पाणिनी आणि क्वांटम संगणक

संस्कृतचा व्याकरणकार पाणिनी आणि संगणकाची भाषा

मी लहानपणापासून पाणिनीचे नाव आणि काही आख्यायिका ऐकल्या आहेत. एकदा तो एका झाडाखाली आपल्या शिष्यांना समोर बसवून व्याकरण शिकवत होता आणि त्यात इतका तल्लीन होऊन गेला होता की तिथे एक वाघ आलेला त्याला दिसलाच नाही. व्याघ्र ! व्याघ्र !असे ओरडून त्याचे शिष्य पळून गेले, पण तो पंडित व्याघ्र या शब्दाची व्युत्पत्ती सांगत तिथेच बसून राहिला आणि त्या वाघाच्या भक्ष्यस्थानी पडला असे मी ऐकले होते. संस्कृत भाषेच्या व्याकरणाला सूत्रबद्ध करून अष्टाध्यायी नावाचा ग्रंथ पाणिनीने लिहिला. तो आजही संस्कृत भाषेच्या अभ्यासासाठी प्रमाण मानला जातो. त्यानंतर अनेक इतर विद्वानांनी त्यावर भाष्ये लिहिली आहेत किंवा तो सोपा करून सांगण्याचे प्रयत्नही केले आहेत..

संस्कृत भाषा अत्यंत शास्त्रशुद्ध असल्यामुळे संगणकासाठी उपयुक्त आहे असेही मी गेली कित्येक वर्षे ऐकत आलो आहे, पण कुठल्याही व्यावसायिक कंपनीने संस्कृत भाषेमध्ये आज्ञाप्रणाली लिहिलेला संगणक अजून तरी बाजारात आणलेला नाही. अलीकडे केंब्रिज विद्यापीठामधल्या एका विद्वानाने पाणिनीच्या सूत्रांवर संशोधन करून एक प्रबंध लिहिला या बातमीला खूप प्रसिद्धी मिळाली आणि त्यामुळे आता येणार असलेल्या क्वाँटम कॉंप्यूटरची भाषा संस्कृत असणार अशा वावड्या उठवल्या गेल्या.

मला पाणिनीच्या अष्टाध्यायीचीही काही माहिती नाही आणि क्वांटम काँप्यूटर हा काय प्रकार आहे तेही माहीत नाही. या संबंधात फेसबुकवरील सफर विज्ञानविश्वाची या समूहावर मिळालेले काही लेख आणि चर्चा या पानावर जशीच्या तशी संग्रहित केली आहे. सर्व मूळ लेखकांचे मनःपूर्वक आभार.

जाता जाता पाणिनीवरील एक सुसंस्कृत विनोद. नपुंसकमिति ज्ञात्वा प्रियायै प्रेषितं मनः । तत्तु तत्रैव रमते हताः पाणिनिना वयम् ॥
मन नपुंसक(लिंगी) आहे असे समजून मी त्याला निरोप घेऊन प्रियेकडे पाठवले तर ते तिथेच रमले. अहो आम्हाला पाणिनीने कसे फसवले बघा.

. . . आनंद घारे

**********************************

Shrinivas Phadke , January 14,2023 – फेसबुकवर

सफर_विज्ञानविश्वाची

संस्कृत क्वांटम कम्प्युटरची भाषा होऊ शकेल का ?

पाकिस्तानी मंत्रिमंडळातील एक मंत्री श्री.खोकार यांनी, १४ डिसेंबर २०२०, रोजी व्हिएटनाम मध्ये चाणक्य, पाणिनी पाकिस्तानी असल्याचा दावा केला . खोकर यांच्या दाव्याने भारतात खळबळ उडाली . समाज माध्यमे आणि वर्तमान पत्रातून टीकेचा गदारोळ झाला. भारत सरकारने तीव्र निषेध केला.
महर्षी पाणिनीचा जन्म इसवी सन पूर्व सहाव्या शतकात झाला. सिंधू नदी काबुल नदीला मिळते त्या संगमा पासून पासून काही किलोमीटर असलेल्या सालातुर या गावात त्यांचा जन्म झाला. आज हा भाग उत्तर पश्चिम पाकिस्तान आणि अफगाणिस्तानच्या सीमारेषेवर पख्तुनी प्रांतात आहे. पाणिनी ,चरक ,चाणक्य तक्षशिला विद्यापीठात अध्यापन करत होते. आता भाग पाकिस्तानात असला एके काळी अखंड हिंदुस्थानचा भाग होता. पाणिनी हिंदूं धर्मियांची पवित्र भाषा संस्कृतचे व्याकरणकार होते. पाकिस्तानचा त्यांच्यावर कसलाच अधिकार नव्हता. आजही पाकिस्तानी शाळात असाच मोडतोड केलेला, चुकीचा इतिहास शिकवण्यात येतो.

पाणिनीने पख्तुनीस्थानातील त्या वेळच्या पाचशे नगरांचा उल्लेख केलेला आहे .त्यात अनेक दहा हजाराच्या वर लोकसंख्या असलेली शहरे होती .११ व्या शतकात महंमद गझनीने, हिंदुस्थांवरील स्वाऱ्यां बरोबर, पख्तुनीस्थान लुटून, उध्वस्त करून पख्तुनी लोकांचे सामुदायिक धर्मांतर केले. नंतर पाणिनीच्या काळी वैभवशाली नगरे असणारा भाग वैराण बनला .
हिंदुस्थानात आक्रमकांचा इतिहास क्रमिक पुस्तकात विस्ताराने शिकवण्यात येतो.उलट प्राचीन, ऐतिहासिक काळातील हिंदुस्थानातील, महान कार्यासाठी , जागतिक स्तरावर दखल घेतल्या जाणाऱ्या व्यक्तींची बोळवण दोन तीन वाक्यात केली जाते . शालेय अभ्यासक्रमात देशासाठी गौरवशाली असणाऱ्या पाणिनिंचा नगण्य उल्लेख असतो . अपमानास्पद इतिहास जतन केला जातो . मरहूम पाकी संस्कृत पंडित प्राध्यापक अहमद हसन दाणी यांच्या म्हणण्या प्रमाणे पाणिनींवर अधिकार सांगणाऱ्या पाकिस्तानने, ज्या काबुल नदीच्या काठावर महर्षी पाणिनीनी “अष्टाध्यायी”ची रचना केली ते सालातूर जमीनदोस्त केले आहे. त्या शेजारी तीन किलोमीटरवर वेगळे गाव बसण्यात आले आहे .पाणिनींवर हक्क सांगणाऱ्या पाकिस्तानने या भागाची उपेक्षाच केली आहे.
पाणिनींच्या वडिलांचे नाव पणिन शलांक होते . आईचे नाव द्राक्षी होते .जन्मगावावरून पाणिनींना सालातुरीय असेही म्हणत. तसेच द्राक्षीपुत्र पाणिनी आईच्या नावावरूनही ते ओळखले जात . गुरूंचे नाव उपवर्ष होते. पाणिनीचे वडील पणीन प्रतिष्ठित विद्वान होते. पाणिनी एकटा असल्याने सर्वांचा लाडका होता . त्याला उपवर्ष गुरूंकडे शिक्षणासाठी पाठवण्यात आले . मात्र पाणिनीची अभ्यासातली प्रगती यथातथाच होती.
एक दिवस चिडून गुरूंनी शिक्षा करण्यासाठी दांडू उगारला . पाणिनींनी बचावासाठी दोन हात पुढे केले . त्याचे तळहात बघून गुरुजी शिक्षा न करता शांत झाले . नंतर पाणिनीनी गुरुजींना न मारण्याचे कारण विचारले . गुरु खेदाने मान हलवत म्हणाले. ” मारून उपयोग नाही . तुझी चूक नाही . तुझ्या हातावर ज्ञानरेषाच नाही . तुला मारून अगर शिकवून उपयोग नाही ” पाणिनीने हे वडिलांना सांगितल्यावर त्यांनी गुरूंजींची भेट घेतली . गुरुजी हस्त सामुद्रिक जाणणारे ज्योतिषी होते. इतर अनेक ज्योतिषांनी दुजोरा दिल्याने जे आहे ते आहे असे म्हणून पाणिनीच्या वडिलांनी सत्य स्वीकारले.
इतिहासात आणि वर्तमानात ज्योतिष अनेक वेळा खोटे ठरल्याची उदाहरणे आहेत, तरीही अजून माणसे ज्योतिष बघतात .
अश्या भविष्याने तरुण झाल्यावर पाणीनीना फक्त तपस्वी होण्याचा मार्ग मोकळा होता. त्यांनी हिमालयात जाऊन तपश्चर्या करण्याचे ठरवले. युरोपमध्ये माणसे गुहेत राहत असताना हिंदुस्थानच्या गांधार (अफगाणिस्थान)भागात संस्कृतचा वैभवकाळ होता. पाणिनीनी अनेक व्याकरणकारांचा उल्लेख केला आहे. संस्कृत संहिता ब्राह्मणे आरण्यके उपनिषदे यांचा उल्लेख येतो या सर्वांचा सखोल अभ्यास पाणिनींनी केला होता . त्या भागात संस्कृत बोलली जात होती अनेक ग्रंथ संस्कृत मध्ये लिहिले जात होते
हिमालय आणि त्या भोवतालच्या प्रदेशात भ्रमण करताना त्या भागात बोलल्या जाणाऱ्या जानपद संस्कृत बोलीभाषेतील अनेक शब्द, धातू ,क्रियापदे यांची नोंद त्यांच्या कुशाग्र मेंदूने करून ठेवली. पुस्तकी संस्कृत बरोबर प्रत्यक्ष बोलल्या जाणाऱ्या संस्कृतच्या अभ्यासाने “अष्टाध्यायी” मधील तर्कशुद्ध आणि तंतोतंत अर्थ व्यक्त करणारे नियम बनवणे शक्य झाले. पाणिनी हिमालय भ्रमणानंतर पाटलीपुत्रमध्ये स्थिरावले . तेथे तेव्हा महानंदांचे राज्य होते . हे नंद राजे गुणग्राहक होते .
मठ्ठ मानले जाणाऱ्या पाणिनीचे थक्क करणारे संस्कृत व्याकरणाचे ज्ञान बघून बहुधा त्यांच्या मागे दैवी दंतकथा चिकटली . त्या नुसार तपश्चर्येत गढून गेले असता त्यांना प्रत्यक्ष शंकराने दर्शन दिले . पण पाणिनीचे लक्षच गेले नाही . म्हणून शंकराने त्यांचे लक्ष वेधण्यासाठी डमरू वाजवला आणि त्यातून चौदा शब्द समूह बाहेर पडले . ती महेश्वर सूत्रे किंवा शिवसूत्रे अष्टाध्यायीचा मूलाधार बनली.
प्रत्यक्षात ही चौदा सूत्रे म्हणजे पूर्वी कुठेही वापरले न गेलेले चौदा संस्कृत अक्षर समूह आहेत. आपल्या बुद्धिमत्तेने या अक्षर समूहाचा वापर करून पाणिनी यांनी त्यातून व्याकरणाचे चौदा नियम बनवले आणि ते समजायला सोपे जावे म्हणून त्याच भाषेतून अधिनियम बनवले हे उल्लेखनीय आहे. पुढे यातूनच त्यांनी “अष्टाध्यायी “.संस्कृत शब्द आणि वाक्य यांची गणिती सुत्रा प्रमाणे रचना करणारा ग्रंथ लिहिला. यात ३९५९ सूत्रे बनवली.
पाणिनीं जगातले भाषेचे पहिले व्याकरणकार होते. संस्कृत भाषेला संक्षिप्त, तर्कशुद्ध, ध्वनी, शब्द ,वाक्य तयार करता येणारे अजोड व्याकरण पाणिनींनी दिले. पाणिनींनी २७०० वर्षे पूर्वी दिलेल्या व्याकरणा सारखे व्याकरण, आधुनिक व्याकरणाचे जनक म्हटले जाणाऱ्या Ferdinand de Saussure (1857–1913) यांना तयार करायला १९ वे शतक उजाडावे लागले.
ऋषी मुनी, किंवा संस्कृत नाव घेतले की फेसबुकी विज्ञानवादी “छद्म विज्ञान ” अशी ओरड सुरु करतात . काही फेसबुकी डॉक्टर संस्कृत मृत भाषा असल्याचे डेथ सर्टिफिकेट देतात . डॉ अमर्त्यसेन यांनी ‘The Argumentative Indian.’ पुस्तकात अष्टाध्यायी आणि संस्कृत भाषेचे व्याकरण आणि स्वरशास्त्र (phonetics) आणि पाणिनीचा गौरवपूर्ण भाषेत उल्लेख केला आहे . myweb.uiowa.edu/pjai/Sanskrit/SanskritStudies.htm. या साईटवर जगभरातील संस्कृत शिकवले जाणाऱ्या देशाची नावे आणि विद्यापीठांची यादी उपलब्ध आहे.

