहिजे. पाहणार्‍याची नजर हलकेच रेघेवर चढत गेली पाहिजे आणि शब्दासोबत हलकेच उतरून पुढच्या शब्दावर गेली पाहिजे. अक्षरांची डोकी छेदत जाणारी रेषा मनालाही जखमी करत जाते. बोरुनी लिहितांना अक्षराच्या वळणाप्रमाणे कुठे बारीक कुठे जाड दिसलं पाहिजे हे काटदरे बाईंनी इतकं घोटून घेतलं होतं. की आजही चित्रातल्या नर्तकींप्रमाणे कमनीय देहाची ती अक्षरं माझ्या डोळ्यासमोर उभी राहिली. अरुंधती लिहीतांना “अ” चा खालचा गोल लामणदिव्याच्या “ज” सारखा थोडा वरपर्यंत आणायला मला आवडायचा. मग रथात उभ्या असलेल्या मर्दानी योद्ध्यासारखा “र” रेखल्यानंतर “ध” ची धनुकली रेखता रेखता कधी मी अक्षरांच्या प्रेमात पडले हे मलाच कळलं नाही. हुजुरपागेच्या आमच्या काटदरे बाईंनी 18 फेब्रुवारीला वयाची 102 वर्षे पूर्ण करून 103 व्या वर्षात पदार्पण केलं. बाई आजही त्यांची सर्व कामं स्वतः करतात. साडीला फॉल लावण्यापासून सर्व! त्यांच्या वाढदिवसाच्या निमित्तानी परत सर्व अक्षरं माझ्या मनात माझ्यासोबत उठून उभी राहली. कधी “ब” नी माझ्या कमरेभोवती हात घातला आणि अगं म्हणत कधी “ग” च्या खांद्यावर मी अलगद हात ठेऊन “ह” सारखा tap dance च्या स्टेप्स घेत तर कधी “क” ला दिलेल्या कान्या प्रमाणे Toe वर उभी राहून मनानी बॅले करायला लागले हे मलाच कळलं नाही.
अक्षरांमधे प्राण ओतून त्यांना सजीव करणार्‍या काटदरे बाईंना आज मातृभाषेदिनी शतशः नमन🙏 बाईंना जीवतु शरदः शतम् । ह्या पलिकडच्या उत्तमोत्तम शुभेच्छा शोधाव्या लागत आहेत ह्याचा मनाला होणारा आनंद विलक्षण आहे. आज मातृभाषा दिनी एक छोटासा लेख लिहून त्यांच्याप्रति कृतज्ञता व्यक्त करत आहे.
लेखणी अरुंधतीची –
फेसबुकावरून साभार
. . . . . . . . . . . .
२.सुलेखनाचे नमूने
३.अक्षरे … रेतीवरली आणि खडकावरली
दोन मित्र एका वाळवंटातून जात होते. त्यांच्यात थोडा वाद झाला आणि त्यातल्या ताकतवान मित्राने दुसऱ्याच्या मुस्कटात ठेऊन दिली. त्याने कांही न बोलता वाळूवर लिहिले, “आज माझ्या जिवलग मित्राने मला थोबाडीत मारली.” दोघे चालत चालत एका ओअॅसिसपाशी पोचले आणि आंघोळ करण्यासाठी पाण्यात उतरले. दुसरा मित्र पाण्यात बुडायला लागला होता, पण पहिल्याने त्याला वाचवले. भानावर आल्यानंतर त्याने एका दगडावर एक वाक्य कोरले, “आज माझ्या जिवलग मित्राने माझे प्राण वाचवले.” त्याने असा फरक का केला हे विचारल्यावर तो मित्र उद्गारला, “जर तुम्हाला कोणी दुखवलं तर ते वाळूवर लिहून ठेवा. क्षमेच्या एका झुळुकेसरशी ते पुसले जाईल, पण जर कोणी तुमच्यासाठी कांही चांगले केले तर ते दगडावर कोरून ठेवलेत तर कोणत्याही वाऱ्याने ते पुसले जाणार नाही.”
तुमचे नकारात्मक अनुभव मनातल्या वाळूवर आणि सकारात्मक अनुभव स्मरणाच्या दगडावर कोरायला शिका.
मूळ इंग्रजी लेख A story tells that two friends were walking through the desert During some point of the Journey they had an Argument, and one friend Slapped the other one In the face. The one who got slapped was hurt, but without saying anything, wrote in the sand: TODAY MY BEST FRIEND SLAPPED ME IN THE FACE . They kept on walking until they found an oasis, where they decided to take a bath. The one who had been slapped got stuck in the mire and started drowning, but the friend saved him. After he recovered from the near drowning, he wrote on a stone: TODAY MY BEST FRIEND SAVED MY LIFE. The friend who had slapped and saved his best friend asked him, “After I hurt you, you wrote in the sand and now, you write on a stone, why?” The other friend replied “When someone hurts us we should write it down in sand where winds of forgiveness can erase it away. But, when someone does something good for us, we must engrave it in stone where no wind can ever erase it.”
LEARN TO WRITE YOUR HURTS IN THE SAND AND TO CARVE YOUR BENEFITS IN STONE!!!
Forget the things that made you sad, Remember things that made you glad, Forget the trouble that passed away,
Remember the blessings that come each day.
४.अक्षरांची वेगळी जुळवाजुळव
Word Scrabble
ही इंग्रजी भाषेतली अक्षरे असल्यामुळे त्याचे मराठीकरण करता येत नाही. ती मुळातूनच वाचून पहा आणि त्याची मजा घ्या.
” DILIP VENGSARKAR ” When you rearrange the letters: ” SPARKLING DRIVE ” ———————————————————- PRINCESS DIANA When you rearrange the letters: END IS A CAR SPIN ——————————————————— MONICA LEWINSKY When you rearrange the letters: NICE SILKY WOMAN ———————————————————— DORMITORY: When you rearrange the letters: DIRTY ROOM ———————————————————- ASTRONOMER: When you rearrange the letters: MOON STARER ———————————————————- DESPERATION When you rearrange the letters: A ROPE ENDS IT ———————————————————– THE EYES: When you rearrange the letters: THEY SEE ———————————————————- A DECIMAL POINT: When you rearrange the letters: I M A DOT IN PLACE ———————————————————- AND FOR THE GRAND FINALE: ” MOTHER – IN – LAW ” When you rearrange this letters:
Guess………………………. Can u find it or think …………….. Apply your mind ……………………………. Imagine…… What can you find it out or can guess or imagine or think….. No answer……..
Leave it…. I will tell you…
Here it is : ———————————————————- WOMAN HITLER ———————————————————-
ॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐ
५.अक्षर गणेश
उद्या गणेशजयंती आहे आणि या महिन्यात मराठी भाषा दिवस येतो. या निमित्याने काही अक्षरगणेशांचे दर्शन.
अक्षरगणेशाची ही चित्रे मी गेल्या दोन तीन वर्षांपासून निरनिराळ्या ठिकाणी पाहिली आहेत तसेच मला ईमेलमधूनही मिळाली आहेत. या अनुपम चित्रांच्या चित्रकाराचे नांव त्याच्या उंदराच्या पायात लपलेले आहे, (असे कोणीतरी म्हणाले) पण मला तरी ते स्पष्टपणे दिसत नाही. त्या अज्ञात चित्रकाराचे आभार मानून आणि त्याची क्षमा मागून या गणेशोत्सवाच्या निमित्याने ती या ठिकाणी चिकटवत आहे. यात कोणाचाही कोणत्याही प्रकारे हक्कभंग करण्याचा माझा विचार नाही. याला कोणाचा विरोध असल्यास ती लगेच काढून टाकली जातील.
या लेखाचे संपादन केले दि. १७ सप्टेंबर २०१८
ॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐ
६.अक्षरांची पौराणिक कथा
आज गणेश जयंती त्यानिमित्ताने 🌹
एक प्रसिद्ध आख्यायिका आहे की, व्यासांनी श्रीगणेशाला महाभारत लिहिण्यासाठी लेखनिक होण्याची विनंती केली. लिहिताना मला थांबावे लागू नये अशा प्रकारे सलग मजकूर सांगण्याची अट श्रीगणेशाने घातली. सलग मजकूर सांगताना थोडी सवड मिळावी म्हणून व्यासांनी श्रीगणेशाला प्रतिअट घातली की, त्याने महाभारत लिहिताना नव्या आणि परिपूर्ण अक्षरसंचासह आणि नव्या परिपूर्ण लेखन पद्धतीने लिहिले पाहिजे.
श्रीगणेशाने ही अट पाळताना व्यासांच्या उच्चारांचे नीट अवलोकन केले. उच्चारांशी सुसंगत अक्षरचिन्हे निवडली. लेखन वेगाने होण्यासाठी श्रीगणेशाने जोडाक्षर पद्धती विकसित केली. श्रीगणेशाने तेव्हा विकसित केलेल्या लेखन पद्धतीत काही बदल होत होत आजची मराठी देवनागरी लिपी उपलब्ध झाली आहे. ही उपलब्ध लिपी अतिशय शास्त्रीय आहे. जगातील सर्व मानवांना तेहेतीस मणके असतात. या तेहेतीस मणक्यांशी या देवनागरी लिपीतील तेहेतीस चिन्हे एकास एक संगतीने जुळलेली आढळतात, त्यांना सध्या मराठी देवनागरी लिपीतील तेहेतीस व्यंजनचिन्हे म्हणून ओळखले जाते. मणक्यांच्या वरील भागातील मुखाशी संबंधित सोळा उच्चारांशी सोळा अक्षरचिन्हे जुळलेली आहेत त्यांना मराठी देवनागरी स्वरचिन्हे म्हणून सध्या ओळखले जाते. या चिन्हांच्या सहाय्याने श्रीगणेशाने जोडाक्षर पद्धतीही विकसित केली. यासह तीन संयुक्त व्यंजनचिन्हेही श्रीगणेशाने निर्माण केली. श्रीगणेशाने ही सर्व बावन्न चिन्हे ॐ या बीजाक्षराच्या विविध अवयवांपासून निर्माण केली होती. या बावन्न चिन्हांचा उपयोग करून २०७३७ दोन अक्षरी जोडाक्षरे, ७४६४९६ तीन अक्षरी जोडाक्षरे, २६८७३८५६ चार अक्षरी जोडाक्षरे, ९६७४५८८१६ पाच अक्षरी जोडाक्षरे निर्माण होतात. श्रीगणेश या देवाने हा अक्षरसंच व लेखन पद्धती निर्माण केली आणि ती नागरिकांच्या वापरासाठी खूपच सोयीची ठरली म्हणून कोणीतरी विद्वानाने या व्यवस्थेला देवनागरी लिपी हे नाव दिले. या लिपीतील ग , ण , श ही तीन अक्षरचिन्हे या लिपीतील इतर चिन्हांपेक्षा वेगळी आहेत. या तीन चिन्हांच्या बाराखडीतील पहिल्या स्थानी सुट्टा काना आहे. ग,ण,श या तीन अक्षरांचे हे वेगळेपण, ही स्वर व्यंजन व्यवस्था गणेश या देवतेनेच निर्माण केल्याचे सूचक मानून श्रद्धाळू गणेशभक्त देवनागरी लिपीला गणेशविद्या म्हणतात.
गणेशविद्या या चिन्ह व्यवस्थेत स्थळ, काळानुरूप बदल होत होत सध्या वापरात असलेल्या मराठी, हिंदी, तमिळ, कन्नड, बांग्ला, उडिया, मल्याळी, तेलुगू, गुजराती, पंजाबी, शारदा लिप्या विकसित झाल्या आहेत. श्रीगणेशाने मानवाला दिलेल्या या वैज्ञानिक लेखन व्यवस्थेची माहिती गणेश जयंती निमित्त सर्व जगापर्यंत पोचवावी हे आवाहन!