आज पाणिनीची आठवण होण्याचे कारण , १५ डिसेंबर २०२२ रोजी, केंब्रिज विद्यापीठातील स्कालर डॉक्टर ऋषी राजपोपट यांनी “In Panini, We Trust: Discovering the Algorithm for Rule Conflict Resolution in the Astadhyayi” हा प्रबंध सादर केला . यात “अष्टध्यायी” ग्रंथ समजण्यात , सत्तावीस शतके होत असलेली चूक दुरुस्त केली . डॉ राजपोपट यांनी शोधलेल्या पद्धतीने, संस्कृत भाषा अधिक तर्कशुद्ध होऊन कृत्रिम बुद्धिमत्ता, आणि संगणकाची भाषा बनवण्याच्या दृष्टीने महत्वाची बनली आहे
“अष्टाध्यायी ” ग्रंथात संस्कृत भाषेचे स्वरशास्त्र, वाक्यरचना, किंवा मांडणी, आणि व्याकरण याचा सखोल अभ्यास आहे . म्हणून “अष्टाध्यायी “ला भाषायंत्र असे म्हटले गेले. या यंत्रात कोणताही मूळ संस्कृत शब्द, आणि प्रत्यय टाकला असता, व्याकरणदृष्ट्या अचूक शब्द, आणि वाक्ये बनवता येतात . हे भाषायंत्र अधिक तर्कशुद्ध व्हावे म्हणून पाणिनी यांनी ३९५९ नियम बनवले.
प्रत्यक्षात वापर करताना एका शब्दावर अनेक नियम लागू होऊन गोंधळ निर्माण होतो. हे लक्षात आल्यावर ,पाणिनींनी अधिनियम (meta rule ) बनवले. दोन नियमांमध्ये विरोधाभास निर्माण होईल, तेव्हा नंतर येणारा नियम ग्राह्य मानावा, असा नियम करण्यात आला. नंतर पाणिनींना काय म्हणायचे याचा चुकीचा अर्थ लावण्यात आल्याने, नियमाला अपवाद निर्माण होत होते. वेगळे नियम तयार करावे लागत होते. आणि भाषायंत्राची शिस्त भंग पावत होती .
राजपोपट यांच्या प्रबंधात या चुका सप्रमाण दाखवून दिल्या आहेत . अधिनियम शब्दाच्या डाव्या, उजव्या बाजूला वापरण्याच्या ऐवजी, तो नियम उजव्या बाजूला वापरला गेला, तर शब्द ,वाक्य रचना,उच्चार अचूक होतात हे त्यांनी सिद्ध केले. राजपोपट यांनी सुचवलेल्या दुरुस्ती नंतर “अष्टाध्यायी” तर्कशुद्ध अचुक शब्द रचना करणारे भाषायंत्र बनले आहे
प्रत्याहार म्हणजे अर्थबदल न होता संक्षिप्त केलेला नियमात वापरल्या जाणाऱ्या अक्षरांचा समूह. प्रत्याहार नियमांचा मूलाधार आहे. प्रत्याहार महेश्वर सूत्रातील १४ ध्वनी समूहांवर अवलंबून आहे . १४ माहेश्वरी सूत्रे प्रत्याहार मिळवण्यासाठी, केलेली भाषेतील सुरांची आदर्श रचना आहे . महेश्वरी सूत्रांचे पहिले आणि शेवटचे अक्षर घेऊन, अशी अनेक सूत्रे एकमेकाला जोडून, तर्कशुद्ध माहिती साचेबंद संक्षिप्त शब्दात सांगता येते. याचे साधर्म्य प्रोग्रामिंग लँग्वेजशी आहे.
Backus normal form (BNF) ही खास संगणकांची भाषा, जॉन बाक्स यांनी १९५९ साली शोधून काढली. पाणिनीनी २५०० वर्षांपूवी शोधून काढलेली सूत्रांचे बाक्स, यांच्या नार्मल फॉर्मशी बरेच साधर्म्य आहे . आजच्या अत्याधुनिक कम्प्युटरच्या भाषेशी जुळणारी भाषा ,भारतात २५०० वर्षांपूर्वी होती हे उल्लेखनीय आहे .
संस्कृत संगणकासाठी नैसर्गिक भाषा म्हणून वापरता येईल, या कडे नासा मधील एक संशोधक रिक ब्रिज यांनी ,AI मॅगेझीन मध्ये “Knowledge Representation in Sanskrit and Artificial Intelligence.” जगाचे लक्ष वेधले . ती एकमेव किंवा सर्वोत्कृष्ट भाषा आहे,असा त्यांच्या म्हणण्याचा आशय नव्हता . नासाने संस्कृतला मान्यता देण्याचा प्रश्नच नव्हता . समजा संस्कृत भाषा तशी असती तरी, नासाने विचार केला नसता. संस्कृत येत असेल तोच ती वापरू शकेल. संस्कृतचे जाणकारच कमी आहेत. समजण्यास सुलभ म्हणून नासाने इंग्लिश भाषाच निवडली असती.
आपली मानसिक गुलामगिरी गेलेली नाही. त्यामुळे नासाची मान्यता आपल्याला लागते . इतर देशांनी त्यांच्या मातृभाषेचा वापर करून कम्प्युटर प्रोग्रामिंग लँग्वेज बनवली आहे.
Chinese programming languages Wenyan.
जपान Dolittle (Japanese ドリトル doritoru)
रशिया ЯМБ (язык машин бухгалтерских) (machine language for accounting machines) – A Russian
फ्रान्स LSE (French: Langage symbolique d’enseignement) i
ब्रिटन Ferranti Autocode is british computer coding language
भारत OM Lang is unique because it supports programming in 9+ Indian languages, allowing Indians to learn programming in their native language more easily. It is also the world’s first Sanskrit programming language, fulfilling many Indians’ long-held desire for Sanskrit to have a place in the computer world
क्वांटम कम्प्युटर आला ,कि सध्याचे सुपर कम्प्युटर खेळणे ठरणार आहेत . त्याला लेखी प्रोग्रॅम देता येणार नाही .त्यासाठी अचूक उच्चार एकच अर्थ असणारे शब्द असणारी भाषा लागेल .आधुनिक सर्व भाषात इतर भाषांची भेसळ झालेली आहे . इंग्रजी तर मूळ भाषा कोणती हे शोधावे लागेल . या परिस्थितीत कोणत्याही इतर भाषेची भेसळ न झालेली, संस्कृत भाषा भविष्यात उपयोगाला येण्याची शक्यता आहे .
© श्रीनिवास प्र फडके

फोटो भारतीय पोस्ट अँड टेलिग्राफ खाते साभार

या लेखावरील चर्चा :

सुचिकांत वनारसे : नाही होऊ शकत. यावर संशोधन झालेलं आहे आणी ते शक्य नाही.
Atul Dravid : सुचिकांत वनारसे, वरती एका काँमेंट मध्ये मी सवीस्तर माहीती दिली आहे… संगणकातील Yac and Lex हे जर गुगल केलंत तर संगणक वैज्ञानीक संस्कृत का चांगली असु शकेल असं म्हणतात ह्याचा अंदाज येईल… संगणक प्रणाली म्हणजे केवळ SAP, Oracle etc नसुन Yac, Lex, Symentic Rules ह्या सुध्दा गोष्टी आहेत… सामान्यपणे ज्या गोष्टी जनतेसमोर आहेत त्या सोप्या, सहज, सरळ आहेत… जसं जसं पार्सल, इंटरप्रीटर किंवा मशीन भाषेकडे जालं तसं समजणे खुपचं क्लिष्ट होतात…
Shrinivas’s Post
Comments
सुचिकांत वनारसे
नाही होऊ शकत.
ReplyShare5d
Atul Dravid
·
सुचिकांत वनारसे वरती एका काँमेंट मध्ये मी सवीस्तर माहीती दिली आहे… संगणकातील Yac and Lex हे जर गुगल केलंत तर संगणक वैज्ञानीक संस्कृत का चांगली असु शकेल असं म्हणतात ह्याचा अंदाज येईल… संगणक प्रणाली म्हणजे केवळ SAP, Oracle etc नसुन Yac, Lex, Symentic Rules ह्या सुध्दा गोष्टी आहेत… सामान्यपणे ज्या गोष्टी जनतेसमोर आहेत त्या सोप्या, सहज, सरळ आहेत… जसं जसं पार्सल, इंटरप्रीटर किंवा मशीन भाषेकडे जालं तसं समजणे खुपचं क्लिष्ट होतात…

Shrinivas Phadke Author
OM Lang: World’s first multilingual programming language
TECHNOLOGY GUIDE
OM Lang: World’s first multilingual programming language
A new programming language has been released that will allow developers to code in Indian languages such as Sanskrit, Hindi, Tamil, and others. Here are the specifics.
354 Views5 May 2022, 06:15 AM
Pahi Mehra
OM Lang, a newly launched programming language that allows you to write code in Sanskrit, Tamil, Hindi, and other Indian languages, is taking the internet by storm.
Most people are surprised to learn that codes can be written in languages other than English. And if you are wondering how this is possible, as well as whether the language is available for your consumption.

There’s Finally a Programming Language in Sanskrit
#
sanskrit
#
vedic
#
programming
So, after taking inspiration from Christopher Nolan’s Interstellar (2014) this thought came to my mind. Why don’t we actually make a programming language in Sanskrit. so here is it Vedic.
logo
Vedic is the first programming language to utilize commands in Sanskrit and is available online for free. Vedic can be used in our Online IDE here for offline installation visit our
Install Instructions.
⌨️ Sample Code
sample vedic code
Output:
output
The Sanskrit language is the world’s oldest language. Once Rick Briggs, a researcher at NASA wrote a paper in 1985 titled Knowledge Representation in Sanskrit and Artificial Intelligence. claims that Sanskrit is the most suitable language to develop computer programming for their Artificial Intelligence program. The grammar of Sanskrit is rule-bound, formula-bound, and logical, which makes it highly appropriate to write algorithms. So, considering that Vedic designed to be a high-level, logical scripting language.
I’ve worked so hard for this project, I am trying to build a community around Vedic, so we can make the project sustainable. that’s by I made it open source.
Links :
Documentation
Github Org
Online IDE
Contributions, issues and feature requests are welcome!
सुचिकांत वनारसे हा घ्या संदर्भ अगोदर कोडिंग आणि इंटरफेस मधील फरक समजला तर बघा त्या नंतर क्लासिकल कॉम्पुटर आणि पुढे येऊ घातलेला क्वांटम काम्पुटर त्याला लागणारी भाषा यांचा अभ्यास करा . न्यूनगंड असला तर सोडा.

DrVivek Charjan
संगणकाची भाषा ही विविध कोड्स पासून बनलेली आहे तिचा बोलीभाषेचा काहीही संबंध नाही .
संस्कृत ही कॉम्पुटरची भाषा होईल हा भ्रम आहे .
ऐतिहासिक माहिती सोडल्यास पोस्ट अवैज्ञानिक वाटते

Shrinivas Phadke Author
DrVivek Charjan तुम्ही कोडिंग बद्दल बोलत आहात . मी क्वांटम कम्प्युटर इंटरफेस लँग्वेज बद्दल बोलतो आहे त्यात फरक आहे. पोस्ट मध्ये काय अवैज्ञानिक आहे दाखवून द्या
इथे कोडींग आणि इंटर फेस लँग्वेज एकच आहे असे गृहीत धरून कॉमेंट केली जात आहे. बीज गणितात आकड्याना अबक abc किंवा xyz अशी नावे दिली तरी गणित सुटते पण इंतरफेस आणि कोडींग मध्ये फरक आहे
Coding is testing a human’s skill to which rate it can reduce the complexity of the computer program. AI is testing human’s skill in making the machines learn to behave like humans. This behavior of machines learning like humans can be invoked only if machines are exposed to the world as humans