सर्वांना गणेश जयंतीच्या हार्दीक शुभेच्छा. तुमच्या मनातील सर्व मनोकामना पूर्ण होवोत , सर्वांना सुख, समृध्दी, ऎश्वर्य, शांती, आरोग्य लाभो हीच बाप्पाच्या चरणी प्रार्थना. (नाथ संप्रदाय फेसबुक वरून ५ डिसेंबर २०१६)
फेसबुकवरून साभार
ॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐ
मूळ लेख दि.२३-०२-२०१६
७.क, ख, ग आपल्याला काय सांगतात?
जरा विचार करून बघा. क – क्लेश करू नका. ख – खंत करू नका. ग – गर्व करू नका. घ – घाण करू नका. च – चिंता करू नका. छ – छळ करू नका. ज – जबाबदारी स्वीकारा. झ – झाडे लावा. ट – टिप्पणी करु नका. ठ – ठगू नका. ड – डाग लागू देऊ नका. ढ – ढ राहू नका. त – तत्पर राहा. थं – थुंकू नका. द- दिलदार बना. ध – धोका देऊ नका. न – नम्र बना. प – पाप करु नका. फ – फ़ालतू काम करू नका. ब – बिघडू नका. भ – भावुक बना. म – मधुर बना. य – यशस्वी बना र – रडू नका. ल – लोभ करू नका. व – वैर करू नका. श – शत्रुत्व करू नका. ष – षट्कोनासारखे स्थिर राहा. स – सेवा करा. ह – हसतमुख राहा. क्ष – क्षमा करा. त्र – त्रास देऊ नका. ज्ञ – ज्ञानी बना.
“गड आला पण सिंह गेला” ही मी शाळेत शिकत असतांना वाचलेली पहिली कादंबरी. तेंव्हापासून हरी नारायण आपटे यांचे नाव माझ्या मनात तरी एक महान कादंबरीलेखक म्हणूनच कोरून ठेवलेले आहे. ते चतुरस्र साहित्यिक होते, तसेच त्यांनी केशवसुतांसारख्या इतर साहित्यिकांनाही प्रकाशात आणले. श्री माधव विद्वांस यांनी लिहिलेला गौरवपूर्ण लेख खाली संग्रहित केला आहे. त्यांचे आणि फेसबुकाचे मनःपूर्वक आभार
Madhav Vidwans
अर्वाचीन मराठी कादंबरीचे जनक ,लेखककादंबरीकार नाटककार, कवीहरीनारायणआपटे, अर्थात ह.ना. आपटे, यांचे आज पुण्यस्मरण (मार्च ८, इ.स. १८६४ – मार्च ३, इ.स. १९१९) ते करमणूक व ज्ञानप्रकाश या मासिकांचे काही काळ संपादक, आनंदाश्रम या प्रकाशनसंस्थेचे व्यवस्थापक, आणि करमणूक या मासिकाचे संस्थापक-संपादक होते. अकोला येथे भरलेल्या महाराष्ट्र साहित्य संमेलनाचे ते संमेलनाध्यक्ष होते. त्यांनी अनेक पुस्तकांना प्रस्तावना लिहिल्या आहेत. आठ स्त्रीरत्ने या सदराखाली ह.ना.आपटे यांनी भास्कराचार्यांची लीलावती, राणी दुर्गावती इत्यादी स्त्रियांची बोधप्रद माहिती प्रकाशित केली होती. केशवसुतांची कविता आणि गोविंद बल्लाळ देवल यांचे शारदा हे नाटक हरीभाऊ आपट्यांनीच प्रकाशात आणले. आपटे अर्वाचीन मराठी कादंबरीचे जनक मानले जातात. त्यांच्या लिखाणावर महादेव गोविंद रानडे, गोपाळ कृष्ण गोखले प्रभृतींचा प्रभाव होता. १२ सामाजिक आणि ११ ऐतिहासिक अशा एकूण २३ कादंबर्‍या लिहिणार्‍या ह.ना. आपटयांची ‘पण लक्षात कोण घेतो?’ ही कादंबरी मराठी साहित्यात मानदंड समजली जाते. सतत २५-३० वर्षे अशाप्रकारचे मराठी साहित्य निर्माण झालेल्या त्या ह.ना.आपट्यांच्या कालखंडाला हरीभाऊ युग म्हणतात, आणि हरीभाऊ आपट्यांना युगप्रवर्तक. हरिभाऊंनी नाटकेसुद्धा लिहिली आहेत. दोन नाटके स्वतंत्र आहेत, त्यांतले ’सती पिंगळा’ हे नाटक त्यांच्या मृत्यूनंतर प्रकाशित झाले. उरलेली तीन नाटके व तीन प्रहसने रूपांतरित आहेत. धूर्तविलसत, मारून मुटकून वैद्यबुवा व जबरीचा विवाह ही फ्रेन्च नाटककार मोलियरच्या प्रहसनांची रूपांतरे आहेत तर, जयध्वज (मूळ व्हिक्टर ह्यूगोचे ‘हेर्नानी’), श्रुतकीर्तचरित (कॉग्रेव्हचे ’द मोर्निंग ब्राइड’) व सुमतिविजय (शेक्सपियरचे ’मेझर फॉर मेझर’) ही रूपांतरित नाटके आहेत. त्यांनी मुंबई मराठी ग्रंथ संग्रहालयाच्या तेराव्या वार्षिक सभेपुढे दिलेल्या व्याख्यानांची पुस्तिका ’विदग्धवाङ्‌मय’ या नावाखाली प्रकाशित झाली होती. ’नाट्यकथार्णव’ यामासिकासाठी त्यांनी मेडोज टेलर या इंग्रजी लेखकाच्या दोन कादंबर्‍यांची ’तारा’ व ’पांडुरंग हरी’ ही मराठी भाषांतरे केली होती. बिचारा या टोपणनावाने ह.ना. आपट्यांनी २९ मार्च, इ.स. १८८१च्या केसरीच्या अंकात कालिदास व भवभूती यांच्या संबंधांत लिहिलेल्या पत्रांतून त्यांचा व्यासंग व समीक्षा दृष्टी दिसून येते. निबंधकार चिपळूणकर यांच्या निधनानंतर हरीभाऊ आपट्यांनी शिष्यजनविलाप ही ८८ श्लोकांची विलापिका लिहिली होती. ती विद्वज्जनांनी वाखाणली होती.(विकिपीडिया मधून) हरीभाऊ आपट्यांची ग्रंथ संपदा आजच—–उष:काल——घटकाभर करमणूक—–कर्मयोग—–कालकूट—–केवळ स्वराज्यासाठी——गड आला पण सिंह गेला——गणपतराव——-गीतांजली—-चंद्रगुप्त—–चाणाक्षपणाचा कळस——जग हें असें आहे…—–जबरीचा विवाह—–जयध्वज—–तारा—–धूर्त विलसत—–पण लक्षात कोण घेतो?—-पांडुरंग हरी—-भयंकर दिव्य—–भासकवीच्या नाटककथा—–मधली स्थिति(आजकालच्या गोष्टी)—-माध्यान्ह—–मायेचा बाजार——-मारून मुटकून वैद्यबुवा—–मी——म्हैसूरचा वाघ—-यशवंतराव खरे—–रूपनगरची राजकन्या—–वज्राघात——विदग्धवाङ्‌मय——-शिष्यजनविलाप—–श्रुतकीर्तिचरित——संत सखू——सती पिंगळा——सुमतिविजय——सूर्यग्रहण——सूर्योदय—–स्फुट गोष्टी -भाग १ ते ४—-हरीभाऊंचीं पत्रें
आज स्वातंत्र्यवीर सावरकर यांच्या पुण्यतिथीनिमित्य मला मिळालेल्या लेखांचे संकलन
विनायक दामोदर सावरकर
स्वातंत्र्यवीर विनायक दामोदर सावरकर यांचा आत्मार्पण दिन (२६ फेब्रुवारी,१९६६)
प्रायोपवेशन करून तात्यारावांनी देह त्यागला. त्या संदर्भात मी इंटरनेटवर शोधाशोध सुरु केली आणि मला सुभाष नाईक हे नाव दिसले .(स्वा. सावरकरांच्या आत्मार्पणदिनाच्या स्मृतीनिमित्तानें) त्यानी लिहिलेला एक लघुलेख वाचायला मिळाला..तेवढ्यासाठी मी मा.सुभाष नाईक याना फोन केला,त्यांच्याशी बराच वेळ बोललो. त्यांचा लेख नावानिशी, अपलोड करू का ? म्हणून परवानगी मागितली,त्यांनी त्याला मान्यता दिली त्या बद्दल त्यांचे खूप खूप आभार .त्यांचा लेख देत आहे.
मृत्यु आणि स्वा. सावरकर : स्वा. सावरकरांच्या आत्मार्पणदिनाच्या स्मृतीनिमित्तानें
स्वातंत्र्यवीर सावरकर यांचा जीवनभर मृत्यूशी जवळचा संबंध होता, असें म्हणावयास कांहीं हरकत नाहीं. क्रांतीचा पथ म्हणजे मृत्यूच्या हातात हात घालून चालणेंच की. आणि , हा पथ त्यांनी विचारपूर्वक स्वीकारलेला होता.
‘की घेतले व्रत न हे अम्हि अंधतेने लब्ध-प्रकाश-इतिहास निसर्गमाने जे दिव्यदाहक म्हणोनि असावयाचे बुद्ध्याचि वाण धरिले करि हे सतीचे
यावरून त्यांचे सुस्पष्ट विचार आपल्याला कळतात. त्यांच्या जीवनातल्या सुरुवातीच्या काळात लिहिलेल्या आपल्या ‘हे स्वतंत्रते’ या स्फूर्तिप्रद कवितेत त्यांनी म्हटलेलें आहे – ‘तुजसाठि मरण तें जनन , तुजवीण जनन तें मरण’. देशाच्या स्वातंत्र्याचा एवढा ध्यास की त्यावरून निज-जीवन ओवाळुन टाकावें, अशी त्यांची वृत्ती व कृती होती.
लंडनमध्ये मदनलाल धिंग्राने इंग्रज ऑफिसर कर्झन वायली ( Curzon Wyllie) याचा जो वध केला, त्यामागे प्रेरणा सावरकरांचीच होती. तसेंच, त्यानी इंग्लंडमधून भारतात सशस्त्र लढ्यासाठी शस्त्रही धाडली होती. हे सारे मृत्यूशी संबंधित खेळ’च .नंतर, अटकेत पडल्यावर, फ्रान्सच्या मार्सेलीस बंदरात जहाजातून ते पळून गेले, तेव्हां त्यांच्यावर जर गोळीबार झाला असता, तर त्यात मृत्यु पावण्याची शक्यता होतीच, आणि सावरकरांनी पलायनापूर्वी ती नक्कीच विचारात घेतली असणार.