Vasudeo Bidve
ऋषी राजपोपट याच्या संशोधनात आणि प्रबंधात अनेक चुका आहेत, चुकीची गृहीतके आहेत. सर्वात महत्त्वाचे म्हणजे हे संशोधन म्हणजे, स्वतःला आणि स्वतःच्या पीएचडी गाईडला आजवर न समजलेल्या व्याकरण नियमांनाच “कोडे” समजून किंवा “२७०० वर्षे न उलगडलेली समस्या” समजून ती स्वतःच सोडवण्यासाठी केलेली हास्यास्पद, केविलवाणी आणि म्हणूनच दुर्लक्षणीय ठरणारी धडपड आहे.
त्याने हे तथाकथित ‘कोडे’ सोडवताना जो ‘अभिनव’ म्हणून त्याचा स्वतःचा नियम प्रबंधात सांगितला आहे, तो फक्त त्याने उदाहरणार्थ म्हणून दिलेल्या (किंवा तत्सम अजून काही) शब्दांपुरताच लागू होतो. उलट त्यानुसार अनेक प्रचलित संस्कृत शब्दांची मात्र भलतीच व पूर्णपणे चुकीची रूपे बनतात.
थोडक्यात, ऋषी राजपोपटने केलेला दावा आहे, तशा प्रकारचे इथे खरं तर कोणतेही कोडे / समस्या नाहीच!
प्रबंधाचे शीर्षक “In Panini (only) we trust” हे देऊन पाणिनीच्या पुढच्या संपूर्ण परंपरेला (कात्यायन, पतंजली, आणि पुढचे सगळे आचार्य / भाष्यकार / विद्वान यांना) फाट्यावर मारण्याचा जाहीर उच्चार आहे. (यातला कंसात लिहिलेला Only हा शब्द मी लिहिलेला असून त्याचे अत्यंत स्पष्ट प्रत्यंतर त्याच्या प्रबंधात सुरुवातीच्या एक-दोन प्रकरणांमध्येच दिसून येते – पुढेही सतत दिसत राहते).
केंब्रिज सारख्या विद्यापीठाने संशोधनाच्या नावाखाली हे असले प्रसिद्धीचे स्टंट का करावेत / करू द्यावेत, हे अनाकलनीय आहे.
सदर संशोधनाचे अत्यंत मुद्देसूद खंडन आणि तपशीलवार चीरफाड एव्हाना अनेक विद्वानांनी केलेली आहे. पैकी संस्कृत भारती, विद्वत् परिषदेद्वारा झालेल्या एका व्याख्यानात श्री. नीलेश बोडस यांनी केलेली चिकित्सा सर्वाधिक लक्षणीय आहे. त्याची लिंक पुढे देत आहे. नीलेश बोडस कोण आहेत, त्याचा सविस्तर परिचय यामध्ये सुरुवातीला आहेच. व्याख्यान मोठे झाले आहे, कारण ते सविस्तर आहे. व्याख्यान जरी संस्कृतमधून असले, तरी सामान्य लोकांना त्यातले मुद्दे आणि आशय सहजपणे समजतील, इतपत सोपे नक्कीच आहे. इच्छुकांनी (निदान 1.25x च्या गतीने का होईना, पण) शक्यतो पूर्णपणे पहावे. लिंक:
https://youtu.be/fVsn8jHFnLI
ऋषी राजपोपटला जगाने कृपया डोक्यावरून खाली उतरवावे आणि त्याला व केंब्रिजला त्यांच्या वाटेवर सोडून देऊन आपापल्या कामाला लागावे, ही नम्र विनंती.
“उदिते तु सहस्रांशौ न केम्ब्रीजम् न पोपटः”
शोधप्रबन्धस्य वस्तुतत्त्वविमर्शः – नीलेशबोडसः
YOUTUBE.COM

---

Dhananjaya Jadhav
December 21, 2022 at 3:17 PM ·
केंब्रिज विद्यापीठातील भारतीय पीएचडीधारक ऋषी राजपोपट यांनी अत्यंत किचकट व जगभरात कोणालाही न सुटलेले.. इसवी सनपूर्व ५ व्या शतकातील ग्रामायटिकल “पाणिनी” कोडे नुकतेच डिकोड केले आहे.
” इन पाणिनी, वुई ट्रस्ट: डिस्कव्हरिंग द अल्गोरिदम फॉर रूल कॉन्फ्लिक्ट रिझोल्यूशन इन द अस्ताध्यायी” या नावाने त्यांनी लिहलेल्या प्रबंधात ह्या “पाणिनी” कोड्याबद्दल डिटेल्स दिले आहेत.
आपले भारतीय हिंदू जगभरात विविध क्षेत्रात दैदीपमानः कामगिरी करून भारताचे नाव उंचावत आहेत… तर “हिरवे” लोकसंख्या वाढीच्या शास्त्रीय संशोधन क्षेत्रात वेगाने कार्य करत आहेत .
जय हिंद.
धनंजय जाधव.
२१/१२/२०२२.

---

Prasad Ramesh Bhide
December 17, 2022 at 5:23 PM ·
काल मी केंब्रिज विद्यापीठात पाणिनीच्या व्याकरणावर झालेल्या संशोधनावर माध्यमात ज्या बातम्या फिरत आहेत त्याचा उहापोह करणारी एक पोस्ट लिहिली. ती मराठीत असायला हवी असा आग्रह अनेकांनी केला.
गुगल translator च्या मदतीने केलेला मराठी अनुवाद.
माध्यमांना आकर्षित करणाऱ्या पाणिनीय भाषाशास्त्रावरील अलीकडील संशोधनाबद्दल —
केंब्रिज विद्यापीठात पीएचडी पदवीसाठी स्वीकारण्यात आलेल्या पाणिनीच्या अष्टाध्यायीवरील प्रबंधाला माध्यमांमध्ये चांगलीच प्रसिद्धी मिळाली आहे.
या घटनेच्या संदर्भात विचार करण्यासारखे काही मुद्दे –

1. स्क्रोलच्या वेबसाइटवर आलेली बातमी अशी आहे –
   एका भारतीय विद्यार्थ्याने 2500 वर्षांत प्रथमच संस्कृतचे ‘भाषा मशीन’ कसे कार्यरत केले”
   हे वर्णन ब्रेकिंग न्यूजच्या मोहामुळे आणि आधुनिक भाषाशास्त्राच्या एका महत्त्वाच्या शाखेबद्दलच्या अज्ञानामुळे केले गेले आहे, ज्याला संस्कृत संगणकीय भाषाशास्त्र म्हणता येईल. डॉ. अंबा कुलकर्णी, डॉ जेरार्ड ह्युट, डॉ पीटर शार्फ, डॉ मल्हार कुलकर्णी, डॉ तनुजा अजोतीकर आणि इतर विद्वानांचा गट पाणिनीच्या सूत्रांच्या पद्धतीचा संगणक तंत्रज्ञानावर वापर करण्यावर काम करत आहे आणि अनेक प्रकाशनांमधून त्याचे प्रतिबिंब पडले आहे. (मी आयआयटी बॉम्बेमधून पीएचडी पूर्ण केली आहे आणि प्रा मल्हार कुलकर्णी माझे पीएचडी पर्यवेक्षक होते.)
   त्यामुळे या कामात “पहिल्यांदा” असे काही नाही.
2. विद्यापीठाच्या वेबसाइटवर दिसणारी मथळा आहे
   “प्राचीन व्याकरणाचे कोडे २५०० वर्षांनंतर सुटले”
   पाणिनीच्या व्याकरणातील हे एकमेव कोडे नाही किंवा ते पहिल्यांदाच सोडवण्याचा हा प्रयत्नही नव्हे.
   पाणिनीच्या अष्टाध्यायीची चौकट अशा नियमांवर आधारित आहे जे परस्परावलंबी आहेत आणि अनेक वेळा संघर्ष आणि गोंधळ निर्माण करतात. स्वतः पाणिनीने काही मेटारूल्स ( परिभाषा) सांगितले आहेत. मात्र, हे मेटारूल्स कमी पडतात. ह्यामुळे, भारतीय व्याकरणीय परंपरेत विद्वानांनी परिभाषा या शीर्षकाखाली अनेक मजकूर/ भाष्ये लिहिली आहेत. असेच एक महत्त्वपूर्ण योगदान म्हणजे १९ व्या शतकातील नागेश भट्ट ह्याचा परिभाषेंदुशेखर हा ग्रंथ. ह्या स्वरूपाच्या ग्रंथांमध्ये प्रस्तुत प्रबांधातील आधारभूत परिभाषेवर विस्तृत चर्चा आहे.
3. या प्रबंधासाठी केलेले कार्य हे या क्षेत्रातील एकमेव संशोधन कार्य नाही. कारण अष्टाध्यायीमधील विविध मुद्द्यांवर हैदराबाद विद्यापीठ, आयआयटीची विविध कॅम्पस ह्यासारख्या ठिकाणी Natural Language Processing संदर्भात असेच संशोधन केले जात आहे.
4. मग या कामाने अचानक जगाला का आकर्षित केले? –
   अ) बहुधा “केंब्रिज” टॅग असल्यामुळे.
   ब) संशोधक / पर्यवेक्षकाचा प्रसारमाध्यमांशी चांगला संबंध आहे आणि प्रसारमाध्यमातील लोकांना ते ब्रेकिंग न्यूज होण्यास योग्य वाटले.
5. तरीही,
   प्रबंधात केलेले विधान अतिशय धाडसी आहे आणि संस्कृत विद्वान आणि भाषाशास्त्रज्ञ ह्यांनी त्यावर नीट विचार केला पाहिजे. मुख्य मुद्दा आहे तो ह्या संशोधनातील अपूर्वतेचा. संपूर्ण प्रबंध वाचल्याशिवाय ते अपूर्व आहे की नाही याची पुष्टी करणे कठीण आहे. केंब्रिज युनिव्हर्सिटीच्या यू ट्यूब चॅनेलवरील एक छोटा व्हिडिओ आहे ज्यामध्ये संशोधकाने आपल्या प्रबांधाचे सार सांगितले आहे. ते खरोखर स्पष्ट, विचारप्रवर्तक आणि संभाव्यतः विवादास्पद देखील आहे.
   या प्रबंधात केलेला दावा आणि तत्सम इतर मुद्द्यांवर संस्कृत अभ्यासकांच्या क्षेत्राबाहेर या विषयाविषयी जागरुकता निर्माण करण्यासाठी पॅनेल डिस्कशन व्हायला हवीत
6. सोशल मीडियावर व्हायरल झालेल्या पोस्टबद्दल-
   अ) ह्या संशोधन क्षेत्रासाठी एक प्रकारे चांगले आहे. या घडामोडींमुळे भारतीय ज्ञान परंपरेतील या संशोधन क्षेत्राबद्दल एका मोठ्या गटाला जाणीव झाली आहे. अन्यथा, लोक भारतीय ज्ञान परंपरेच्या “वैज्ञानिकतेवर” केवळ अणू आणि विमानांच्या संदर्भात वादविवाद करत राहतात. भारतीय ज्ञान परंपरेत असे बरेच काही आढळते ज्याचा वैज्ञानिक दृष्टीकोनातून अभ्यास करणे आवश्यक आहे, अगदी नेमके सांगायचे तर अश्या किमान 62 ज्ञानशाखा आहेत.
   ब) प्रस्तुत संशोधन केंब्रिजचे असल्याने, लोक त्याला लगेच भगवेकरण, छद्मविज्ञान किंवा तत्सम काहीतरी हिणवणार नाहीत. यामुळे ही घटना म्हणजे भारतीय ज्ञान परंपरेचे अधिक चांगले आणि ठोस चित्र मांडण्याची संधी आहे हे लक्षात घ्यायला हवे.
   डॉ प्रसाद भिडे
   संस्कृत आणि भाषाशास्त्राचे प्राध्यापक, सोमय्या महाविद्यालय, मुंबई

Pankaja Dhananjay
प्रसाद सर,यांवर खरंचच विस्तृतपणे लिहिलं गेलं पाहिजे कारण अनेक लोक संभ्रमात आहेत.कोडं सोडवलं म्हणजे नेमकं काय ? कोणतं कोडं ? इ.अनेक प्रश्नांची सरबत्ती सुरू आहे लोकांकडून….
संस्कृतेतर जनांना तर हे खूप काहीतरी अभूतपूर्व घडल्याचा फील आलाय,त्यांना फार भारी वगैरे वाटतंय…..😊 वेगवेगळ्या पोस्टस् आहेत यासंदर्भात म्हणे….
Mukund Bhalerao
मी विद्यावाचस्पती (Ph. D.) नाही, परंतु MA (Sanskrit) आहे. तो प्रा राजपोपटांचा प्रबंध आजच प्राप्त केला व वाचत आहे. संस्कृत मध्ये Ph. D. असलेले खूप लोक आहेत. मला वाचल्यानंतर काही अर्थबोध झाला तर मी प्रयत्न करेन. हे शक्य आहे की अशा विषयावर खूप ठिकाणी संशोधन सुरु असेल किंवा झाले असेल, पण त्यास तितकीशी प्रसिद्धी मिळाली नसेल. याचा अर्थ हे नवीन संशोधन अगदीच निरर्थक आहे असा होत नाही. संस्कृतच्या प्रचारा व प्रसाराकरीता जे जे प्रयत्न करतील त्याची दखल घेतली गेली पाहिजे. 🙏
Prasad Ramesh Bhide
Kaushik Lele सूत्रातील एका शब्दाच्या अर्थाचा परंपरेने सांगितलेल्या अर्थापेक्षा वेगळा अर्थ आहे असा दावा केला आहे . तो पूर्णपणे योग्य आहे का ह्यावर व्याकरण विद्वानांचे मत प्रतिकूल आहे

नवरात्र २०२२

या वर्षी नवरात्राच्या काळात मिळणारे संदेश आणि चित्रे या पानावर संग्रहित केले आहेत.