अंदमानला काळ्या पाण्याची शिक्षा इतकी कडक होती, की तें जीवन असह्य होऊन कांहीं कैद्यांनी आत्महत्याही केली . त्या काळाबद्दल सावरकरांनी स्वत:च लिहून ठेवलें आहे की, त्या काळात, विशेष करून जेव्हां त्यांची प्रकृती प्रचंड खालावलेली होती, त्यावेळीं त्यांना स्वत:ला, या मार्गाचा अवलंब आपणही करावा असें वाटलें होतें. ध्यानात घ्या, सर्व परिस्थिती प्रतिकूल असतांना, एकट्यानें तिला तोंड देतांना, (No support-system) , अशा या ग्रासलेल्या नकारात्मक मन:स्थितीतून बाहेर येणें किती कठीण असेल ! त्याची कल्पनाही करणें कठीण आहे. पण, त्यातूनही सावरकर निग्रहानें सावरले, मृत्यूचें दार न ठोठावतांच त्याच्या संभाव्य मिठीतून बाहेर पडले. खरं सांगायचं तर, त्या वेळी अंदमानातील क्रातिकारकांना मृत्यु म्हणजे ‘साल्व्हेशन’च ( मुक्ती ) वाटत होतें. पण हा ‘निगेटिव्ह’ विचार झाला. त्या salvation च्या , मुक्तीच्या, आकर्षणापासून बाहेर येणें सोपें नव्हे. पण सावकरांनी दुर्दम्य इच्छाशक्तीनें तें साधलें. कारण, आपण जीवित राहून देशासाठी योगदान देऊं शकूं ही त्यांची खात्री . देशासाठी मृत्यूशी जवळीक बाळगणें हा एक संबंध झाला ; आणि नकारात्मकरीत्या त्याला भेटणें, म्हणजे कर्तव्यच्युत होणें, हा अगदी वेगळा संबंध झाला. तसल्या संबंधाला सावरकर बळी पडले नाहींत. मृत्यूची भीती त्यांनी conquer केलेली होती, तिला पूर्णपणें कह्यात आणलें होतें.
अगदी देशाच्या स्वातंत्र्यानंतरही, आपल्याच सरकारनें त्यांना महात्मा गांधीच्या खुनाच्या खटल्यात गोवलें , तेव्हां त्या महापुरुषाला काय वाटलें असेल ? ‘ याचसाठी केला सारा अट्टाहास ?’ असा प्रश्न नक्कीच त्यांच्या मनात आला असेल. जी माणसें दोषी ठरलीं, त्यापैकी दोघांना मृत्युदंड झाला , हें आपल्याला माहीतच आहे. ज़रा कल्पना करा, दोषी नसतांनाही जर सावरकरांना दोषी ठरविलें गेलें असतें, तर काय भयंकर प्रकार झाला असता !! कल्पनेनेही अंगावर शहारे येतात ! अनेकानेक महापुरुषांना , त्यांचा दोष नसतांनाही मृत्यू स्वीकारावा लागला आहे. येशू ख्रिस्त हें एक उदाहरण. पण येशू मृत्यूला घाबरला नाहीं . गांधी खून खटल्यात तर नथूराम व आपटेही घाबरले नाहींत, (टीप – ध्यानीं घ्या, इथें त्यांच्या कृत्याचें ग्लोरिफिकेशन करण्याचा यत्किंचितही हेतू नाही; आपण केवळ मृत्यूवर चर्चा करत आहोत ), तिथें सावरकरांसारखा नरसिंह घाबरणें शक्यच नव्हतें. निग्रहानें त्यांनी स्वत:चा बचाव कोर्टात केला , सत्य त्यांच्या बाजूनें होते, व ते सुटले , पण मृत्यूच्या दाराचें पुन्हां एकवार दर्शन घेऊनच !
१९४५ सालीं स्वातंत्र्यवीरांचे ज्येष्ठ बंधू बाबाराव सांगलीला मृत्युशय्येवर होते. तेही क्रांतिकारक होते, त्यांनीही अंदमानला काळ्या पाण्याची शिक्षा भोगलेली होती. त्यांना लिहिलेल्या पत्रात स्वातंत्र्यवीर म्हणतात की आपल्याला तर लहानपणापासूनच मृत्यूची सोबत आहे. आतां शांतपणें त्याला सामोरें जावें. यावरून त्यांचा मृत्यूविषयींचा दृष्टिकोन आपल्याला कळतो.
कांहीं काळ आधी, याच विषयावर स्वातंत्र्यवीर काय म्हणाले, हें पाहणेंही उपयुक्त ठरेल. त्या वेळीं वा. वि. जोशी यांनी, ज्ञानेश्वरांच्या संजीवन समाधी बद्दल चर्चा करून, ‘ज्ञानदेवांनी आत्महत्या केली’ असा निष्कर्ष काढला होता. त्यानंतर, ‘ज्ञानदेवांच्या संजीवन समाधीला आत्मार्पण म्हणावें की आत्महत्या ?’ असा प्रश्न उपस्थित करून स्वातंत्र्यवीरांनी समर्पक विष्लेषण केलें होतें – ” जें जीवनांत संपायचें होतें तें संपलेलें आहे , आतां कर्तव्य असें उरलेलें नाहीं , अशा कृतकृत्य भावनेनें ‘पूर्णकाम’ झालेले धन्य पुरुष आपण होऊन प्राण विसर्जित करतात. तें कृत्य ‘उत्तान अर्थीं बळानें जीव देणें ’ असूनही, त्याला आत्मसमर्पण म्हणून जें गौरविलें जातें, तें यथार्थ असतें.” यातून सावरकरांचें मृत्युविषयक तत्वज्ञान दिसून येतें.
हिंदूंमधील ‘प्रायोपवेशन’ तसेंच जैनांमधील ‘संथारा’ या प्रकारच्या मृत्युभेटीला सन्मान मिळतो , तें आदराला पात्र ठरतें . ( टीप- इथें धर्माचा उल्लेख हा केवळ वर उल्लेखलेल्या प्रथांबद्दल आहे प्रस्तुत लेखाचा धर्माशी प्रत्यक्षा प्रत्यक्ष कांहीं संबंध नाहीं ). त्या आदराचें कारण सावरकारांच्या वरील विवेचनातून स्पष्ट होतें.
जेव्हां स्वातंत्र्यासाठी क्रांतीलढा सुरूं केला तेव्हां , ‘आपल्याला भारत स्वतंत्र झाल्याचें पहायला मिळेल’ अशी सावरकरांना अजिबात कल्पना नव्हती. देश स्वतंत्र झाल्यावर तसें त्यांनी स्वत: म्हटलेलेंही आहे. नंतरही, स्वत:च्या अधिक्षेपाचा विचार त्यांनी दूर ठेवला ; देश स्वतंत्र होण्याचें त्यांना समाधान होतें , आणि त्यामुळे त्यांना कृतकृत्य वाटलें असल्यास त्यात नवल नाहीं. गांधी खुनाचें किटाळ दूर झाल्यावर, सावरकरांनी स्वत:च्या गतकाळाविषयीं लेखन करून आपल्या सर्वासाठी अमूल्य ठेवा ठेवला. मृत्यूच्या दोन एक वर्षें आधी त्यांनी ‘भारताच्या इतिहासाची सहा सोनेरी पानें’ हा विचारप्रवर्तक ग्रंथ लिहिला .
हें सर्व साध्य झाल्यानंतर, जीवनसाफल्य प्राप्त झालें असें वाटून, त्यांनी प्रायोपवेशन करण्यांचे ठरविले. मंडळी, विचार करा, आपणां सार्‍यांना भूक-तहान काटणें, थोड्या वेळानंतर कठीण होऊन जातें. एक वेळ माणूस अन्नावाचून कांहीं काळ काढूं शकेल ; परंतु पाणी हें तर जीवन आहे, त्याच्यावाचून रहाणें किती कष्टप्रद ! तिथें दिवसेन् दिवस अन्नपाण्यावाचून काढणें यासाठी किती जबरदस्त मनोनिग्रह लागत असेल , याची कल्पनासुद्धां करणें कठीण आहे. प्रायोपवेशनानें सावरकरांनी स्व-देहाचें ‘विसर्जन’ केलें. पण मृत्यूला कसें सामोरें जावें, याचा एक महान वस्तुपाठ ते आपल्यासाठी ठेवून गेले.अशा वेळीं समर्थ रामदासांच्या वचनाची आठवण येते – ‘महाथोर ते मृत्युपंथेंचि गेले ; कितीएक ते जन्मले आणि मेले’. मरणें आणि ‘मृत्युपंथानें जाणें’ यांतील भेद, जो रामदासांनी संगितला आहे, तो सावरकरांच्या कृतीतून आपल्यापुढे एक आदर्श म्हणून नेहमीच उभा राहील.–
सुभाष स. नाईक मुंबई.
मराठी बद्दल ते कायमच आग्रही असायचे,म्हणून आंग्ल भाषेतील शब्दांना मराठीमधे प्रतिशब्द दिले व ते आपण रोज वापरतो. थोडे शब्द उदाहरण म्हणून देतो. महापौर, दूरध्वनी, दिग्दर्शन, प्राचार्य, संचलन, पटकथा, मुख्याध्यापक, स्थानक, ध्वनिमुद्रण, शस्त्रसंधी, वार्ताहर ,संपादक इत्यादी. अंतकाळ जवळ आल्यावर त्यांच्या जवळच्या माणसाने नर्सला बोलवा म्हटल्यावर त्या स्थितीमध्ये सुद्धा त्यांच्या ओठी शब्द आले, अरे परिचारिकेला बोलवा असे म्हणता येत नाही का?
नेहमी लिखाणाचा शेवट करताना त्या संबंधी एक गाणे देत असतो आज त्या बद्दल विचार करताना अनादी मी अनंत मी हे गाणे अनिवार्यच होते. मार्सेलिस येथे मोरिया बोटीतून मारलेल्या त्या सुप्रसिद्ध आणि त्रिखंडात गाजलेल्या उडीनंतर त्यांना परत ताब्यात घेतले जाते. आता नानाविध प्रकारे छळ होणार हे नक्की म्हणून त्याला धीरोदत्तपणे तोंड देता यावे म्हणून रचलेली धैर्यदायी कवच मंत्र रचना (सन १९१०) त्यांनी लिहिली, “अनादी मी अनंत मी “ https://youtu.be/FRDKzNqZVNE
वीर सावरकरांना विनम्र अभिवादन आणि शत शत प्रणाम.
प्रसाद जोग.सांगली. ९४२२०४११५०
संदर्भ : इंटरनेट, श्री.सुभाष नाईक, आठवणीतली गाणी, यु ट्युब, विकिपीडिया.
******************
मावळत्या दिनकरा..!