पूर्वीचे हे भाग अवश्य पहा :
नवरात्र स्पेशल २०१८ : https://anandghare.wordpress.com/2018/10/11/%e0%a4%a8%e0%a4%b5%e0%a4%b0%e0%a4%be%e0%a4%a4%e0%a5%8d%e0%a4%b0-%e0%a4%b8%e0%a5%8d%e0%a4%aa%e0%a5%87%e0%a4%b6%e0%a4%b2-%e0%a5%a8%e0%a5%a6%e0%a5%a7%e0%a5%ae/

नवरात्र २०१९ :
https://anandghare.wordpress.com/2019/09/30/%e0%a4%a8%e0%a4%b5%e0%a4%b0%e0%a4%be%e0%a4%a4%e0%a5%8d%e0%a4%b0%e0%a4%b5-%e0%a5%a8%e0%a5%a6%e0%a5%a7%e0%a5%af/

नवरात्र या विषयावरील लेख इथे पहावा. https://anandghare2.wordpress.com/2010/10/16/%e0%a4%a8%e0%a4%b5%e0%a4%b0%e0%a4%be%e0%a4%a4%e0%a5%8d%e0%a4%b0/

आदिमाया अंबाबाई, सार्‍या दुनियेची आई l
तिच्या एका दर्शनात कोटी जन्मांची पुण्याई ll

उदे ग अंबाबाई, उदे ग अंबाबाई
हे उदे ग अंबाबाई आई उदे ग अंबाबाई ll

सार्‍या चराचरीं तीच जीवा संजीवनी देते l
तीच संहारप्रहरीं दैत्य-दानव मारीते l
उग्रचंडी रूपाआड झरा वात्सल्याचा गाई ll

क्षेत्र नामवंत एक त्याचे नाव कोल्हापूर l
अगणित खांबावरी उभे राहिले मंदिर l
नाना देव ते भोवती देवी मधोमध राही ll

तुळजापूरीची भवानी जणु मूळ आदिशक्ती l
घोर आघात प्रहार तिने पचविले पोटी l
स्वत: तरली, भक्तांना स्वयें तारुनिया नेई ll

अमरावतीची देवता शाश्वत, अमर l
अंबेजोगाईत तिने एक मांडियले घर l
मुंबापुरीच्या गर्दीला दान चैतन्याचे देई ll

कुणी म्हणती चंडिका, कुणी म्हणती भवानी l
दुर्गा दुर्घट यमाई, अंबा असुरमर्दिनी l
किती रूपें, किती नावें परि तेज एक वाहीं ll

गीत: सुधीर मोघे
संगीत: सुधीर फडके
स्वर: आशा भोसले
चित्रपट: थोरली जाऊ

---

. –II ● शारदीय नवरात्र उत्सव ● II–
या देवी सर्व भूतेषु,शक्तिरूपेण संस्थिता I
नमस्तस्यै,नमस्तस्यै,नमस्तस्यै नमोनमःII
आश्विन शुध्द प्रतिपदा. शारदीय नवरात्रात दुर्गेच्या ९ रुपांचे पूजन केले जाते.
प्रथमं शैलपुत्री च द्वितीयं ब्रह्मचारिणी ।
तृतीयं चन्द्रघण्टेति कूष्माण्डेति चतुर्थकम् ।।
पंचमं स्कन्दमातेति षष्ठं कात्यायनीति च ।
सप्तमं कालरात्रीति महागौरीति चाष्टमम् ।।
नवमं सिद्धिदात्री च नवदुर्गा: प्रकीर्तिता:।
उक्तान्येतानि नामानि ब्रह्मणैव महात्मना ।।
नवरात्र- घटस्थापना..
नवरात्र- स्त्री शक्तिचा उत्सव..
नवरात्र- सतत तेवणाऱ्या दिव्याची ज्योत.
नवरात्र- भोंडला..
नवरात्र- गिरगिर गिरकितला गरबा..
नवरात्र- नऊ दिवसांचे उपवास..
नवरात्र- कुमारीका पुजन..
नवरात्र- चक्रपुजा..
नवरात्र- तीळाच्या फुलांची माळ..
नवरात्र- घागरी फुंकण..
नवरात्र- शस्त्रपुजन..
नवरात्र- श्रीसूक्त
नवरात्र- कुंकुमार्चन..
नवरात्र – ब्रम्हभोजन..
नवरात्र- विजयादशमी ‘दसरा’..
नवरात्र- आपट्याची पाने..
नवरात्र- रावण दहन..
नवरात्र- सीमोल्लंघन..
नवरात्र- दृष्ट प्रवृत्तींचा विनाश..
नवरात्र- भगवतीची पुजा..
नवरात्र- शौर्याचा उत्सव..
नवरात्र- एक चैतन्यमय वातावरण..
अशा मंगलमय वातावरणात नवरात्र उत्सवाची सुरुवात आजपासून होत आहे.
सर्व मंगल मांगल्ये, शिवे सर्वार्थ साधिके I
शरण्ये त्रयम्बकेगौरी नारायणी नमोस्तुते II
चराचरातील दुष्ट प्रवृत्तींचाै नाश होऊन, जे जे सुंदर आणि शुभंकर आहे, ते, ते अस्तित्वात राहो हीच, पूर्ण कृपाळू भगवती चरणी प्रार्थना….
★ शुभेच्छुक – प्रा.अमोल श्रीकृष्ण अहिरे, व समस्त अहिरे परिवार, दाभाडी ता.मालेगाव जि. नाशिक यांचे कडून आपणा सर्वांना शारदीय नवरात्र उत्सवाच्या मंगलमय हार्दिक शुभेच्छा…
आई जगदंबेच्या कृपेने आपणांस उत्तम आरोग्य, सुख, शांती, समृद्धी, भरभराटी, मांगल्यमय सहजीवन, दिर्घायुष्य लाभो हिच प्रार्थना..!!

नवरात्रीच्या शुभेच्छा!🙏🌹🙏
पराक्रमी शूरवीरा, शोभे कुंकुमतिलक लाल!
धमन्यातून वाहे आपुल्या,रुधिराचा रंगही लाल!
प्रेमाने गाली लाली, क्रोधाने डोळे लाल!
नको युध्द,द्वेष अन् हत्या,
नको अतिरेकी अत्याचारी लाल!
प्रेमाचे प्रतिक देऊ, गुलाब हा लाल!
सौभाग्याचं लेण, भाळी कुंकू लाल!
नेसली ‘अवनी पैठणी’ लाल,हाती भरला चुडा!
सुखी ठेव देवी,अलका रंजनचा जोडा! सुरळीत होवो पुन्हा,
या जगताचा गाडा!🙏

सौ.अलका पटवर्धन.

—

पिवळा
पिवळी पिवळी हळद लागली,
डोई शेवंती पिवळी, सुंदर नववधू सजली!
पिवळे पितांबर नेसूनी,नवरदेव आला,पुष्कराज शोभे हाती,
गुरूंचा अनुग्रह झाला!
अंगी चढले तेज,आली सोन्याची झळाळी! साता जन्माचे बंध,
बांधुनी शालू शेला सोनसळी!
जाऊ जेजुरीच्या खंडोबाला,
तेथे भंडारा उधळा!
उधळण हळदीची,
करेल आसमंत पिवळा!
हळदीसम शुध्द पवित्र,
मन आहे रंजनचे!
धन धान्य सौभाग्य लाभो,
आशिर्वच स्कंदमातेचे!🙏
सौ.अलका पटवर्धन..

—

अंजली पटवर्धन रचीत….
सप्तरंगातील पंचम स्थानी,निलवर्ण असे सजला!
करुया उधळण, मातेच्या पंचम रुपाला!
निलवर्ण ते मयुर शोभती,
अवनी पैठणी च्या पदराला!
निळी पैठणी नेसून करते,
नमस्कार मातेला!
निलवर्ण तो अथांग सागर,
निलरंगी ते विशाल अंबर!
विशाल ह्रुदयी नांदो रंजन,
अथांग प्रिती मानवतेवर!
राम कृष्ण ही निळे सावळे,
विष्णू चे अवतार आगळे!
रामायण गितेतुनी सगळे,
आयुष्याचे सार आकळे!🙏

पौर्णिमेच्या चंद्राच शुभ्र चांदण!
शुभ्र सडा प्राजक्ताचा, सजल आंगण!
गिरीशिखरांवर चमकती, पांढरे हिमकण!
फेसाळत्या लाटा येती, शुभ्र तुरे माळून!
शांतता, पवित्रता दिसे, पांढ-या रंगातून!
रंजन अलकाचे राहो,निर्मल सहजिवन!
शुभ्रवसना सरस्वतीला, करून वंदन!
शुभ्र”अवनी पैठणी” तिच्या चरणी अर्पण!🙏.

अंजली पटवर्धन

नवरात्रीत ९ दिवस देवीला दाखवले जाणारे ९ नैवेद्य, नवरंग आणि माळा (2022)
 (१) *सोमवार २६/९/२०२२ शैलपुत्री पांढरा शेवंती तूप
(२) *मंगळवार २७/९/२०२२ ब्रह्मचारिणी लाल साखर जाई/तगर
(३) *बुधवार २८/९/२०२२ चंद्रघंटा निळा खीर गोकर्णी
(४) *गुरुवार २९/९/२०२२ कुष्मांडा पिवळा गुलगुले अबोली/तेरडा
(५) *शुक्रवार 30/९/२२ स्कंदमाता हिरवा केळी बेल/तुळस
(६) *शनिवार १/१०/२०२२ कात्यायनी.. राखाडी मध कर्दल
(७) *रविवार २/२०/२०२२ कालरात्री झेंडू गूळ
(८) *सोमवार ३/१०/२०२२ महागौरी मोरपंखी नारळ जास्वंद, कण्हेर किव्वा गुलाबांच्या फुलांची माळ.
(९) *मंगळवार ४/१०/२०२2 सिद्धिदात्री:- गुलबी तीळ कुकुमार्चन.

---

आरती दुर्गा मातेची

जय देवी जय देवी जय दुर्गा माते
आरति तुज ओवाळू स्मरुनी नव रूपे
जय देवी जय देवी (धॄ)

पहिली हिमगिरिकन्या, नाम ‘शैलपुत्री’
‘ब्रह्मचारिणी’ दुसरी, उग्र तपाचरणी
तिसरी तु ”चंद्रघण्टा’’, शीतल चन्द्रमुखी
त्रिविध_ताप ‘उष्मा’हर, ‘कूष्माण्डा’ चौथी (१)

पाचवि ‘स्कन्दमाता’, षण्मुख माण्डिवरी
सहावी कात्यायनाऽश्रमि, प्रगटलि ‘कात्यायनी’
‘महांकाला’ची रात्री, सातवी ‘कालरात्री’
गोरीपान तु सुन्दर, ‘महागौरि’ आठवी (२)

सत्कार्य ‘सिद्धिदात्री’, तू दुर्गा नववी
ऐशा नव रूपान्नी, दुर्गति तू हरिसी
दारिद्र्य, आधि_व्याधी, चिन्ता, भय आदि
‘दुर्गति’ छळती भक्ता, त्यान्ना तू हरिसी (३)

---

🍃🍃🍃 आश्विन नवरात्रौत्सव 🍃🍃🍃
⚜⚜⚜⚜ तृतीय दिन ⚜⚜⚜⚜
🌿🌿🌿 श्री चंद्रघंटा माता 🌿🌿🌿

🌺 पिण्डजप्रवरारूढा चण्डकोपास्त्रकैर्युता।। 🌺
🌺 प्रसाद तनुते महां चंद्रघंटेती विश्रुत।। 🌺

🌺 दुर्गेच्या तिसर्‍या शक्तीचे नाव ‘चंद्रघंटा’ आहे. नवरात्रीच्या तिसर्‍या दिवशी या देवीची पूजा केली जाते. तसेच संकट निवारणासाठी देखील या दिवशी पूजा केली जाते. या दिवशी साधकाचे मन ‘मणिपूर’ चक्रात प्रविष्ट होते. चंद्रघंटेच्या कृपेने अलौकीक वस्तुचे दर्शन होते. दिव्य सुगंधाचा अनुभव येतो किंवा विविध प्रकारचा दिव्य आवाज ऐकायला येतो. हे क्षण साधकासाठी अत्यंत सावधान राहण्यासाठी असतात. देवीचे हे रूप परम शांतीदायक आणि कल्याणकारी आहे. तिच्या मस्तकावर घंटेच्या आकराचा अर्धचंद्र असल्यामुळे तीला ‘चंद्रघंटा देवी’ असे म्हटले जाते. शरीराचा रंग सोन्यासारखा चमकणारा आहे. या देवीला दहा हात आहेत. या दहा हातामध्ये खड्ग, धनुष्यबाण आदी शस्त्रे आहेत. तीचे वाहन सिंह असून मुद्रा नेहमी युद्धासाठी तयार असते. 🌺

🌺 माँ चंद्राघंटाच्या कृपेने भक्तांचे सर्व पाप आणि संकट दूर केले जाते. माँ भक्तांच्या संकटाचे निवारण लगेच करते. तीचा उपासक सिंहाप्रमाणे पराक्रमी आणि निर्भय होतो. तीच्या घंटेच्या आवाज प्रेतबाधेपासून भक्तांचे रक्षण करतो. या देवीच्या चरणी शरणागती पत्करल्यास घंटेचा आवाज निनादतो. या माँ देवीचे रूप अत्यंत सौम्य व शांतीपूर्ण आहे. या देवीची आराधना केल्यास वीरता-निर्भयता बरोबर सौम्यतेचा विकास होवून संपूर्ण शरीरात कांती-गुणांची वाढ होते. 🌺

🌺 आवाजात मधुरता येते. माँ चंद्राघंटाचे भक्त आणि उपासक जेथे जातात तेथील लोक त्यांना पाहून शांती आणि सुखाचा अनुभव करतात. आपण आपले मन, वचन, कर्म हे पवित्र करून देवीची उपासना करण्यासाठी तयार व्हा. तीची उपासना केल्यामुळे सर्व संसारीक संकटातुन मुक्ती मिळते. आपण नेहमी तीची उपासना करण्यासाठी अग्रेसर असावे. इहलोक आणि परलोक दोन्हीच्या कल्याणकारी आणि समृद्धीसाठी तीचे लक्ष आहे. 🌺
⚜️ श्री स्वामी समर्थ चरणार्पणमस्तू ⚜️

⚜️⚜️⚜️⚜️ श्री स्वामी समर्थ ⚜️⚜️⚜️⚜️
🌸🌸🌸 आश्विन नवरात्रौत्सव 🌸🌸🌸
🍁🍁🍁🍁 चतुर्थ दिन 🍁🍁🍁🍁
🌺🌺🌺 श्री कुष्मांडा माता 🌺🌺🌺

🌺 सुरासम्पूर्णकलशं रूधिराप्लुतमेंव च।🌺
दधाना हस्तपदमाभ्यां कुष्माण्डा शुभदास्तु में।। 🌺

🌺 दुर्गेच्या चौथ्या रूपाचे नाव ‘कुष्मांडा’ आहे. आपल्या स्मित हास्यामुळे ब्रह्मांड उत्पन्न केल्यामुळे या देवीला कुष्मांडा देवी असे म्हटले जाते. संस्कृतमध्ये कुष्मांडाला कुम्हड असे म्हणतात. कुम्हड्यांचा बळी तिला अधिक प्रिय आहे. या कारणामुळेही तिला कुष्मांडा म्हणून ओळखले जाते.🌺

🌺 नवरात्रीच्या चौथ्या दिवशी या देवीची पूजा केली जाते. या दिवशी साधकाचे मन ‘अदाहत’ चक्रात स्थिर झालेले असते. या दिवशी अत्यंत पवित्र आणि अचंचल मनाने कुष्मांडा देवीला समोर ठेवून पूजा-उपासना केली पाहिजे. सृष्टीचे अस्तित्व नव्हते तेव्हा या देवीनेच आपल्या स्मित हास्याने ब्रह्मांडाची रचना केली होती. म्हणून ती सृष्टीची आद्यशक्ती आहे. 🌺

🌺 या देवीचे निवासस्थान सूर्यमंडळात आहे. तिथे निवास करण्याची शक्ती केवळ या देवीमध्येच आहे. तिचे शरीर सूर्याप्रमाणे देदीप्यमान आहे. तिचे तेज आणि प्रकाशामुळे दहा दिशा उजळून निघतात. ब्रह्मांडात असलेल्या सर्व वस्तू आणि प्राण्यांमधील तेज केवळ या देवीच्या कृपेमुळेच आहे. देवीच्या आठ भुजा आहेत. ही देवी अष्टभुजा या नावाने देखील प्रसिद्ध आहे. तिच्या सात हातात क्रमश: कमंडलू, धनुष्य, बाण, कमळाचे फूल, अमृत कलश, चक्र आणि गदा आहे. आठव्या हातात जपमाळा असून तिचे वाहन सिंह आहे. 🌺

🌺 कुष्मांडाच्या उपासनेमुळे भक्तांचा आजार बरा होतो. या भक्तीमुळे आयुष्य, यश, शक्ती आणि आरोग्यात वाढ होते. या देवीला प्रसन्न करण्यासाठी फार काही करावे लागत नाही. मनुष्य पूर्णपणे देवीला शरण गेला तर त्याला शांती आणि समृद्धीच्या वाटेवर जाता येते. कुष्मांडाची उपासना मनु्‍ष्याला रोगापासून मुक्त करते. त्याला सुख, समृद्धी आणि प्रगतीकडे घेऊन जाणारी ही देवी आहे. 🌺
🍁🍁 श्री स्वामी समर्थ चरणार्पणमस्तू 🍁🍁

🚩🚩🚩 आश्विन नवरात्रौत्सव 🚩🚩🚩
🔸🔸🔸🔸 पंचम दिन 🔸🔸🔸🔸
🌹🌹🌹 श्री स्कंद माता 🌹🌹🌹

🌺 सिंहासनगता नित्य पदमाश्रितकरद्वया। 🌺
शुभदास्तु सदा देवी स्कंदमाता यशस्विनी।। 🌺

🌺 दुर्गेचे पाचवे रूप ‘स्कंदमाता’ या नावाने ओळखले जाते. नवरात्रीच्या पाचव्या दिवशी देवीची पूजा केली जाते. या दिवशी साधकाचे मन ‘विशुद्ध’ चक्रात स्थिर झालेले असते. भगवान स्कंद लहानपणी या देवीच्या काखेत बसले होते. 🌺

🌺 भगवान स्कंद ‘कुमार कार्तिकेय’ नावानेही ओळखले जातात. ते देवासूर संग्रामात देवतांचे सेनापती बनले होते. पुराणात त्यांना कुमार आणि शक्ती म्हणून त्यांचा महिमा वर्णन केलेला आहे. भगवान स्कंदची आई असल्यामुळे दुर्गाच्या या रूपाला स्कंदमाता म्हणून ओळखले जाते. स्कंदमाता चारभुजाधारी आहे. तिच्या उजव्या बाजूकडील खालील भुजा, जी वर उचललेली आहे, त्या हातात कमळाचे फूल आहे. 🌺

🌺 डावीकडील वरच्या हातात वरमुद्रा तसेच खालील भुजा वरच्या बाजुला उचललेली आहे त्यामध्ये कमळाचे फूल घेतलेले आहे. या देवीचा रंग पूर्णत: शुभ्र आहे. ही देवी कमळाच्या आसनावर विराजमान असते. यामुळे या देवीला पद्मासना असेही म्हटले जाते. तिचे वाहन सिंह आहे. 🌺

🌺 नवरात्रीतील पाचव्या दिवसाचे शास्त्रात विशेष महत्त्व सांगितले आहे. यावेळी चक्रात स्थिर झालेल्या साधकांची चित्तवृत्ती लोप पावते. सर्व बंधनातून साधकाचे मन मुक्त होऊन पदमासना स्कंदमातेच्या रूपात तल्ल‍ीन होते. यादरम्यान साधकाला पूर्ण सावधगिरीने उपासना करणे आवश्यक आहे. सर्वतोपरी एकाग्र होऊन साधनेच्या मार्गावर जायला पाहिजे. 🌺

🌺 स्कंदमातेच्या उपासनेने भक्ताची इच्छा पूर्ण होते. मृत्यूलोकातच त्याला परम शांती आणि सुखाचा अनुभव मिळतो. त्याच्यासाठी मोक्षाचा मार्ग सोपा होतो. स्कंदमातेच्या उपासनेने भगवान स्कंदाची उपासनाही सफल होते. सूर्यमंडळाची अधिष्ठात्री देवी असल्यामुळे तिच्या भक्ताला अलौकीक तेज प्राप्त होते. आपण एकाग्र मनाने पवित्र होवून मातेला शरण येण्याचा प्रयत्न केला पाहिजे. या भवसागरात दु:खापासून मुक्ती मिळवून मोक्षाचा मार्ग सुलभ करण्यासाठी यापेक्षा चांगला पर्याय दुसरा नाही. 🌺
💠 श्री स्वामी समर्थ चरणार्पणमस्तू 💠

💫💫💫 आश्विन नवरात्रौत्सव 💫💫💫
⚜⚜⚜⚜ षष्ठ दिन ⚜⚜⚜⚜
🌺🌺🌺 श्री कात्यायनी माता 🌺🌺🌺

🌺 दुर्गेचे हे सहावे रूप कात्यायनी या नावाने ओळखले जाते. दुर्गा पूजेच्या सहाव्या दिवशी या देवीची उपासना केली जाते. या दिवशी साधकाचे मन ‘आज्ञा’ या चक्रात स्थिर होते. योगसाधनेत या आज्ञा चक्राचे विशेष स्थान आहे. या चक्रात स्थिर झालेला साधक कात्यायनीच्या चरणी आपले सर्वस्व वाहून देतो. परिपूर्ण आत्मदान करणार्‍या भक्ताला देवी सहजपणे दर्शन देते. 🌺

🌺 दुर्गेचे नाव कात्यायनी कसे पडले यामागे एक कथा आहे. कत नावाचे एक प्रसिद्ध महर्षी होते. त्यांना कात्य नावाचा पुत्र झाला. या कात्याच्या गोत्रात प्रसिद्ध महर्षी कात्यायनाचा जन्म झाला. त्यांनी अनेक वर्ष भगवतीची कठोर तपस्या केली. भगवतीने त्यांच्या घरी जन्म घ्यावा अशी त्यांची इच्छा होती. भगवतीने त्यांच्या या प्रार्थनेचा स्वीकार केला.🌺

🌺 काही काळानंतर जेव्हा महिषासुराचा अत्याचार पृथ्वीवर वाढला तेव्हा ब्रह्मा, विष्णू आणि महेश या तीन देवतांनी आपल्या तेजाचा काही अंश देऊन महिषासुराच्या विनाशासाठी एका देवीला उत्पन्न केले. to महर्षी कात्यायनाने या देवीची सर्वप्रथम पूजा केली म्हणून या देवीला कात्यायनी देवी असे नाव पडले. अश्विन कृष्ण चतुर्थीच्या दिवशी या देवीने महर्षी कात्यायनाच्या घरी जन्म घेतला होता. सप्तमी, अष्टमी आणि नवमी हे तीन दिवस महर्षी कात्यायन यांच्या घरी पूजा ग्रहण करून दशमीच्या दिवशी देवीने महिषासुराचा वध केला होता. अशी ही कथा पुराणात आहे. 🌺

🌺 कात्यायनी अमाप फलदायक आहे. कालिंदीच्या यमुना किनारी भगवान कृष्‍णाला पती रूपात प्राप्त करण्यासाठी ब्रज गोपींनी या देवीची पूजा केली होती. ही देवी ब्रजमंडळाच्या अधिष्ठात्रीच्या रूपात प्रतिष्ठित आहे. कात्यायनीचे रूप अत्यंत तेजःपुंज आहे. तिला चार भुजा आहेत. देवीचा उजव्या बाजूकडील वरचा हातात अभयमुद्रा आणि खालच्या हातात वरमुद्रा आहे. डावीकडील वरच्या हातात तलवार आणि खालच्या हातात कमळाचे फूल आहे. तिचे वाहन सिंह आहे. 🌺

🌺 कात्यायनीच्या उपासनेने मनुष्याला अर्थ, धर्म, काम आणि मोक्ष या चार फळाची सहजतेने प्राप्ती होते. तो इहलोकात राहूनही त्याला अलौकीक तेज आणि प्रभाव प्राप्त होतो. जो व्यक्ती मातेची मनापासून पूजा करतो. तो रोग, भय, दु:ख आणि संतापापासून मुक्त होतो. सात जन्माचे पाप नष्ट करण्यासाठी मातेला शरण येऊन तिची उपासना करणे आवश्यक आहे. 🌺
🪷🍃🪷🍃🪷🍃🪷🍃🪷🍃🪷

⚜🚩⚜🚩🕉🚩⚜🚩⚜

⚜🙏⚜🌸🛕🌸⚜🙏⚜

आजची नवदुर्गा..’सिद्धीदात्री’

या देवी सर्वभूतेषु माँ सिद्धिदात्री रूपेण संस्थिता.
नमस्तस्यै नमस्तस्यै नमस्तस्यै नमो नम:
देवीचे नवरात्र आले अन् सृष्टीत.. बाजारात.. मनामनात चैतन्य आले. शेतबागा रंगीबेरंगी फळाफुलांनी फुलल्या. गावोगाव मंदिरावर रोषणाई झाली. पहाटे संबळ.. चौघडा वाजू लागला, देवीची कवने गाणारे पोतराज दिसू लागले. मंदिरात नवनव्या रंगाच्या वेशभूषा करून सजलेल्या भाविक महिलांची पहाटेपासून देवीची ओटी भरायला विक्रमी गर्दी झाली. घरोघरच्या देवीची नित्य पूजा.. आरती.. उपवास.. आराधना, कुमारीका पूजन यामुळे भक्तमन प्रसन्न झालेय. घटाभोवती उगवलेली हिरवी सप्तधान्ये बघून आनंद व्दिगुणीत झालाय. पुराणकाळातील पुण्याची ग्रामदेवता.. तांबडी जोगेश्वरी. जीव आणि ईश्वर यांची एकरूपता असणारी ही आदिशक्ती.
आज भारतीय संस्कृतीचा अत्यंत महत्त्वाचा असा हा नवरात्रातील नवमीचा दिवस. आज प्रत्यक्ष शंकरानी ज्या देवीकडून आठ सिद्धीची प्राप्ती केली त्या सिद्धिदात्री देवीचे पूजन.. उपासना.. होमहवन होणार. आमचे संस्कृती सण हे आरोग्याची काळजी घेणारे. या ऋतूबदलात संयमाचे उपवास.. धान्यफराळ. यामुळे नवउर्जा प्राप्त होते. आज नवमीला देवीला षड्रस नैवेद्य अर्पण होणार.
आज खंडेनवमी. शस्त्र पूजनाचा दिवस. संपूर्ण औद्योगिक क्षेत्रात उत्साहाने पूजा संपन्न होणार. कारखान्याचा संपूर्ण परिसर स्वच्छता.. सजावट.. रांगोळी रेखाटनाने उजळून निघालाय. हार फुले.. देवीची स्तुती सुरू आहे. आज प्रत्येक क्षेत्रातील यंत्रसामुग्रीची, आयुधाची, अवजारे, वाहनांची, शस्त्राची नावे वेगळी असतील. अगदी स्टेथोस्कोप ते संगणक, या सर्वांची हार घालून आज पूजन होणार. आज जीवन हे आयुधे.. अवजारे.. शस्त्र यांशिवाय अशक्यच. या निर्जीव, जडाच्या कृपेनेच आमचा जीव सुखी झालाय.. होत आहे. मग त्यांचा सन्मान हवाच. आज त्यांचे भाविकतेने पूजन होणार.
विश्वाची रचना या जगन्मातेने केलीय. तिच्याच छत्रछायेत.. तिच्या दयेने आनंदात आमचे जगणे सुरू आहे. सगळ्या दैन्य.. दुःख.. दैत्यांवर ती विजय मिळवून देते. आमच्या आशा आकांक्षाची पूर्तता करणारी म्हणून ख्यातीप्राप्त आहे. आमच्या जीवनी सर्व शुभंकर घटना ती पूर्णत्वास नेते.
या मातेनेच अजातशत्रू होण्यासाठी मंजुळ वाणी आम्हांला प्रदान केली आहे. तर सर्वांविषयीचा पवित्र भावनांचा दृष्टीकोन या नयनी आहे. हे आई.. माय भवानी याच भरवशावर हे तुझे लेकरु तुझ्याकडे आलेय. या तुझ्या अजाण बाळाला तुझ्या कुशीत घे. या अज्ञ भक्ताकडून होईल तशी तुझी सेवा गोड मानून घे. हेच काय ते मागणे.