२६ फेब्रुवारी १९६६, होय याच दिवशी सायंकाळी हिंदूस्थानात एक नाही तर दोन सुर्य अस्ताला गेलेत. एक नेहमीचा नैसर्गिक नितीनियमांप्रमाणे पृथ्वीवरील सर्व जीवमात्रांना प्रकाश देऊन कर्मफळाची अपेक्षा न करता मावळला, तर दुसरा आपले क्षात्रतेज निर्माण करुन, मिळालेला मनुष्यजन्म पतित पावन करुन, अखंड हिंदूराष्ट्र निर्मितीचा ज्वालामुखी अखंड तेवत ठेवत प्रायोपवेशनाने मावळला. त्या धगधगत्या ज्वालामुखीचे नांव होते स्वातंत्रवीर विनायक दामोदर सावरकर..! सुर्याची ऊबदार प्रखरता, वाऱ्याचा वेग, खडकालाही हेवा वाटेल अशी कठोरता आणि साक्षात बृहस्पतीनेही शिष्यत्व पत्करावं इतकी बुद्धीची प्रगल्भता, या साऱ्यांचा मिळून बनलेला मानवी आकार म्हणजे विनायक दामोदर सावरकर..! स्वातंत्र्यवीर सावरकर ही व्यक्ती नाही तर ते अखंड तेवत राहणारे विचारांचे विद्यापीठ आहे. मातृभूमीच्या रक्षणार्थ, मातृभाषेच्या जिवीतार्थ, स्पृष्य अस्पृशांच्या व जातीभेदाच्या सीमा मिटवून अखंड हिंदवी राष्ट्र निर्मीतीसाठी आपले तन, मन, धन, संसार, मोह, माया पणाला लावणारा एकमेवाद्वितीय हिंदू ह्रदयसम्राट..! स्वातंत्र्यवीर सावरकर हे अवघ्या विश्र्वातील असे एकमेव स्वातंत्र्ययोद्धा होते ज्यांना एकाच आयुष्यात दोन दोन जन्मठेपेची शिक्षा झाली. सदर शिक्षा भोगून आल्यावर देखील हा महान योद्धा आपल्या मातृभूमीच्या रक्षणार्थ पुन्हा राष्ट्र जीवनात सक्रिय झाला. स्वातंत्र्यवीर सावरकर हे अवघ्या विश्वातील असे पहिले लेखक आहेत की, ज्यांच्या ‘१८५७ चा भारताचा स्वातंत्र समर’ या पुस्तकावर दोन दोन देशांनी प्रकाशनापूर्व बंदी घातली होती. स्वातंत्र्यवीर सावरकर हे असे प्रथम स्नातक होते, ज्यांची पदवी, स्वातंत्र्य चळवळीत भाग घेतल्यामुळे, ब्रिटिश सरकारने, हिसकावून घेतली होती. स्वातंत्र्यवीर सावरकर हे असे प्रथम भारतीय विद्यार्थी होते ज्यांनी मातृभुमीच्या प्रेमाखातर, तात्कालिन ग्रेट ब्रिटनच्या राजा प्रती निष्ठावान असल्याची शपथ घेण्यास नकार दिल्याने परिणामस्वरूप त्यांना शिक्षण घेऊनही, ‘बॅरीस्टर’ हि पदवी मिळाली नाही तसेच वकीली करता आली नाही. स्वातंत्रवीर सावरकर असे प्रथम भारतीय स्वातंत्र्यसेनानी होते, ज्यांनी सर्वप्रथम पुण्यात विदेशी वस्त्रांची होळी केली होती. स्वातंत्र्यवीर सावरकर यांनी स्वतंत्र भारताच्या राष्ट्रध्वजाच्या तिरंगा झेंड्याचे मधोमध धर्म चक्र लावण्याबद्दल सल्ला दिला होता. तात्कालिन राष्ट्रापती डॉ. राजेंद्र प्रसाद यांनी त्यांचा सल्ला मान्य केला. स्वातंत्र्यवीर सावरकर हे स्वातंत्र्यपुर्व काळातील ब्रिटीश साम्राज्याशी लढा देणारे असे पहिले राजकीय बंदिवान होते, ज्यांचे प्रकरण हेग येथील आंतरराष्ट्रीय न्यायालयात पोहचले होते. स्वातंत्र्यवीर सावरकर हे असे पहिले क्रांतिकारी होते ज्यांनी हिंदू राष्ट्राच्या सर्वांगीण विकासाबद्दल चिंतन केले आणि बंदी जीवन समाप्त होताच अस्पृश्यता आणि इतर कुप्रथांविरुद्धच्या सामाजिक कार्यात वाहून घेतले. स्वातंत्र्यवीर सावरकर हे अवघ्या विश्वातील असे पहिले कवी होते कि, ज्यांनी अंदमानच्या एकांत कारागृहात भीतींवर खीळा आणि कोळशाने मातृभूमीवर विविध कविता लिहून मुखोद्वत केल्या. अशा प्रकारे मुखोद्वत केलेल्या सुमारे दहा हजारांहून जास्त ओळी त्यांनी जन्मठेपेच्या शिक्षेतून सुटका झाल्यावर पुन्हा लिहून काढल्या. स्वातंत्र्यवीर सावरकर यांनी महाराष्ट्राचे आराध्य दैवत छत्रपती शिवरायांचे वर्णनपर जी सुप्रसिद्ध काव्य लिहिले आहे त्यातही हिंदू राष्ट्राची प्रखर संकल्पना मांडली आहे.
हे हिंदूशक्ती संभूत दीप्तितम तेजा हे हिंदू तपस्यापुत ईश्वरी ओजा हे हिंदुश्री सौभाग्यभूतीच्या साजा हे हिंदू नृसिंहा प्रभो शिवाजी राजा..!
कवी मन असलेले भारताचे माजी पंतप्रधान स्वर्गीय अटलबिहारी वाजपेयी यांनी हिंदूत्वाबद्दल ‘ हिंदू मेरा परीचय’ हि जी सुप्रसिद्ध कविता लिहिलेली आहे ती वाचत असतांना डोळ्यासमोर एकच तेजोमय प्रतिमा उभी राहते, आणि ती प्रतिमा स्वातंत्रवीर सावरकरां व्यतिरीक्त अन्य असूच शकत नाही.
मेरा परीचय..! हिन्दू तन–मन, हिन्दू जीवन, रग–रग हिन्दू मेरा परिचय..! मै शंकर का वह क्रोधानल कर सकता जगती क्षार–क्षार। डमरू की वह प्रलय ध्वनि हूँ, जिसमे नचता भीषण संहार। रणचंडी की अतृप्त प्यास, मै दुर्गा का उन्मत्त हास। मै यम की प्रलयंकर पुकार, जलते मरघट का धुँआधार। फिर अंतरतम की ज्वाला से जगती मे आग लगा दूँ मैं। यदि धधक उठे जल, थल, अंबर, जड चेतन तो कैसा विस्मय..? हिन्दू तन–मन, हिन्दू जीवन, रग–रग हिन्दू मेरा परिचय..!
मै अखिल विश्व का गुरु महान्, देता विद्या का अमरदान। मैने दिखलाया मुक्तिमार्ग, मैने सिखलाया ब्रह्मज्ञान। मेरे वेदों का ज्ञान अमर, मेरे वेदों की ज्योति प्रखर। मानव के मन का अंधकार, क्या कभी सामने सका ठहर..? मेरा स्वर्णभ मे घहर–घहर, सागर के जल मे छहर–छहर। इस कोने से उस कोने तक, कर सकता जगती सोराभ्मय। हिन्दू तन–मन, हिन्दू जीवन, रग–रग हिन्दू मेरा परिचय..!
मैने छाती का लहू पिला, पाले विदेश के क्षुधित लाल। मुझको मानव में भेद नही, मेरा अन्तस्थल वर विशाल। जग से ठुकराए लोगों को लो मेरे घर का खुला द्वार। अपना सब कुछ हूँ लुटा चुका, फिर भी अक्षय है धनागार। मेरा हीरा पाकर ज्योतित परकीयों का वह राजमुकुट। यदि इन चरणों पर झुक जाए कल वह किरीट तो क्या विस्मय..? हिन्दू तन–मन, हिन्दू जीवन, रग–रग हिन्दू मेरा परिचय..!
होकर स्वतन्त्र मैने कब चाहा है कर लूँ सब को गुलाम..? मैने तो सदा सिखाया है करना अपने मन को गुलाम। गोपाल राम के नामों पर कब मैने अत्याचार किया? कब दुनिया को हिन्दू करने घर–घर मे नरसंहार किया..? कोई बतलाए काबुल मे जाकर कितनी मस्जिद तोडी..? भूभाग नहीं, शत–शत मानव के हृदय जीतने का निश्चय। हिन्दू तन–मन, हिन्दू जीवन, रग–रग हिन्दू मेरा परिचय..!
मै एक बिन्दु परिपूर्ण सिन्धु है यह मेरा हिन्दु समाज। मेरा इसका संबन्ध अमर, मैं व्यक्ति और यह है समाज। इससे मैने पाया तन मन, इससे मैने पाया जीवन। मेरा तो बस कर्तव्य यही, कर दू सब कुछ इसके अर्पण। मै तो समाज की थाति हूँ, मै तो समाज का हूं सेवक। मै तो समष्टि के लिए व्यष्टि का कर सकता बलिदान अभय। हिन्दू तन–मन, हिन्दू जीवन, रग–रग हिन्दू मेरा परिचय..!
स्वातंत्र्यवीर सावरकर हे सर्व ऐन तारूण्यातले मोठे उत्साही आणि बुध्दिमान देशभक्त होते. एकदा सावरकरांना लंडनमधील प्रसिध्द वृत्तपत्राच्या प्रतिनिधिने विचारलं होतं, की तुमच्यावर सतत लक्ष ठेवलं जातं, तुमच्या मागे सतत पोलिसांची नजर असते ते तुम्हाला कसं वाटतं..? त्यावर सावरकर म्हणाले, “ We don’t mind. They may follow us if the atmosphere suits them !” टिपिकल ब्रिटिश विनोद म्हणून त्यांच्या या उदगाराचं कौतुक झालं होतं.
लंडनमधलं इंडीया हाऊस हे स्वातंत्र्यवीर कार्याचे केंद्र. तिथलं वातावरण तर अत्यंत भारलेलं होतं. हा मदनलाल धिंग्रा, सावरकर स्वतः सेनापती बापट हे सगळे त्यावेळेला रसरसते तारूण्य आणि देशप्रमाचं वारं डोक्यात घेऊन वावरणारे स्फूर्तिशील युवक होते. सेनापती बापट यांचा घेतलेला वृध्दपणीचा फोटोच आम्ही नेहमी पाहत आलो आहोत. लहानपणापासून ते तसे दिसत नव्हते. त्यांच्या व्यक्तिमत्त्वाची छाप एवढी पडत असे, की त्यांची एक फ्रेंच मैत्रीण जिला त्यांनी फ्रेंच भाषेतलं बॉम्बस्फोटाचं लिटरेचर ट्रान्सलेट करून द्यायची रिक्वेस्ट केली होती. तिने आपली परीक्षा बाजूला ठेवून – ड्रॉप घेऊन प्रथम ते इंग्लिशमध्ये भाषांतरित करून दिलं. त्याच्या प्रती काढून सावरकरांनी भारतातल्या क्रांतीकारकांना पाठवल्या. त्याचाच उपयोग पुढचे बॉम्बस्फोट केले गेले. लंडनमध्ये देखील ‘पारतंत्र्यात राहणं मान्य नसणं हा गुन्हा नसून गौरवाची गोष्ट आहे’ असा मतप्रवाह होता. अनेक क्रातिकारकांचं ते कार्यस्थळ होतं. रशियन क्रांतीची सूत्रे देखील तेथूनच हलत होती. हिंदुस्थानातल्या तरूणांच्या कार्याचा प्रभाव वाढत होता.
हे सर्व क्रांतिकार्य देशाबाहेरून चाललं होतं. इटलीला स्वातंत्र्य मिळवून देणा-यांत सिंहाचा वाटा असलेल्या मॅझेनीचं आत्मचरित्र सावरकरांनी भाषांतरित करून भारतात पाठवलं होतं. त्याची सावरकरांच्या भाषेतली प्रस्तावना एवढी तेजस्वी आणि प्रेरणादायी होती, की ब्रिटिश सरकारला भीती वाटली आणि तिच्यावर बंदी आणली. अर्थातच ती जास्त प्रसिध्द झाली. सावरकरांना लोकमान्य टिळकांनी पुरस्कृत करून लंडनला पाठवल होतं. टिळक आणि सावरकर दोघांच्या बुध्दिमत्तेबद्दल तिथे आदर होता. बॅरिस्टरची परीक्षा पास होऊन पदवी दिली न गेलेला तरूण म्हणून सावरकरांबद्दल सहानुभूती होती. याचवेळी मदनलाल धिंग्राने कर्झन वायलीला गोळ्या घालून मारल्यामुळे सर्व लोकमत सावरकर आणि सहकारी यांच्या विरूध्द गेलं. बाबाराव सावरकरांकडे बॉम्बस्फोटाच्या साहित्याची भाषांतरित प्रत सापडली होती. इतर आरोपांसह त्यांना जन्मठेपेची सजा दिली गेली. मदनलालच्या निषेधाला सावरकरांनी विरोध केल्याने सर्वांच्या नजरा त्यांच्यावर केंद्रित झाल्या. भारतातल्या क्रांतिकार्यात सुसूत्रता आणून त्याची सूत्रे लंडनमधून हलविण्याची शक्यता मोडून पडली. लंडनमधील कार्य उदध्वस्त होण्याची वेळ आली.