सर्व मंगल मांगल्ये शिवे सर्वार्थ साधिके ।
शरण्ये त्र्यम्बके गौरी नारायणी नमोस्तुते ॥

🌻🔆🌹⚜️🛕⚜️🌹🔆🌻

माय भवानी तुझे लेकरु
कुशीत तुझिया येई
सेवा मानून घे आई

तू विश्वाची रचिली माया
तू शीतल छायेची काया
तुझ्या दयेचा ओघ अखंडित
दुरित लयाला नेई

तू अमला अविनाशी कीर्ती
तू अवघ्या आशांची पूर्ती
जे जे सुंदर आणि शुभंकर
पूर्णत्वा ते नेई

तूच दिलेली मंजुळ वाणी
डोळ्यांमधले निर्मळ पाणी
तुझ्या पूजना माझ्या पदरी
याविण दुसरे नाही

गीत : सुधीर मोघे ✍
संगीत : मीना खडीकर
स्वर : लता मंगेशकर
चित्रपट : शाब्बास सूनबाई (१९८६)

🎼🎶🎼🎶🎼 🎧

‼नमस्तेsस्तु महामाये श्रीपीठे सुरपूजिते‼
‼शंखचक्रगदाहस्ते महालक्ष्मी नमोsस्तुते‼

🌷☘🛕🌸🌼🌸🛕☘🌷

लक्ष्मीच्या शेजारी काली आणि सरस्वती कशासाठी ?

हजारो वर्षे जुन्या अशा आपल्या हिंदू धर्मामध्ये हजारो देवदेवता, विधी, कर्मकांडे, चिन्हे इत्यादी अनेक गोष्टी या सांकेतिक आहेत. सर्वांनाच त्यांचा अर्थ कळतो असे नाही. जरी आपल्याला समजले नाही तरी श्रद्धेने हे सर्व पाळले जाते. पण जर या सर्वांचा अर्थ समजून या गोष्टी करता आल्या तर अधिक समाधान लाभते. म्हणूनच काही गोष्टींचा थेट सोपा अर्थ सांगण्याचा हा प्रयत्न आहे.
महालक्ष्मीच्या अनेक देवळांमध्ये तिच्या एका बाजूला महाकाली आणि दुसऱ्या बाजूला महासरस्वती हमखास आढळते. नवरात्रीत या तिन्ही देवतांसाठी विशेष पूजा, अनुष्ठाने केली जातात. अनेकांना या प्रतिकांचा अर्थ माहिती असला तरी तो सर्वांनाच माहिती असतो असे नाही.चित्रात किंवा मूर्तीमध्ये लक्ष्मी बहुतेकवेळा उभी दाखवलेली असते. कारण ती अस्थिर आहे. ती कायमची कुणाकडेही बसत / थांबत नाही. आज तुमच्याकडे असली तर उद्या असेलच असे नाही. त्यामुळे संपत्तीचा अहंकार कुणाला असू नये. ज्याच्याकडे ती विपुल प्रमाणात आहे त्याला तिचे रक्षण करता आले नाही तरी ती निघून जाते. चोरी, लुटमार, फसवणूक यातून तुमच्या संपत्तीला वाचवायचे असेल तर कणखर रक्षणकर्ती महाकाली तिच्या एका बाजूला हवीच. म्हणजेच तुम्हाला तिचे रक्षण करता आले पाहिजे. लक्ष्मीचा म्हणजे संपत्तीचा वापर करतांना तुमच्यापाशी बुद्धी, विद्या, विवेक नसेल तर संपत्ती उधळली जाते. हल्ली आपण अगदी हास्यास्पद योजनांमध्ये पैसे गुंतविल्यामुळे ते साफ बुडल्याचे वारंवार पाहतो. म्हणून बुद्धी, विद्या, सारासार विवेक या सर्व गोष्टींची दात्री सरस्वती ही दुसऱ्या बाजूला हवीच.
एखाद्याने लक्ष्मी प्राप्तीसाठी जर फक्त बळाचा, शक्तीचा वापर केला असेल तर त्याला त्या संपत्तीचा गर्व होतो, अहंकार होतो. फक्त सरस्वतीच्या मार्गाने संपत्ती लाभलेला शक्तीचा उपहास करू शकतो. यासाठी या तिन्ही शक्तींचा समतोल आणि समन्वय अत्यावश्यक आहे. काहीवेळा लक्ष्मीच्या शेजारी बुद्धिदाता गणपती असतो. गणपतीदेखील संपत्तीचा वापर, सारासार विवेक व बुद्धीचातुर्याने करण्याचे सुचवतो.
म्हणूनच संपत्ती सोबत तिच्या रक्षणाची शक्ती आणि योग्य वापराची बुद्धी देण्याची जरूर प्रार्थना करा !
( हा लेख आणि फोटो शेअर केल्यास कृपया माझ्या नावासह शेअर करावेत )
* मकरंद करंदीकर.
makarandsk@gmail.co

🔸श्री ललितापंचमी.🔸

ललितापंचमी या दिवशी श्री ललितादेवीची पूजा करून महाप्रसादासाठी भक्तांना बोलावतात.

हा कुळधर्म आहे. श्रीयंत्र,देवीचा टाक, प्रतिमा, अथवा हळदीकुंकवाच्या करंडकाचे झाकण घेऊन त्याची श्री ललितादेवी म्हणजे प्रतीकात्मक पूजा करतात. पुष्पगंध,अठ्ठेचाळीस दूर्वा आणि कुंकू श्री ललितादेवीला वाहण्याची परंपरा आहे. या दिवशी श्री ललितादेवीला कुंकुमार्चन करतात.

ललितापंचमी या दिवशी कुंकुमार्चन म्हणजे श्री ललितादेवीला कुमारिका आणि सुवासिंनीकडून कुंकू वाहतात. कुंकवाबरोबर अठ्ठेचाळीस दूर्वा आणि फुले वाहून देवीला नैवेद्य दाखवतात. नंतर देवीची आरती करतात. घरात सदैव मंगल वातावरण राहावे यासाठी व सौभाग्यरक्षणासाठी सुवासिनी देवीला कुंकू वाहतात.

🔸श्री ललितापंचमी कुंकुमार्चन पूजा.

आपल्या घरी किंवा आपल्या गावातील देवीच्या मंदिरात सुवासिनी आणि कुमारिका यांनी एकत्र येऊन कुंकुमार्चन हा विधी करावा.

पूजेची मांडणी
ज्या ठिकाणी कुंकुमार्चन करायचे आहे. ती जागा स्वच्छ करून त्या ठिकाणी रांगोळी काढून त्यावर हळदीकुंकू टाकावे. नंतर त्यावर पाट किंवा चौरंग ठेवून त्यावर लाल वस्त्र टाकावे. पाटावर उजव्या बाजूला श्री गणपती साठी मुठभर तांदूळ ठेवून त्यावर एक सुपारी ठेवावी. पाटावर तांदूळ ठेवून त्यावर एक ताम्हण ठेवावे आणि ताम्हणामध्ये श्री ललितादेवीचे प्रतीक म्हणून हळदीकुंकू भरलेला करंडा झाकणासहीत ठेवावा. कारण या करंड्याच्या झाकणावर श्री ललितादेवी विराजमान झालेली असते. ज्यांच्या कडे करंडा नसेल अशांनी हळदीकुंकू भरलेली दोन खण असलेली कुयरी झाकणासहीत ठेवावी. पूजेची सर्व साहित्य जवळ घेऊन श्री ललितादेवीच्या पूजेस प्रारंभ करावा.

पूजा करणाऱ्या सुवासिनी आणि कुमारिका यांनी अभ्यंगस्नान केल्यानंतर आपल्या घरातील देवांना आणि घरातील मोठ्या व्यकतींना नमस्कार करून पूजेस प्रारंभ करावा. प्रथम आचमन करून पूजेचा संकल्प करावा. नंतर श्री गणपती पूजन करावे. (उजव्या बाजूस तांदळावर सुपारी ठेवली आहे तिचे गणपती म्हणून पूजन करावे) श्री गणपतीला गुळखोबरे याचा नैवेद्य दाखवून एक नारळ आणि दक्षिणा गणपतीसमोर ठेवून श्री गणपतीची प्रार्थना करावी. नंतर कलश, घंटा आणि समईचे पूजन करावे. नंतर ताम्हणामध्ये करंडा किंवा कुयरी झाकणासहीत ठेवली आहे.

(प्रथम करंड्यामध्ये किंवा कुयरीमध्ये हळदीकुंकू वेगवेगळे भरून त्यावर झाकण लावावे. कारण करंड्याच्या किंवा कुयरीच्या झाकणावर श्री ललितादेवी बसलेली आहे. म्हणून झाकणावर श्री ललितादेवीची पूजा करावी.)

आता हातात अक्षता आणि फुले घेऊन श्री ललितादेवीचे ध्यान आणि आवाहन करावे. नंतर श्री ललितादेवीला पंचामृत स्नान, अत्तर, उटणे, गुलाबपाणी, गंध इत्यादी प्रकारचे स्नान घालून झाकणावर हळदीकुंकू वाहून पंचामृताचा नैवेद्य दाखवून झाकण आणि ताम्हण स्वच्छ करून झाकणावर श्री ललितादेवीसाठी श्रीसूक्त किंवा श्री देवीअथर्वशीर्ष म्हणून पाणी आणि दूधाचा अभिषेक करावा.अभिषेक करून झाल्यावर झाकण स्वच्छ करावे. नंतर चौरंगावर किंवा पाटावर ताम्हण ठेवून ताम्हणामध्ये ते झाकण मधोमध ठेवून झाकणावर गंधाक्षता, हळदीकुंकू वाहून सुवासिक फुले वाहावी. अठ्ठेचाळीस दूर्वा वाहून उदबत्ती आणि निरांजन ओवाळावे. नंतर १) पूजा सामुहिक असल्यास पूजेला बसलेल्या सर्व कुमारिका आणि सुवासिनी यांनी श्री ललितादेवीची पूजा केलेल्या पाटाभोवती किंवा चौरंगाभोवती गोलाकार बसावे. किंवा स्वतंत्रपणे पूजा केली असल्यास श्री ललितादेवी पूजेच्या पाट किंवा चौरंगासमोर बसावे.

नंतर हातामध्ये पाणी आणि अक्षता घेऊन आज श्री ललितापंचमी निमित्ताने श्री ललितादेवीला श्री ललितादेवीची एक हजार नावे घेऊन/अथवा श्रीसुक्तने, कुंकुमार्चन करीत आहे असा संकल्प करून झाकणावर कुंकुमार्चन करावे. नंतर नैवेद्य दाखवून श्री ललितादेवीची आरती करावी. आरती झाल्यावर पूजेला बसलेल्या सर्व सुवासिनी आणि कुमारिका यांनी एकमेकांना हळदीकुंकू लावावे नंतर सर्वांना पूजेसाठी आमंत्रित करून सर्वांना प्रसाद वाटप करावा.

श्री ललितादेवीला सुवासिनींनी केलेली पूजा आणि सुवासिनींनी दुसऱ्या सुवासिनींची केलेली पूजा खूप आवडते.

श्री ललितादेवीची पूजा आश्विन महिन्यात पंचमीला केली जाते. म्हणून तर या पंचमीला ललितापंचमी असे म्हणतात. या दिवशी सुवासिनी देवीची पूजा करून नंतर कमीतकमी पाच सुवासिनी आणि कुमारिका यांना बोलावून हळदीकुंकू देऊन त्यांची पूजा करतात. वरील प्रमाणे पूजन करून श्री ललितादेवी संतुष्ट झाली तर ती आपल्या भक्तांना ऐहिक आणि पारमार्थिक सुखांचा लाभ करून देऊन शेवटी मुक्ती देते.श्री ललितादेवी हि धनधान्यवर्धिनी आणि साम्राज्य दायिनीही आहे.