घर मोडकळीला आल्याचा – दोघं भाऊ पकडले गेल्याचा – धक्का होताच. माणूस क्रांतिकारी म्हणून जन्माला येत नाही तो क्रांतीकारी बनतो. घरावर राष्ट्राच्या नावाने बेल तुळस वाहून हे लोक बाहेर पडले तरी प्रेम जिवंतच असतं ही माणसं सामान्य नव्हती. एवढया मोठया सत्तेशी ते थोडेच लोक झुंज घेत होते. अख्खा समाज तुमच्या बाजूने असला तरी तो तुमच्या बाजूने उभा राहत नाही. त्याला उभं करायचं आणि त्याचवेळेला एकाकी झुंजायचं असं अवघड काम ते करीत होते. कुटुंबाची वाताहत, कार्य उदध्वस्त होण्याची वेळ येऊन ठेपणं आणि स्वतः शंभर टक्के पकडले जाणार आहोत हे कळणं यातून अक्षरशः पळून जाऊन ते त्या ब्रायटनच्या किना-यावर बसले होते.
स्वातंत्र्यवीर सावरकर यांनी लिहिलेल्या ‘ने मजसी ने परत मातृभूमीला, सागरा प्राण तळमळला’ हे खरं तर आजही मोठ्या गौरवाने गावं असं हे मातृभूमीला हूंकारलेले, सागराशी हितगुज करणाऱ्या संकल्पनेचे हे अजरामर काव्यगीत..! आपण अनेकदा ऐकलं अन पुटपुटलं देखील आहे. या काव्याच्या प्रत्येक शब्दांतून मातृभूमीच्या आदरार्थ जी वेदना प्रगट होते ती जाणून घेऊन ते शब्द ऐकतांना वाचले पाहिजेत अन वाचतांना ऐकले देखील पाहिजेत..!
स्वातंत्र्यवीर सावरकर हे लंडनला बॅरीस्टरच्या शिक्षणासाठी गेले असतांना, त्यांचा मुलगा प्रभाकर याच्या अकस्मात मृत्यूची बातमी त्यांना समजते. त्यातच ब्रिटीशां सरकारने त्यांच्यावर राजद्रोहाचा खटला सुरु केला. त्यामुळे त्यांना लंडन मध्ये कधीही अटक होण्याची शक्यता होती. या दरम्यान ते सहज साईट सिइंगला लंडन जवळच असलेल्या ब्रायटन नावाच्या एका गावाजवळील समुद्र किनारी गेले होते. भारत भुमीच्या स्वातंत्र्याबद्दल आत्मचिंतन करत असतांना, एकदम त्यानां हे गीत स्फुरलं..!
सदर प्रसंगाची पुर्वपीठीका अशी होती की, ब्रिटनमध्ये भारतीय क्रांतीवीर मदनलाल धिंग्राने कर्झन वायलीला गोळ्या घालून मारल्यामुळे सर्व लोकमत सावरकर आणि सहकारी यांच्या विरूध्द गेलं. बाबाराव सावरकरांकडे बॉम्बस्फोटाच्या साहित्याची भाषांतरित प्रत सापडली होती. इतर आरोपांसह त्यांना जन्मठेपेची सजा दिली गेली. मदनलालच्या निषेधाला सावरकरांनी विरोध केल्याने पकडलो गेलो तर परत भारतात पाठवतीलच असं सांगता येत नाही हा अत्यंत अस्वस्थ करणारा विचार आणि समोर सागर. तो मध्ये आहे म्हणून जाऊ शकत नाही. या भावनेतून ते शब्द आले ‘ने मजसी ने परत मातृभूमीला’ जणू काही ते त्यांचा सगळा भावनिक आघात सागरावर करीत आहेत.
त्या सागरावर रागावलेला, रूसलेला हा मातृभूमीचा प्रियपुत्र म्हणतो ‘सागरा, तू खरं तर माझा भूमातेचे पाय धुणारा सेवक आहेस.’ भूमातेच्या चरणतला तुज धूता । मी नित्य पाहिला होता. त्यावेळेला मी तिथे असताना तू मला मैत्रीने म्हणालास, मित्र मित्राला म्हणतो तसा, की चल जरा फिरायला जाऊ दुस-या देशात..! मज वदलासी अन्य देशी चल जाऊ । सृष्टीची विविधता पाहू त्याच वेळेला माझ्या आईच्या ह्रदयात माझा तिला विरह होईल की काय अशी शंका आली. जननी-ह्रद विरहशंकितहि झाले । परि तुवां वचन तिज दिधले. पण तू तिला वचन दिलंस, की मी मार्गज्ञ म्हणजे वाट माहित असणारा आहे, आणि मी याला अगदी पाठीवरून घेऊन जाईन. जहाज सागराच्या पृष्ठावरून म्हणजे पाठीवरूनच नेलं जातं. त्यानुसार मार्गज्ञ स्वये मीच पृष्ठि वाहीन। त्वरित या परत आणीन विश्वसलो या तव वचनी । मी जगदनुभव-योगे बनुनी । मी तुझ्या वचनावर विश्वास ठेवला. तू जगभर सगळीकडे आहेस त्यामुळे जगाचा तुला अनुभव असाणार हा विश्वास आणि मलाही जगाचा सुंदर अनुभव यावा ही इच्छा या दोन्हीच्या योगे मी ‘बनलो’ तयार झालो आणि ‘बनलो’ म्हणजे फसलो. तव अधिक शक्त उदधरणी । मी पाणी कोणत्याही वस्तुला उत् म्हणजे वर धारण करतं वर ढकलंत त्याला उदधरण म्हणतात. त्यामुळे वस्तूचं वजन पाण्यात कमी वाटतं. हा उदधरण. शक्तिचा शास्त्रीय अर्थ आणि ‘उद् धार करणे’ याचा प्रचलित अर्थ दोन्हींनी तुझ्या उद् धरण शक्तीवर जास्त विश्वासलो. इथं अडकवून चांगला उद् धार केलास बरं ! ‘येईन त्वरे’ कथुन सोडिले तिजला l सागरा प्राण तळमळला ।।१।। लवकर येईन असं सांगून तिला सोडलं. (भारताचा किनारा सोडला) पण आता ते जमेल की नाही कुणास ठाऊक म्हणून प्राण तळमळतो आहे. शुक पंजरि वा हरिण शिरावा पाशी । ही फसगत झाली तैशी पोपट पिंज-यात किंवा हरिण पारध्याच्या पाशात सापडावा तसा फसलो. भू विरह कसा सतत साहू या पुढती । दशदिशा तमोमय होती तमोमय म्हणजे अंधःकारमय मार्ग दिसत नाही असं झालंय. गुणसुमने मी वेचियली या भावे । की तिने सुगंधा घ्यावे जरि उद् धरणी व्यय न तिच्या हो साचा । हा व्यर्थ भार विद्येचा मला काय आठवतं ? तर माझ्या देशातल्या आम्रवृक्षांची वत्सलता, त्या फुललेल्या सुदंर वेली आणि तिथला छोटा पण सुगंधी गुलाब. (इकडच्या मोठया गुलाबांना तो सुगंध नाही आणि इकडच्या माणसांना आमच्या कुटुंबातल्या माणसांप्रमाणे घरात ती आम्रवृक्षासारखी वत्सलता ही नाही. त्यांच्यावर पुढची पिढी नवलतांसारखी वाढते आणि तिच्या पुढच्या पिढीची फुलंही त्या वृक्षवेलींवर नांदतात. ही सुंदर कुटुंब वत्सलता. प्रेम इथे नाही. ती आम्रवृक्षवत्सलता । रे नवकुसुमयुता त्या सुलता । रे तो बाल गुलाबही आता । रे फुलबाग मला हाय पारखा झाला । सागरा प्राण तळमळला ।। २ ।। नभि नक्षत्रें बहुत एक परि प्यारा । मज भरतभूमिचा तारा प्रासाद इथे भव्य परी मज भारी । आईची झोपडी प्यारी तिजवीण नको राज्य, मज प्रिय साचा । वनवास तिच्या जरि वनिंचा राज्य तर नकोच आहे पण वनवास सुध्दा तिच्याच वनातला हवा आहे. तुरूंगात घातलं तरी भारतातल्या तुरूंगात यांनी घालावं पण एखादे वेळेस हे इथेच कुठेतरी डांबून ठेवतील, ते नको आहे. भुलविणे व्यर्थ हे आता । रे बहु जिवलग गमते चित्ता । रे तुज सरित्पते, जी सरिता । रे हे सरित्पते, म्हणजे सरितांचा पती – इथलं काव्य पाहण्यासारखं आहे. सरिता (नद्या) सागराला स्वतःचं सगळं समर्पित करतात. तो त्यांचा पती. सरितेला सागराची ओढ असते तशीच सागरालाही सरितेची ओढ असते. सागराला म्हणत आहेत. माझं जिच्यावर प्रेम आहे त्या भारतामातेचा मला विरह घडवशील तर हे सागरा तुझं ज्यांच्यावर प्रेम आहे त्या सरितांचा तुला विरह होईल अशी मी तुला शपथ घालतो. नद्या तुझ्याकडे आल्याच नाहीत तर मग प्राण तळमळणं म्हणजे काय असतं हे तुलाही कळेल. तद्विरहाची शपथ घालितो तुजला । सागरा, प्राण तळमळला ।। ३ ।। यानंतर आता शेवटचं कडवं आहे त्यात सावरकरांची आर्त आहे ; पण ती दीनवाणी नाही तर ती आक्रमक आर्त आहे. एखादा संकटात सापडलेला गलितगात्र सुटकेची भीक मागतो तसं हे मागणं नसून अवघड परिस्थितीतल्या सिंहाची डरकाळी आहे. सागराला सरितांच्या विरहाची शपथ घालून झाल्यावर ते सागराकडे पाहत आहेत तर त्याच्या लाटा तशाच उसळून फुटून फेसाळत आहेत. तो फेस पाहून त्या प्रकारे तो निर्दय सागर हसतो आहे असं त्यांना वाटलं. वीर पुरूषाने आव्हान दिल्यावर खलपुरूष असेच हसतात. असं वाटून ते म्हणतात, या फेन-मिषे हससि निर्दया कैसा । का वचन भंगिसी ऐसा ? माझ्या भारतमातेला तू जे वचन दिलं होतंस, की मी याला परत आणीन, ते भंग करून असा हसतोयस कसा ? हे गुलाम असतात ना, ते ज्यावेळेला मालकाच्या ताब्यात असतात तेव्हा आपण सुरक्षित आहोत म्हणून जगाकडे पाहून ते हसतात; पण ते गुलामीवृत्तीचं हीन प्रदर्शन असतं. तुझं हसणं हे असंच आहे. तुझ्यावर स्वामित्व गाजवणा-या आंग्लभूमीचा तू खरं तर गुलाम. तिला भिऊन राहणा-या सागरा, त्वत्स्वामित्वा सांप्रत जी मिरवीते । भिउनि का आंग्लभूमी ते ? मन्मातेला अबल म्हणुनि फसविसी । मज विवासना ते देशी विजनवास विदेशवास किंवा विवास – तू मला देतो आहेस पण अरे, आंग्लभूमीला भिणा-या भित्र्या खलपुरूषा, ऐक – तरि आंम्लभूमी भयभीता । रे अबला न माझिही माता । रे माझी भारतभूमी ही अबला नाही आहे हे तुला एक दिवस कळेल. पूर्वीचा अगस्ति ऋषीचा प्रसंग तू विसरला आहेस. कथिल हे अगस्तिस आता । रे जो आचमनी एक क्षणी तुज प्याला सागरा, प्राण तळमळला आमच्यातला एक अगस्ति पू्र्वी तुझ्यावर क्रुध्द होऊन एकाच आचमनात तुझं सगळं पाणी पिऊन बसला. तुझी कुठे नाव निशाणीही राहिली नाही. सर्वांनी प्रार्थना केली म्हणून त्याने तुला सोडलं. एवढा रूबाब काय करतोयस गुलामा, अगस्तीचा वारसा लाभलेले आम्ही तुला पुन्हा धडा शिकवू. मातृभूमीला दुरावलेला आणि कायमचा दुरावला जाईल अशी शक्यता असलेला एक वीर पुरूष सागरावर रूसलेला आहे. वेदनेतून निर्माण झालेल्या ह्या अप्रतिम काव्यातून महापुरूषाचं मातृभूमीवरचं प्रेम आणि तिच्या भेटी आड येणा-या सागरावरचा रोष प्रकट झालाय. स्वातंत्र्यपुर्व काळात, ब्रिटीश साम्राज्याला सतत आव्हान देऊन सळो की पळो करणाऱ्या या भारतमातेच्या सुपुत्राला स्वतंत्र भारतात मात्र पुन्हा एकांतवासच मिळाला. स्वातंत्र्योत्तर काळातील कथीत मवाळ गटाच्या नेत्यांशी झालेल्या वैचारिक मतभेदांमुळे या भारतमातेचा सुपुत्राला एकाकी जीवन जगावे लागले. एवढेच नाही तर महात्मा गांधींच्या हत्येच्या कटात सहभागी असल्याचा खटला पण त्यांचेवर भरण्यात आला. ऐतिहासिक लाल किल्ल्यात चाललेल्या या खटल्याची सुनावणी झाली अन त्यांची पुराव्याअभावी निर्दोष मुक्तता झाली. पण तात्कालीन स्वतंत्र्य भारताच्या सरकारने गांधी हत्येबाबत खटल्याचा न्यायालयीन निकाल लागल्यानंतर पुन्हा एकदा श्री. जीवन लाल कपुर यांच्या अध्यक्षतेखाली चौकशी आयोग स्थापन करून स्वातंत्र्यवीर सावरकर या निष्काम कर्मयोग्यास पुन्हा एकदा व्हिलन ठरवण्याचा प्रयत्न केला व इतिहासात या स्वातंत्र्यवीरास खलनायक ठरवण्याचा वेळोवेळी प्रयत्न सुरू ठेवला. हा चौकशी आयोग दिनांक २१ नोव्हेंबर १९६६ रोजी आस्तीत्वात आला ( स्वातंत्र्यवीर सावरकरांनी दिनांक २६ फेब्रुवारी १९६६ रोजीच प्रायोपवेशनाद्वारे आपला देह निसर्गाच्या स्वाधीन केला होता). त्यानंतर दिनांक ३० नोव्हेंबर १९६९ रोजी या चौकशी आयोगाने आपला चौकशी अहवाल शासनास सादर केला.स्वातंत्र्यवीर सावरकर या जगात राहिलेले नसतांना देखील, या चौकशी आयोगाने आपल्या अहवालात सावरकरावर संशयास्पद ठपका ठेऊन, या महान नरवीरास स्वातंत्र भारताच्या इतिहासात एक प्रकारे व्हिलन ठरवण्याचा प्रयत्न केला आहे असे म्हंटल्यास वावगे ठरणार नाही असे वाटते.