—

‘उपांगललिता गौरी’ या नावाने ही देवता प्रसिद्ध आहे.पार्वतीचेच एक रूप या देवतेच्या नावाने पूजिले जाते.या देवीचे प्रतीक म्हणून एक ‘कुंकमकरंडक’,हे व्रत करत असलेल्या घराण्यांच्या देव पूजेत असते.’उपांगललिता’ पूजेला,मुख्यस्थानी कलशावर, ताम्हनामधे,-(इंद्र,वरूण,ईत्यादी देवता मंडल,अष्टदिक्पाल इत्यादींची प्रतिष्ठापना करून)-या करंड्याची व त्याच्या झाकणाची प्रतिष्ठापना केलेली असते. पुरूषसूक्त,श्रीसूक्त ईत्यादींच्या शास्त्रोक्त आवर्तनासह शोडषोपचारपूजा असते.त्यानंतर,४८दूर्वांची एक जुडी याप्रमाणे, दुर्वांच्य ४८ जुड्या वहावयाच्या असतात.रवा,दूध,तूप,गूळ यांच्या सारणा पासून,तळून बनवलेल्या ४८घारग्यांचे वायन द्यावयाचे असते.सवाष्ण,ब्राह्मण,कुमारिका याना भोजनासाठी आमंत्रित कराण्याचा प्रघात आहे.

आई तुळजाभवानी तुळजापूर परिपूर्ण माहिती :

कॉपी पेस्ट: श्री श्रीविद्या सरवणकर,संचालक डोंबिवली ब्लड बँक,

तुळजापूरची भवानीमाता हे अवघ्या महाराष्ट्राचे कुलदैवत. वर्षांतून एकदा तरी तुळजा पूरला जायचं आणि देवीचं दर्शन घ्यायचं ही प्रथा कित्येक घरांमध्ये आजही नेमाने सुरू आहे.

मात्र तुळजापूरला जाऊन देवीचं दर्शन घेऊन येणाऱ्यांना तुळजापूरमधील कित्येक प्रथा-परंपरांबद्दल माहिती नसते. म्हणूनच तुळजाभवानीच्या विविध प्रथा-परंपरांचा हा परिचय-

श्री श्रेत्र तुळजापूर हे आई तुळजाभवानीचे शक्ती पीठ! वर्षभर भक्तांचा लोंढा तुळजापूरच्या दिशेने येत असतो. बाहेरून येणाऱ्या भक्तांना फक्त तुळजाभवानीचे मंदिर व परिसर अशा काही ठरावीक गोष्टीच माहीत असतात.
परंतु यापलीकडे जाऊन पाहिल्यास तुळजापूरकरांनी अनेक अशा प्रथा- परंपरा जपलेल्या आहेत, त्या ऐकल्यानंतर नवीन माणसाला त्याविषयी नवल वाटल्याशिवाय राहणार नाही.

साडेतीन शक्ती पीठांपैकी फक्त श्री तुळजाभवानीची मूर्ती तिच्या जागेवरून सहजपणे काढता येते व तेवढय़ाच सहजपणे पुन्हा जागेवर बसवता येते. त्यामुळे वर्षांतून तीन वेळा म्हणजे भाद्रपद वद्य अष्टमी, आश्विन शुद्ध एकादशी आणि पौष शुद्ध प्रतिपदेला देवीच्या मूर्तीला सिंहासनावरून
काढून पलंगावर झोपविले जाते. ज्याला देवीचा निद्राकाल म्हटले जाते. घोरनिद्रा, श्रमनिद्रा आणि सुखनिद्रा या नावाने चालणारा देवीचा निद्राकाल आजही तेवढय़ाच परंपरेने जोपासला जातो. अन्य कुठल्याही देवाला या प्रकारे सहजपणे उचलून झोपविण्याची पद्धत नाही.
श्री तुळजाभवानीचे पहाटेचे चरणतीर्थ, सकाळ व सायंकाळची महापूजा तसेच रात्रीची प्रक्षाळपूजा व इतर प्रत्यक्षात ज्या पूजा होत असतात, त्या वेळी देवीला प्रत्यक्ष स्पर्श करण्याचा अधिकार मात्र फक्त पानेरी मठाचे महंत व सोळाआणे कदम पुजारी या घराण्यातील स्त्री-पुरुषांना असून आजही ती परंपरा कायम आहे. यांच्या व्यतिरिक्त कुणीही असलातरी तो देवीच्या मूर्तीला स्पर्श करून दर्शन घेऊ शकत नाही.
महाराष्ट्रातील साडेतीन शक्तिपीठांत तुळजाभवानीचे स्थान वरचे असून छत्रपती शिवरायांच्या भोसले घराण्यासह अनेकांची ती कुलदेवता आहे. तुळजाभवानीची मूर्ती ही चल मूर्ती असून काळ्याभोर गंडकी पाषाणातून बनविलेली ही मूर्ती साधारणपणे २x३.१५ इंच आकाराची अष्टभूजा मूर्ती असून मंदिरातील गाभाऱ्यात सिंहासनावरील एका खाचेत बसविली जाते. मूर्तीला सिंहासनावरील खाचीत बसविण्याकरिता दीड फूट लांबीचा क्रुस मूर्तीच्या खालच्या बाजूला असून मूर्ती घट्ट बसावी म्हणून मेण बसविले जाते. याकरिता मूर्तीच्या खालच्या बाजूला ६’’ लांबीचा क्रूस ठेवलेला आहे. त्यामुळे तुळजाभवानीची मूर्ती बाहेर काढून प्रत्यक्ष विधीकरिता वापरली जाते. कदाचित ही अनोखी प्रथा असावी.

यात विशेष बाब म्हणजे मंदिर संस्थानकडे सर्व आर्थिक कारभार असतानाही मेण पुरविण्याची जबाबदारी परंपरेनेयेथील पाणेरी मठाच्या महंताकडे आहे. साडेतीन शक्तिपीठांत तुळजापूर प्रथा-परंपरा, पूजाअर्चा याबाबतीतच नव्हे तर देवीची मूर्ती अशा सर्वच बाबतीतली भिन्नता आहे. माहूरला मूर्तीऐवजी तांदळा आहे तर वणीला एका मोठय़ा दगडावर देवी प्रतिमा शिल्पांकन करण्यात आलेली आहे. मूर्तिशास्त्रानुसार कोल्हापूर आणि तुळजापूरच्या मूर्तीत काही प्रमाणात साम्य असले तरी तुळजाभवानीची मूर्ती पूर्णत: चलमूर्ती म्हणजे उत्सवाला बाहेर काढून परत त्याच ठिकाणी बसविली जाते. वीरांची देवता महाराष्ट्रातील साडेतीन शक्तिपीठांत तुळजापूरची श्री तुळजाभवानी, कोल्हापूरची महालक्ष्मी, माहूरची रेणुका ही पूर्ण पीठं तर वणीची सप्तशृंगी हे अर्धपीठ म्हणून परिचित आहे. पैकी तुळजाभवानी ही महिषमर्दिनी असल्याने तिला वीरांची देवता म्हटलं जातं. त्यातही छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या भोसले कुळाची ती कुलदेवता असल्याने तुळजाभवानीला विशेष महत्त्व प्राप्त झालं. म्हणूनच कदाचित कोल्हापूर, माहूर आणि वणीच्या मंदिरात तुळजाभवानीचं मंदिर आहे.

त्याप्रमाणे तुळजाभवानी मंदिर परिसरात इतर तीन शक्तिपीठांचा समावेश करण्यात आलेला नाही. महाराष्ट्रातील बहुतेकांची ती कुलदेवता असल्याने वर्षभर भक्तांचा महापूर इथं सुरू असतो.

बालाघाट डोंगररांगातील प्राचीनकाळातील यमुनाचल प्रदेशातील चिंचपूर या ठिकाणी एका दरीत तुळजाभवानीचं ठाणं आहे. तुळजाभवानी म्हणजे भक्तांच्या हाकेला त्वरित धावून जाणारी ती त्वरिता! त्वरितावरूनच तुळजापूर नामाभिधान तयार झालं. तुळजाभवानीचं शारदीय आणि शाकंभरी असे दोन नवरात्र महोत्सव असून या उत्सवापूर्वी देवाला मूळ स्थानावरून उचलून शयनगृहात झोपविलं जातं. याला देवीचा निद्राकाल म्हणतात. त्यानुसार भाद्रपद वद्य अष्टमी, आश्विन शुद्ध एकादशी आणि पौष शुद्ध प्रतिपदेला देवीजींचा निद्राकाल असून त्याला अनुक्रमे घोरनिद्रा, श्रमनिद्राआणि सुखनिद्रा म्हटलं जातं. देवीच्या निद्राकालाची परंपरा शतकानुशतकं आजही कायमआहे. एवढंच नाही तर दसऱ्याचं सीमोल्लंघन साजरं करण्याकरिता देवीला एका विशिष्ट पालखीत बसवून मिरविलं जातं. वर्षांतून तीन वेळा तुळजाभवानीची मूर्ती निद्राकाळाकरिता एका विशिष्ट पलंगावर झोपविली जाते.

तर सीमोल्लंघना करिता मूळ मूर्ती पालखीत घालून मिरविली जाते. तुळजाभवानीची पूजाअर्चा करण्याचं काम वर्षभर स्थानिक पुजारी करत असले तरी पालखी आणण्याचा मान नगरजवळील भिंगारच्या भगत घराण्याकडे आहे. तर परंपरेने पालखीच्या पुढच्या खांद्यांचा मान बार्शी तालुक्यातील आगळगांव गोर माळय़ाच्या लोकांचा आहे. याचबरोबर देवीला ज्या पालखीतून मिरविली जाते ती आणण्याचा मान नगरजवळील जनकोजी तेली (भगत) घराण्याकडे आहे. मध्ययुगीन कालखंडात भिंगारचा जनकोजी तेली तुळजापूरला येताना आपल्या घराला आग लावून निघाला. तुळजापूरला येत असताना रस्त्यातच त्याचं निधन झालं. त्याच्या भक्तीवर प्रसन्न होऊन देवीने दरवर्षी तेल्याच्या पालखीत बसून सीमोल्लंघन खेळण्याकरिता जाण्याची प्रथा आजही कायम आहे. जनकोजीची अकरावी पिढी ही सेवा अविरतपणे बजावते. जनकोजी तेल्याच्या घराण्याचा मान म्हणून पालखी तर आहेच, शिवाय देवीला सीमोल्लंघनाकरिता
सिहासनावरून हलविण्यापूर्वी तेल्याचे वंशज आपल्या करंगळीच्या रक्ताचा टिळा देवीच्या चरणाला लावण्याची प्रथा होती.तुळजाभवानीची पालखी आणण्याचा मान भिंगारला असला तरी प्रत्यक्षात पालखी तयार करण्याचा सन्मान मात्र राहुरीकरांना लाभतो. पालखी तयार करताना सर्व समाजातील लोकांना त्यात सामावून घेतलेले आहे. पालखीचे सुतारकाम, लोहारकाम आणि रंगरंगोटीचे काम राहुरी येथे पूर्ण केले जाते.निद्राकालावधीत देवी ज्या पलंगावर झोपतात तो पलंग अहमदनगरमधील पलंगे नावाच्या तेली घराण्याकडून दिला जातो. तर पलंग तयार करण्याचं काम आंबे गाव-घोडेगावमधील ठाकूर घराने पार पाडते. दसऱ्यापूर्वी एक महिना अगोदर हा पलंग धुणं अहमदनगर, सोलापूर जिल्ह्यातून मिरवत तुळजापूरला येत असतो. यातही विशेष बाब म्हणजे तुळजाभवानीचा पलंग जुन्नरला गेल्यानंतर शिवनेरी किल्ल्यासमोर विश्रांतीसाठी ठेवला जातो.