तरूणपीढीने स्वातंत्रवीर सावरकरांच्या चैतन्यमयी विचारांचे, लिखाणाचे वाचन करून ते आचरणात आणण्याचा प्रयत्न करणे आवश्यक आहे. आज रोजी सायंकाळी पश्चिमेला प्रखर तेजोमय झालेला सुर्य हा मावळतांना त्याचा लालबूंद रंग हा प्रखरतेची साक्ष देत होता. क्षितिजावरचा सुवर्ण पिसारा आवरून ढळणाऱ्या अशा या तेजोमय सुर्याकडे लक्ष द्यायला कोणासा वेळ नव्हताच अन खंतही..! अस्ताला जाणाऱ्या भास्कराकडे पाहता पाहताच मनुष्याच्या स्वार्थी वृत्तीची जाणीव करणाऱ्या असंख्य आठवणी मनांत डोकावू लागल्या. नकळत जेष्ठ कवी कै. भा.रा तांबे यांची एक कविता ओठावर आली. मावळत्या दिनकरा अर्घ्य तूज जोडोनी दोन्ही करा ! जो तो वंदन करी ऊगवत्या, जो तो पाठ फिरवी मावळत्या ! रीत जगाची ही रे सवित्या, स्वार्थपरायणपरा ! जेष्ठ कवीवर्य भा.रा. तांबे यांच्या संवेदनशिल मनात काय विचार असेल या कवितेद्वारे सुर्याशी संवाद साधतांना..? एखाद्याच्या हातात पद अथवा सत्ता असतांना त्याचा उदोउदो करणारी मंडळीच त्याची सत्ता गेल्यानंतर मात्र त्या व्यक्तीकडे ढुंकूनही पहायला तयार होत नाही. नेहमी आपल्या अवती भवतीच असलेल्या स्वार्थी जगाचा कटू अनुभव अस्ताला जाणाऱ्या सुर्याकडे पाहून शब्दात मांडण्याचा प्रयत्न या महान अवलीयाने लीलया केलेला आहे. उपकाराची कुणा आठवण..? ‘शितें तोवरी भूते’ अशी म्हण; जगात भरले तोंड पुजेपण, धरी पाठीवर शरा, मावळत्या दिनकरा ..!
मोठ्या उद्दीग्न मनाने कवीने या कडव्यामधून खोटारड्या जगाची रीत सांगीतली आहे. तोंडपुजे लोक अवती भवती असतात, पण तुमची पाठ फिरली की तेच लोक निंदेचे शर किंवा वाग्बाण पाठीवर मारणार. प्रेमाचे, स्नेहाचे ढोंग करणारी स्वार्थी माणसे कवीला दिसतात.
असक्त परी तू केलीस वणवण, दिलेस जीवन, हे नारायण, मनी तू धरीले सानथोरपण, समदर्शी तू खरा..! मावळत्या दिनकरा..
स्वत: अपार कष्ट करून, अवघे आयुष्य पणाला लाऊन समाजासाठी चंदनासारखे झिजलेल्या अनेक महान व्यक्तींचे स्मरण या ओळीतून कवीने चाणाक्षतेने करून दिले आहे. या कवितेने मावळतीला झुकलेला दिनकरही क्षणभर थांबला अन काव्य प्रतिभेचे अलौकीक तेज लाभलेल्या कवी भास्कराला (भा.रा.तांबे) त्याने वंदन केले..! मावळत्या दिनकरा..! कदाचित हा मावळता दिनकर स्वातंत्र्यवीर सावरकरांचा आत्मा असल्याचा मला भास होत होता. होय हा सिद्धहस्त स्वातंत्र्यवीर, लेखक, कवी, समाजसेवक, नेता, आजही अश्वत्थाम्यासारखा फिरत असेल अन स्वतंत्र्य भारताच्या आजच्या परीस्थितीकडे पाहून मनातच पुटपुटत असेल, हेची फळ मम तपाला…! आजच्या तरुण पिढीने याबाबत अंतर्मुख होऊन विचार करणे अभिप्रेत आहे. थांबतो इथेच. जय सावरकर..! विचारमंथन..!
राजेश पुराणिक.
अंत्ययात्रा
तात्यांचे प्राणोत्क्रमण झाल्याची दुःखद वार्ता सर्वत्र वाऱ्याच्या वेगाने पसरली. वृत्तपत्रांनी दुपारीच विशेष अंक काढले. नभोवाणीने दुपारी साडेबारा वाजता वृत्त प्रसृत केले. वृत्त ऐकताच अंत्यदर्शनासाठी सर्वप्रथम राष्ट्रीय स्वयंसेवक संघाचे तत्कालीन प्रांतसंघचालक कै. काशीनाथपंत लिमये आणि आचार्य अत्रे आले. त्यांनी तात्यांच्या खोलीत जाऊन अंत्यदर्शन घेतले. आता अंत्ययात्रा काढण्यासाठी प्राथमिक सिद्धता करण्याचे दायित्व सर्वच कार्यकर्त्यांवर-विशेषतः हिंदूसभेच्या कार्यकर्त्यांवर पडले. त्यांनी यात्रेसाठी एक लष्करी गाडा शव वाहून नेण्याकरता मिळवण्याचा प्रयत्न केला. संबंधित अधिका-यांना तशी विनंती करण्यात आली. परंतु ती नाकारण्यात आली. ही वार्ता आचार्य अत्रे यांना समजल्यावर त्यांनी, सुप्रसिद्ध चित्रपट दिग्दर्शक व्ही. शांताराम यांना विनंती केली की, शासनाकडून आपली मागणी पुरी होत नसल्याने व्ही. शांताराम यांनी त्यांच्या चित्रनगरीतून तोफा व बंदुका घेऊन बसलेले सैनिकांचे चित्रफलक लावलेला ट्रक सिद्ध करून द्यावा. त्यांच्या या विनंतीला मान देऊन व्ही. शांतारामांनी अवघ्या वीस-एक तासांत लष्करी गाड्याप्रमाणे एक ट्रक सिद्ध करून धाडला. अंत्ययात्रा सावरकर सदनपासून निघून गिरगावातल्या चंदनवाडी विद्युत्वाहिनीत जाणार होती. म्हणजे तब्बल ६-७ मैलांचे अंतर होते. तरीही सहस्रावधी स्त्री-पुरुष आरंभापासून यात्रेत सामील झाले होते. त्या यात्रेची व्यवस्था आचार्य अत्रेही पाहत असल्याने ते प्रथमपासून उपस्थित होते. त्याआधी दर्शनासाठी शासनाच्या वतीने मंत्री मधुसूदन वैराळे, व्ही. शांताराम व संध्या, लता मंगेशकर आणि सामाजिक-राजकीय क्षेत्रांतील अनेक नामवंत व्यक्ती येऊन आपली श्रद्धांजली वाहून गेल्या होत्या. शासनाच्या वतीने मुख्यमंत्री वसंतराव नाईक यांचा दुखवट्याचा संदेश माझ्या नावे सर्वप्रथम सचिवालयातून आला. मात्र त्या दिवशी मुख्यमंत्री, तसेच गृहमंत्री शासकीय दौ-यावर मुंबईबाहेर गेले होते. यात्रेतील जनता ‘सावरकर अमर रहे’, ‘सावरकरांच्या राजकारणाचा विजय असो’, ‘हिंदू धर्म की जय’, ‘हिंदू राष्ट्र की जय’ आदी घोषणा देत होते. एका गाडीत ‘नंदादीप समिती’ च्या कार्यकर्त्या सावरकरांची पदे गात होत्या, तर दुसच्या गाडीत भजनी मंडळाच्या स्त्रिया भजने म्हणत मिरवणुकीच्या अग्रभागी जात होत्या. वाटेत ठिकठिकाणी कमानी, फुलांच्या परड्या रस्त्यांवर उभारल्या होत्या आणि तात्यांचे शव ठेवलेला लष्करी गाडा जसा पुढे जात असे तशी त्यावर परड्यांतून पुष्पवृष्टी केली जात होती. यात्रा जेव्हा आर्थर रोड तुरुंगापाशी आली, त्या वेळी एक आगळे दृश्य दिसले. तुरुंगाच्या बाहेरच्या मुख्य दारावर पहारा करणारे पोलीस शवगाडा समोर येताच त्यांचा फिरता पहारा थांबवून खांद्यावरच्या बंदुका खाली उलट्या धरून दक्ष स्थितीत नतमस्तक होऊन उभे राहिले होते, तर त्या चार भिंतीच्या मागे असलेल्या चाळीच्या वरच्या मजल्यावरून जमलेल्या कैद्यांनी स्वयंस्फूर्तीने ‘स्वातंत्र्यवीर सावरकर अमर रहे’, ‘स्वा. सावरकर की जय’ अशा घोषणा देऊन श्रद्धांजली वाहिली. वरील हृदयस्पर्शी दृश्य शव-गाड्यावरून मला स्पष्ट दिसत होते. पार्थिव देहाची मिरवणूक बॉब सेन्ट्रल रेल्वे स्टेशनपाशी आली. त्या वेळी संघाच्या गणवेषधारी स्वयंसेवकांनी तात्यांना सैनिकी पद्धतीने मानवंदना दिली. मिरवणूक जेव्हा भडकमकर मागनि जाऊ लागली तशी घराघरातून लोक येऊन मिरवणुकीत सामील होत होते. पुढे गिरगाव रस्त्यावरून शवयात्रा चंदनभूमीकडे सरकू लागली त्या वेळी रस्ता शोकाकूल जनतेच्या अलोट गर्दनि व्यापून गेला होता. घराघराच्या गच्च्या माणसांनी भरून गेल्या होत्या. त्या वेळची आठवण झाली की, पुढे साप्ताहिक ‘मार्मिक’ च्या व्यंगचित्राखाली जी ओळ प्रसिद्धली होती त्याचे स्मरण झाल्यावाचून राहत नाही. तात्यांच्या ‘सागरा, प्राण तळमळला’ ह्या काव्यपंक्तीप्रमाणे रचलेली ती ओळ म्हणजे ‘प्राणा, (जन) सागर तळमळला!!’ शेवटी अंत्ययात्रा चंदनवाडीत पोचली. त्या वेळी भाषण करताना आचार्य अत्रे यांनी निदर्शनास आणले की, स्वा. सावरकरांसारख्या प्रखर देशभक्ताला श्रद्धांजली वाहण्यास महाराष्ट्र शासनाचा एकही मंत्री उपस्थित असू नये, ही शरमेची गोष्ट आहे. त्या वेळी समाजातूनही ‘शेम’ ‘शेम’ च्या आरोळ्या उठल्या. नंतर अनेक मान्यवर वक्त्यांनी श्रद्धांजली वाहिल्यावर सुधीर फडके यांनी ‘श्रीराम, जयराम जय जय राम! चा गजर सुरू केला, आणि तो चालू असताना तात्यांच्या अचेतन शरीराला विद्युत्दाहिनीत अग्नी दिला गेला.
या क्रांतीसूर्याच्या पवित्र स्मृतीस विनम्र अभिवादन…
संदर्भ- आठवणी अंगाराच्या, पृष्ठ- २६-२८, विश्वास सावरकर
आज २६ फेब्रूवारी २०२१ पंचावन्न वर्षापूर्वीचा तो दिवस अजूनही मला चांगलाच आठवतो. सावरकर सदन मध्ये स्वातंत्र्यवीर सावरकरांचे प्रायोपवेशन चालले होते. १ फेब्रुवारी १९६६ पासून त्यांनी अन्नपाणी, औषधे यांचा त्याग केला होता. आणि आत्मार्पण करण्याचे योजले. त्या आधी ” आत्महत्या आणि आत्मार्पण ” हा लेख लिहून त्यांनी दोन्हीमधला फरक विषद करून सांगितला होता. एखादी व्यक्ती आपले सर्व इप्सित साध्य करते, आता इच्छा म्हणून काहीच उरत नाहीं, तेव्हा केवळ भुईला भार म्हणून न राहता आपले जीवन तृप्तपणे संपवणे म्हणजे आत्मार्पण हे त्यांनी सूचित केले होते. आणि त्याप्रमाणे शनिवार दिनांक २६ फेब्रुवारी १९६६ रोजी, ते स्वतःही मृत्यूला सामोरे गेले. त्या दिवशी दादर येथील त्यांच्या घरातून निघालेली प्रचंड अंत्ययात्रा रात्री चंदनवाडीच्या स्मशानभूमीत पोचली. चित्रपती व्ही. शांताराम यांनी स्वतः तोफा ठेवलेली शृंगारलेली गाडी दिली होती त्यावर हिंदुमहासभेच्या भगव्या ध्वजांत गुंडाळलेले त्यांचे पार्थिव एखाद्या सिंहा प्रमाणे जाणवत होते. ते उघड्या डोळ्यांनी गेले होते. अंत्ययात्रेच्या आरंभी आचार्य अत्रे, व्ही. शांताराम , मुंबईचे महापौर, सोपानदेव चौधरी, सुधीर फडके आदी सावरकर भक्त होते. लाखो लोकांचा महासागर चंदनवाडीच्या स्मशानभूमीकडे वळला होता. त्यामध्ये तरुण होते वयस्क होते, पुरुष -स्त्रिया शाळकरी विद्यार्थी असे सर्वच भावनाशील होऊन सामील झाले होते. नव्हते फक्त काॅंग्रेसवाले. खुद्द राज्याचे गृहमंत्री बाळासाहेब देसाई हे स्वतः सावरकर भक्त होते. त्यांना स्वातंत्र्यवीरांच्या अंत्ययात्रेत सामील व्हायचे होते, पण सरकारने त्यांनाही मनाई केली होती.
स्मशानभूमीत अत्र्यांनी भाषणात सांगितले,” येथे लाखो लोक जमलेले आहेत पण या महाराष्ट्र सरकारचा एकही मंत्री हजर नाही त्याचा मी धिक्कार करतो. स्वातंत्र्यवीर तात्या आज आपणातून गेले.तात्यांनी जन्मभर मृत्यूशी झुंज दिली. अनंत मरणे मारून ते शेवटपर्यंत जगले. आणि मृत्यूशी झगडता झगडता आज निघून गेले. आणि त्यांना श्रद्धांजली वाहण्याचे अप्रिय काम आपल्यावर येऊन पडले आहे. स्वातंत्र्यवीर केवळ स्वातंत्र्यवीर नव्हते. वाङ्मयीन, सामाजीक अशा प्रत्येक क्षेत्रात ते अग्रेसर होते. आज वास्तविक राष्ट्रपतींनी तात्यारावांना ” भारतरत्न ” पदवी द्यावयास हवी होती ! आज महाराष्ट्र सरकारचा कोणीही मंत्री हजर नाही याला काय म्हणावे? तात्या महान क्रांतिकारकच नाहीत , महान साधू आहेत ! त्यांनी प्रायोपवेशन केले ! आत्मार्पण केले ! कुमारील भट्टाने अग्निकाष्टे भक्षण केली. शंकराचार्यांनी गुहाप्रवेश केला. ज्ञानेश्वरांनी – एकनाथांनी समाधी घेतली. तुकोबा सदेह वैकुंठाला गेले. तसे आमचे तात्या ! त्यांनी आत्मार्पण केले. प्रायोपवेशन केले ! तात्यांसारखा माणूस पुन्हा होणे नाही. यानंतर सुधीर फडके यांनी “ आम्ही जातो आमुच्या गांवा “ हा तुकोबांचा अभंग गात सर्व जमावाला त्यात सामील करून घेतले व थोड्याच अवकाशात तात्याराव अनंतात विलीन झाले.
आणि दुसऱ्या दिवसापासून आचार्य अत्रेंनी ‘दैनिक मराठा ‘ मधून रोज तात्यारावांच्या जीवनाचे एकेक पैलू उलगडणारे चौदा अमर लेख लिहिले. स्वातंत्र्यवीरांची क्रांतिकारी गाथा आणि आचार्य अत्र्यांची सिद्धहस्त लेखणी यांच्या संगमाचा हा एक मनोमिलाप होता. सावरकरांच्या हाल अपेष्टा आणि यमयातना त्यांच्या लेखांतून वाचताना आपले रक्त उसळू लागते. काळजात हजारो सुया टोचल्या जातात. आपल मेंदू जणू उखळात घालून ठेचत आहे असे जाणवते. आणि त्या सावरकर नामक क्रांतीकारकांच्या मुगुटमणीप्रती आपण नतमस्तक होतो. केवळ त्या पवित्र पायावर साक्षात दंडवत घालावेत, हीच एक भावना मनांत शिल्लक रहाते. ते सर्व मृत्युलेख वाचून मी इतका भारावून गेलो की ते सर्व लेख माझ्या हस्ताक्षरात लिहून त्याचे “मृत्युन्जय ” हा ग्रंथ हस्तलिखीत ग्रंथ तयार करून मी आचार्य अत्रे याना अर्पण केला. एखाद्या छापील पुस्वतकांप्ररमाणे मी त्याची रचना केली होती. आ. अत्र्यांनी दैनिक मराठा मध्ये माझ्यावर लिहून माझे कौतुक केले होते.आचार्य अत्र्यांच्या त्या अग्रलेखांचे पुस्तक कधी निघाले नाही. कदाचित त्यांच्या कुटुंबीयाकडेही हे लेख नसावेत. मात्र आजही ते सर्व अग्रलेख माझ्या संग्रहात आहेत. एकेक अग्रलेख वाचताना आजही अत्र्यांच्या जिव्हेवर सरस्वतीचा वास किती प्रभावी होता, याची जाणीव या भाषाप्रभूंची लेखणी आणि वाणी वाचता ऐकताना होते.खुद्द आचार्य अत्र्यांनीच म्हटले होते ‘ भाषा प्रभू म्हणवणारे आम्ही, पण आज आम्हांलाही शब्द वाकवताना कसरत करावी लागते आहे. इतके ते दुःखाने उन्मळून गेले होते. त्यांनी लिहीलेल्या त्या अमर अग्रलेखामधील पहीलाच अग्रलेख मी माझ्या मित्रांच्या अवलोकनार्थ आज स्वातंत्र्यवीरांच्या चोपन्नाव्या पुण्यतिथीनिमित्त वाचनासाठी देत आहे. क्रांतीकारकांच्या मुकुटमणीला कोटी कोटी प्रणाम.
— प्रा. मं. गो. राजाध्यक्ष.
१. तात्या गेले !
अखेर आज तात्या गेले ; आमचे तात्या सावरकर गेले! मृत्यूशी जवळ जवळ ऐंशी दिवस प्राणपणाने झुंज देतां देतां शेवटी तात्या कामास आले. मृत्यूची अन तात्यांची झुंज गेली साठ वर्षे चाललेली होती. दहा साली तात्यांनी आपले मृत्यूपत्र लिहिले, तेव्हां त्यांनी स्पष्टच सांगितले की ,
की, घेतले व्रत न हे आम्ही अंधतेने
लब्ध प्रकाश इतिहास - निसर्ग माने,
जे दिव्य, दाहक म्हणून असावयाचे,
बुध्याची वाण धरिले करी हे सतीचे !
तात्या सावरकर कोण आहेत हे पुष्कळांना माहीत नाही. तात्या हे कवि आहेत, कादंबरीकार आहेत, नाटककार आहेत, लघुकथाकार आहेत. निबंधकार आहेत. मराठी प्रमाणे इंग्रजी भाषा त्यांच्या पायाचे तीर्थ घेते. त्यांच्या लेखनाचे एकंदर आठ खंड असून त्यांची साडेपांच हजार पाने होतात. मराठी भाषेत विपुल लेखन करणारे पुष्कळ लेखक होऊन गेले आहेत. हरि नारायण आपटे, विठ्ठल सीताराम गुर्जर, नाथ माधव इत्यादी. पण तात्या सावरकरांएवढे प्रचंड लेखन करणारा एकही लेखक मराठी भाषेत आजपर्यंत होऊन गेलेला नाही. तात्यांची गम्मत ही कीं ते नुसते क्रांतीकारक नव्हते,ते केवळ कवी आणि कादंबरीकार नव्हते . ते निबंधकार आणि नाटककार नव्हते. ते भारतीय इतिहासांतील एक चमत्कार होते. इंग्रजांनी हा देश जिंकून निःशस्त्र केल्यानंतर पौरुष्याची नि पराक्रमाची राखरांगोळी झाली. ती राख पुन्हा पेटवून तिच्यातून स्वातंत्र्य प्रीतीचा आणि देशभक्तीचा अंगार ज्यांनी बाहेर भडकविला , त्या ज्वलजहाल क्रांतिकारकांचे वीर सावरकर हे नि:संशय कुल पुरुष आहेत. भारतीय शौर्याचा आणि पराक्रमाचा तेजस्वी वारसा घेऊन सावरकर जन्माला आले.इतिहासाच्या धगधगत्या कुंडामधून त्यांचा पिंड आणि प्रद्न्य तावून सुलाखून निघाली.
सत्तावनच्या स्वातंत्र्यसमराची धग देशातून नष्ट झालेली नव्हती. किंबहूना वासुदेव बळवंत फडक्यांच्या आत्मयज्ञाच्या वातावरणामध्येच सावरकरांचा जन्म झाला. चाफेकर बंधूनी दोन जुलमी इंग्रज अधिकाऱ्यांचे क्रांतिदेवतेच्या चरणी बलिदान केले. त्यांच्या प्राणज्योतीने चेतविलेलें यज्ञकूंड भडकवीत ठेवणे हे आपले कर्तव्य आहे असा सावरकरांना साक्षात्कार झाला. घरातल्या अष्टभुज्या देवीपुढे त्यांनी शपथ घेतली कीं, ” देशाचे स्वातंत्र्य परत मिळवण्यासाठी सशस्त्र क्रांतीचा केतू उभारून मी मरता मरता मरतो झुंजेन !” वयाच्या चौदाव्या वर्षी मृत्यूला आव्हान देण्याची प्रतिज्ञा सावरकरांनी केली, आणि ती विलक्षण रीतीने खरी करून दाखविली. सशस्त्र क्रांतीच्या मार्गाने जाण्याची केवळ प्रतिज्ञा करूनच सावरकर स्वस्थ बसले नाहीत तर त्यासाठी त्यांनी क्रांतिकारकांच्या गुप्तमंडळाची स्थापना करून श्री शिवजयंतीच्या आणि गणेशोत्सवाच्या निमित्ताने क्रांतिकारकांची त्यांनी संघटना निर्माण केली. अग्निरसाच्या कारंज्याप्रमाणे स्वातंत्र्याची pज्वलज्जहाल काव्ये सावरकरांच्या अलौकिक प्रतिभेमधून उचंबळू लागली. स्वातंत्र्यलक्षुमीला ‘ अधिरुधिराचे स्नान घातल्यावाचून ती प्रसन्न होणार नाही ह्या मंत्राची जाहीर दीक्षा देशातील तरुणांना देऊन सशस्त्र क्रांतीची मुहूर्तमेढ सावरकरांनी ह्या शतकाच्या प्रारंभी रोवली ही गोष्ट महाराष्ट्र विसरू शकत नाही ! सात सालच्या अखेरीपासून देशांत बाॅम्बचे आणि पिस्तूलाचे आवाज ऐकू यावयाला लागले. बाॅम्बचे पहीले दोन बळी आठ सालच्या प्रारंभी खुदिराम बोस ह्या अठरा वर्ष्यांच्या क्रांतिकारक तरूणाने मुझफरपूर येथे घेऊन सशस्त्र क्रांतीचा मुहूर्त केला. सत्तावनी क्रांतीयुद्धात अमर झालेल्या हुतात्म्यांची शपथ घालून सावरकरांनी भारतामधल्या क्रांतीकारकांना त्यावेळी बजावले की , ‘ १० मे १८५७ रोजी सुरु झालेला संग्राम अद्याप संपलेला नाही. सौंदर्य संपन्न भारताच्या डोक्यावर विजयाचा देदीपयमान मुगुट जेव्हां चढेल, तेंव्हाच हा स्वातंत्र्य संग्राम संपेल. ! ‘ अश्या रीतीने वयाच्या अवघ्या पंचविसाव्या वर्षी सावरकर हे भारतातल्या सशस्त्र क्रांतीचे सूत्रधार बनले. आठ सालच्या जुलै महिन्यात लोकमान्य टिळकांना सहा वर्षे काळ्या पाण्याची शिक्षा झाली. त्यानंतर विलायतेमधील भारत मंत्र्यांचे सहाय्यक सर कर्झन वायली ह्यांना एका मेजवानीच्या प्रसंगी मदनलाल धिंग्रा ह्या पंचवीस वर्षांच्या तरुणाने गोळ्या घालून ठार केले. नाशिकचे कलेक्टर जॅक्सन ह्यांना भर नाटक गृहांत अनंत कान्हेरे नि त्याचे दोन सहकारी ह्यांनी गोळ्या घालून ठार केले. त्यानंतर लंडनमध्ये आपले क्रांतिकार्य निर्वेधपणे करणे सावरकरांना शक्यंच नव्हते.
अडीच महिन्यानंतर त्यांना पकडून ‘ मोरिया ‘ बोटीतून स्वदेशी पाठविण्यात आले असताना त्यांनी मार्सेल्स बंदरात एका पहाटे पोलिसांचा पहारा चुकवून बोटींमधून समुद्रांत उडी मारली. ही उडी म्हणजे वीर सावरकरांच्या पराक्रमाचा सुवर्ण कळसच होय. ही त्यांची उडी त्रीखंडात गाजली. त्यानंतर ब्रिटिश सरकारने सावरकरांवर खटला भरून त्यांना दोन जन्मठेपेच्या शिक्षा दिल्या. त्यावेळी सावरकर अवघे अठ्ठावीस वर्षांचे होते. भारताच्या स्वातंत्र्य संग्रामाला आंतरराष्ट्रीय स्वरूप देणारे सावरकर हे पहिले क्रांतिकारक होते. म्हणूनच ‘ भारतीय क्रांतिकारकांचे मुकुटमणी ‘ असे त्यांना म्हटले जाते. क्रांतिकारक सावरकरांचे अवतारकार्य येथे समाप्त झाले. पहिल्या महायुद्धाच्या वेळी जर सावरकर युरोपमध्ये मोकळे असते, तर ” आझाद हिंद “चा झेंडा त्यांनी सुभाषबाबूंच्या आधी तेथे फडकविला असता ह्यात काय संशय ? म्हणून आम्ही म्हणतो की भारताच्या सशस्त्र क्रांतीचा सावरकर हे ‘ पाया ‘ आणि सुभाषचंद्र हे ‘ कळस ‘ आहेत ! भारतात गेल्या दीडशे वर्षात अनेक क्रांतिकारक होऊन गेले. पण स्वातंत्र्यवीर सावरकरांसारखा क्रांतिकारक आजपर्यंत केवळ भारतातंच नव्हें , पण जगात झालेला नाही. वीर सावरकरांनी हजारो पाने लिहिली. उत्कृष्ट लिहिली. तुरुंगामध्ये दहा हजार ओळी तोंडपाठ करून एका आचाऱ्याच्या मार्फत त्या भारतात पाठवल्या. काँग्रेसच्या राज्यांत सावरकरांना काहीं किंमत राहिली नाही. उलट गांधीजींचे खुनी म्हणून त्यांना पकडून त्यांची जास्तीत जास्त बदनामी करण्याचा भारत सरकारने प्रयत्न केला. पण त्या अग्निदिव्यातून ते सहीसलामत सुटले.
मानवी जीवनात असा एकही विषय नाही, ज्यावर सावरकरांनी लिहिलेले नाही. त्र्याऐंशी वर्षांचे जीवन ते जगले. त्यांना आता जीवनांत रस म्हणून राहिला नाही. आत्मार्पण करण्याचे विचार त्यांच्या मनांत येऊ लागले. आजपर्यंत महापुरुषांनी आणि साधुसंतांनी जे केले त्याच मार्गाने जाण्याचा त्यांनी निर्धार केला. कुमारील भट्टाने अग्निदिव्य केले. आद्य शंकराचार्यांनी गुहाप्रवेश केला. वैष्णवाचार्य गौरांग प्रभूंनी जगन्नाथपुरीच्या शामल सागरांत ‘ हे कृष्ण, हे श्याम ‘ असा आक्रोश करीत प्रवेश करून जलसमाधी घेतली. ज्ञानेश्वरांनी वयाच्या एकविसाव्या वर्षी आळंदीला समाधी घेतली. समर्थ रामदासांनी शिवरायांच्या मृत्यूनंतर अन्नत्याग करून रामनामाच्या गजरात आत्मार्पण केले. एकनाथांनी गंगेमध्ये समाधी घेतली. तुकोबा ‘ आम्ही जातो आमच्या गावा ! आमुचा रामराम घ्यावा ! ‘ असे म्हणत वैकूंठाला गेले. त्याच प्रमाणे स्वातंत्र्यवीर सावरकर ह्यांनी प्रायोपवेशन करून आत्मार्पंण करविण्याचे ठरविले. कारण, त्यांना ह्या आयुष्यांत इतिकर्तव्य म्हणून कांहीच उरले नाही.
धन्यो ऽ हम । धन्यो ऽ हम ।
कर्तव्यं मे न विद्यते किंचीत
धन्यो ऽ हम । धन्यो ऽ हम ।
प्राप्तव्यम सर्वमद्य संपन्नम
आचार्य अत्रे.
दैनिक मराठा : दिनांक २७ मार्च १९६६.
*************
सावरकरांनी मराठी भाषेला दिलेले शब्द
शेकडो शब्द स्वातंत्र्यवीर सावरकरांनी मराठी भाषेला दिले आहेत. असं असलं तरी, परभाषेबद्दल त्यांच्या मनात द्वेष नव्हता. फक्त कुठलीही भाषा शुद्ध असावी, इतकंच त्यांचं म्हणणं होतं आणि म्हणूनच त्यांनी भाषाशुद्धीचा आग्रह धरला. मराठी भाषेतलं त्यांचं हे योगदान निश्चितच अतुलनीय आहे. त्यांना अभिप्रेत असलेल्या भाषाशुद्धीची आजही खरंच गरज आहे.
नदीचे मूळ आणि ऋषीचे कूळ पहायला जाऊ नये असे म्हणतात. त्या म्हणीत आता एक नवीन भर पडली आहे ती म्हणजे ‘कायअप्पा’ (व्हॉट्सॅप)वर भिरभिरत येणाऱ्या ढकलपत्रांची (फॉरवर्ड्सची). मूळ लेखकाने आवर्जून खाली आपले नाव लिहिले असले आणि ती पोस्ट पुढे ढकलणाऱ्यांनी त्याचा मान राखला तरच आपल्याला ते समजते. अशाच भिरभिरत आलेल्या एका पोस्टामध्ये पुण्याची ऐतिहासिक छायाचित्रे मिळाली. त्यांच्यासोबत काही अर्धवट माहितीही होती, त्यात व्याकरणाच्या असंख्य चुका आहेत. अर्थातच या माझ्या आठवणी नाहीत आणि त्यांची सत्यता पडताळून पहाण्याचे कोणतेही साधन माझ्याकडे नाही. यातल्या काही वास्तू तर मी कधीच पाहिलेल्या नाहीत किंवा आता त्या अस्तित्वातही नसतील. तरीही माहिती असावी म्हणून मी ही दुर्मिळ चित्रे या भागात संग्रहित करीत आहे. ज्या कुणी ही इतकी छायाचित्रे गोळा करून कायअप्पावर टाकली असतील त्याचे मनःपूर्वक आभार.