छत्रपती शिवरायांच्या भक्तीत तुळजाभवानीचा अग्रक्रम आहे. त्याचा हा योगायोगच. कुठल्याही मंदिरामध्ये पलंग आणि पालखी या वस्तू पवित्र असल्याने त्याचं जतन करून ठेवलं जातं. याउलट तुळजाभवानी मंदिरातील पलंग आणि पालखी एकाच वेळी वापरून त्या होमात टाकून नष्ट केल्या जातात. हे वेगळेपण आहे. देवीच्या शिरावर मुकुट बसविण्यापूर्वी देवीच्या मस्तकी पानाची चुंबळ करावी लागते. ते पान पुरविण्याची जबाबदारी एका तांबोळी नामक मुस्लिम घराची आहे. हे तांबोळी घराणे नवरात्रीत आपल्या घरी परंपरेने घटस्थापनासुद्धा करते. त्यानुसार मंदिरातील अनेक कामे परंपरेने एकाच घराण्याकडे अखंडपणे चालत आलेली आहेत. अल्पशामोबदल्यात ही मंडळी देवीची सेवा म्हणून दिवसरात्र राबतात. त्यामध्ये जाधव घराणे नगारा वाजविण्याचे काम करते. कदम घराण्यातील घरे घंटी वाजवितात. पलंगे देवीच्या पलंगाची सेवा करतात, न्हावी समाजाकडे सनई-चौघडा वाजविण्याचे काम आहे. याप्रमाणे हरेक जाती-धर्माला इथं परंपरेनं सेवा बजाविण्याचा अधिकार आहे.लाखोचे दान देणारी तुळजाभवानी पहिला नैवेद्य भाजीभाकरीचा पसंत करते. तो उपरकर घराण्याकडूनयेतो. देवीची प्रक्षाळ, सिंहासन यांसारख्या पूजेदरम्यान हाताखाली मदत करण्याचे काम पवेकर करतात. भक्ताने सिंहासनपूजा केल्यानंतर देवीजींच्या अंगावरील चिन्हे दाखविण्याचे काम हवालदार करायचा. सकाळ, दुपार आणि सायंकाळ अशा तीन वेळा दूधखिरीचा नैवेद्य हा कोल्हापूर संस्थानच्या वतीने दिला जातो. त्यासोबत पानाचा एक विडाही दिला जातो.तुळजाभवानीच्या सेवेत खंड पडू नये म्हणून अनेक सेवेकरी रात्रंदिवस झटत असतात. त्यातही एक विशेष सेवा म्हणजे तुळजाभवानीला उन्हाळय़ात उकाडा लागू नये म्हणून पलंगे सलग तीन महिने देवीजींना वारा घालतात. सिंहासनारूढ देवीजींना वारा घालण्याकरिता पलंगे हातात पंखा घेऊन आपली चाकरी बजावत असतातच यासोबतच चैत्रशुद्ध बलिप्रतिपदेपासून ते मृगाच्या आगमनापर्यंत दररोज दुपारी देवीला नैवेद्यात सरबत दिले जाते. हे लिंबू सरबत पुरविण्याचेकाम वंशपरंपरेने भिसे आणि दीक्षित घराण्याकडेच आहे. विनामोबदला ही मंडळी आपले काम चोखपणे करत असतात.मूळ नाव चिंचपूरतुळजापूरचं मूळ नाव चिंचपूर. यमुनाचल प्रदेशातील चिंचपूर भागातील एका दरीत तुळजाभवानीचं ठाणं असून मंदिराची मूळ बांधणी किल्लेवजा असून मंदिर हे हेमाडपंथी शैलीतील आहे. प्राचीन काळी तुळजापुरात मोठय़ा प्रमाणावर चिंचेची झाडं असल्याचा संदर्भ सापडत असला तरी आज तेथे हे झाड दिसणं दुर्मीळ झालं आहे.निजाम राजवटीपासून तुळजाभवानी मंदिराचा कारभार हाकण्याकरिता संस्थानची निर्मिती झाली असून उस्मानाबाद जिल्ह्याचे कलेक्टरत्याचे प्रमुख आहेत. मंदिराचा कारभार सरकारी यंत्रणेकडे असला तरी प्रत्यक्ष देवीची पूजाअर्चा कदम घराण्यातील १६ घरांकडे आहे.यांना भोपे पुजारी तर अन्य घराणी जे देवीचा नवस-सायास पार पाडतात त्यांना पाळीकर पुजारी म्हणतात. त्यांच्यासोबत पानेरी मठाचे महंत देवीच्या सेवेकरिता अहोरात्र मंदिर परिसरातील आपल्या मठात राहतात. महंत आणि वरील दोन्ही प्रकारचे पुजारी यांच्यात मानापमानावरून वरचेवरमतभेद वाढत गेल्याने हैद्राबाद संस्थानमधील धार्मिक विभागाने १९१९ साली ‘देऊळ-ए-कवायत’ नावाचा कायदावजा करार केला. त्यानुसार संस्थानसह पुजारी आणि मानकऱ्यांनी कोणत्या प्रकारच्या सेवा बजावाव्यात तसेच त्यांचे अधिकार आणि उत्पन्न स्पष्ट करण्यात आले असल्याने आजही मंदिराचा कारभार ‘देऊळ-ए-कवायत’ नुसारच चालविला जातो.
तुळजापुरातील पुजाऱ्यांचे वैशिष्टय़ म्हणजे आपल्याकडे येणाऱ्या भक्ताची ते लेखी नोंद ठेवतात. त्यामुळे वंशपरंपरेने आपल्या कुलदेवतेचा पुजारी हा ठरलेला आहे. साहजिकच आपल्या वंशजांना इतिहास जाणून घेण्याकरिता पुजाऱ्यांचे बाड उपयोगी ठरते. देवीचे पुजारी हे आपल्याकडे येणाऱ्या भक्ताची राहण्याखाण्याची व्यवस्था स्वत:च्या घरीच करतात हे वेगळेपणआहे. भक्ताला लाखोने देणारी देवी स्वत: मात्र पहिला नैवेद्य भाजी भाकरीचा स्वीकारते. गेल्या अनेक दशकांपासून उपरकर हा नैवेद्य देतात. याप्रमाणे पवेकर, हवालदार, दिवटे, जाधव, लांडगे यांसारखे अनेक सेवेकरी अखंडपणे सेवा बजावतात. देवीच्या सेवेत तुळजापुरातील पानेरी, मळेकरी, दशावतार आणि भारतीबुवाचे मठ कार्यरत आहेत. शेकडो वर्षांपासून या मठाचे मठाधिपती दिवसरात्र सेवा करतात. पहाटेपासून रात्री उशिरापर्यंत या मठाधिपतींना देवीच्या सेवेत राहावे लागते. दशावतार मठाची जागा देवी मंदिरापासून हाकेच्या अंतरावर असली तरी या मठाच्या महंतांना आश्विन अमावास्ये शिवाय वर्षभर कधीच मंदिरात प्रवेश करण्याचा हक्क नाही. त्यामुळे हे महंत वर्षभर हा दिवस सोडून कधीच पूर्वेकडे असणारा आपल्या मठाचा दरवाजा ओलांडत नाहीत.
तुळजापुरात देवीच्या सेवेत सर्व जातीधर्माना स्थान आहे. देवीला टोपासाठी लागणारी पानं पुरविणारे तांबोळी मुस्लीम असले तरी देवीची माळ, पोत, परडी तर पाळतातच शिवाय घटस्थापनाही करतात. देवीच्या नैवेद्यात मांसाहार, तर येथील काळभैरवाला नैवेद्यानंतर गांजाची चिलीम तोंडात दिली जाते. याशिवाय अख्खेगावही अनेक परंपरा पाळते. त्यानुसार नवरात्रीत गादी पलंगाचा त्याग करतात. चप्पल घालतनाहीत. इतरही अनेक प्रथा आहेत. त्यानुसार कुंभाराचे चाक, तेलाचा घाणा गावात चालवत नाहीत.
तुळजाभवानी म्हणजे शाक्त संप्रदायाशी निगडित असल्याने तिच्या प्रथापरंपराही काही वेगळय़ाच असणार! त्यानुसार देवीच्या नावाने गोंधळ घालणे आलेच. एका भक्ताच्या घराण्याची प्रथा तर अशी आहे की, चक्क बोंबलतजाऊन दर्शन घ्यावे लागते. एक दंतकथा अशी सांगितली जाते की मौजे रांजणी ता. घनसांगवी जि. जालना येथील
तुकाराम नावाचा भक्त शेकडो वर्षांपूर्वी देवीच्या दर्शनासाठी आला असता रात्रीच्या समयी त्याला भूकंप झाल्याचा दृष्टांत होऊन भीतीने तो ओरडतच घराबाहेर पडला. त्याच्या आवाजाने सर्व जण घराबाहेर पडल्याने अनेकांचे प्राण वाचले. परंतु याच भक्ताला रस्त्यात काही जणांनी लुटले म्हणून तो देवीला साकडे घालण्याकरिता माझे काय
चुकले म्हणत बोंब ठोकतच गेला. देवीला साकडे घालण्यासाठी बोंबलतच जाण्याची परंपरा निर्माण झाली. त्यानुसार दत्त जयंतीला त्याचे वंशज तुळजापुरात प्रवेश केल्यानंतर देवीच्या गाभाऱ्यापर्यंत चक्क बोंबलत जाऊन दर्शन घेतात. त्यामुळे या घराण्याला नाव पडले बोंबले! विशेष म्हणजे देवीच्या भक्तीत गढून गेलेल्या तुकारामाचा अंत तुळजापुरात व्हावा हा पण योगायोगच. त्यामुळे शहरात या तुका बोंबल्याची समाधीसुद्धा आहे. अशा अनेक चित्रविचित्र परंपरा तुळजापूरवासीयांनी जपल्या आहेत.
देवीच्या परंपरेत काळभैरवाचा भेंडोळी उत्सवही महत्त्वाचा आहे. एका काठीला पलिते बांधून ती पेटवून निघालेली ती भव्य ज्वालायात्रा पाहताना थरकाप उडतो. देवांचे रक्षण करणारा कालभैरव म्हणजे या परिसराचा कोतवालच. त्याच्या अक्राळविक्राळ रूपाला अनुसरून त्याला रोजचा नैवेद्यही मांसाहाराचा असतो. शिवाय त्याच्या तोंडात गांजाची चिलीम पेटवून दिली जाते. ही परंपरा आजही जोपासली जाते. काळभैरव रखवालदार आहे. तो वर्षांतून एकदाअश्विन अमावस्येला तुळजाभवानी परिसराची पाहणी करायला निघतो. त्याचे फिरणे हे रात्रीचे असते. त्याला उजेड हवा म्हणून हा भेंडोळी उत्सव आला असावा. भैरोबाच्या नावानं चांगभलं आणि तुळजाभवानीचा उदो उदो करत तरुणांनी भेंडोळी अंगावर घेतलेली असते. ही भेंडोळी घेऊन ते अरुंद गल्लीबोळातून जातात. पण या भेंडोळीमुळे त्यांना कधीही इजा झाल्याचे उदाहरण नाही. काळभैरवाला काशीचा कोतवाल म्हटले जाते. त्याची ठाणी भारतात सर्वत्र असली तरी भेंडोळी उत्सव उत्तरेत काशी आणि दक्षिणेत तुळजापूर येथेच फक्त साजरा होतो.
मंदिरात आल्यावर देवीला पदस्पर्श करून ही भेंडोळी वेशीबोहर जाऊन विझवली जातात.
अश्विन अमावस्येला भेंडोळी बरोबरच महत्त्वाचा समारंभ म्हणजे दशावतार मठाचे महंत या दिवशी वाजतगाजत देवीच्या दर्शनासाठी येतात. या दिवशी देवीला पांढरी साडी नेसवण्याची प्रथा आहे. ही साडी हा दशावतार मठाचा आहेर असतो. ते वैराग्याचे प्रतीक समजले जाते. या दिवशी दशावतार मठाचे महंत आणि काळभैरवाचे पुजारी यांना
पेहराव देऊन त्यांचा सत्कार केला जातो. त्यात त्यांना जो फेटा बांधला जातो, तो देवीच्या साडीचा असतो. काही प्रथापरंपरा अगदी समाजानेही जपल्या आहेत. अद्यापही तुळजापुरात तेल्याचा घाणा, कुंभाराचे चाक, कातडी कमावण्याचा उद्योग इथं चालविला जात नाही. हेच काय तर तुळजापुरात भिंतीवर पाल कधी चुकचुकत नाही अशी
या लोकांची श्रद्धा आहे.
श्री तुळजाभवानी ही महाराष्ट्राची कुलस्वामिनी त्यामुळे ज्याप्रमाणे आई सर्वाना सामावून घेते त्याप्रमाणे देवीच्या दरबारात गुढीपाडवा, होळी, रंगपंचमी असे सर्वच सण साजरे होतात. एवढेच नव्हे तर वैष्णवपंथाचा गोपाळकालाही आषाढी एकादशीला इथं साजरा होतो. गुढीसोबतच सर्व राष्ट्रीय सणाला मंदिरावर राष्ट्रध्वजही फडकविण्याची परंपरा इथं कायम आहे. या प्रमाण परंपरेला प्राचीन इतिहास आहे. बदलत्या जगात आजही त्याचे मनोभावे पालन केले जाते. तुळजाभवानीच्या दरबारातील प्रथापरंपरा अगदी निर्विघ्न पणे पुढे चालू आहेत. म्हणूनच तिच्या दरबारात पाऊल ठेवताच लहानथोर एकच जयघोष करतात.

‘आई राजा उदोऽऽ उदोऽऽ!’

जय जगदंबा
. . . . . . वॉट्सॅपवरून साभार दि.०४-१०-२०२२

---

श्री वेंकटेश नवरात्र पूजा, कल्ल्हळ्ली

गणेशोत्सव २०२२

श्रीगजाननाची स्थापना करून या वर्षाच्या गणेशोत्सवाची सुरुवात केली आहेच.
या उत्सवाच्या कालावधीत मला मिळणाऱ्या वैशिष्ट्यपूर्ण लेखांचे संकलन मी या पानावर करणार आहे. जसजसे लेख आणि चित्रे मिळत जातील तसतशी ती या पानावर देत जाईन . मला यातले बहुतेक लेख व चित्रे फेसबुक किंवा वॉट्सॅपवर मिळणार आहेत. सर्व मूळ लेखकांचे मनापासून आभार मानून त्यानी आपली अनुमति द्यावी अशी विनंति आधीच करत आहे. दि.१-०९-२०२२

गणपतीची ११ संस्कृत स्तोत्रे आणि गणेश पुराणाचे मराठीतून संक्षिप्त ओवीबद्ध रूपांतर इथे : https://anandghan.blogspot.com/2021/07/blog-post_15.html
गणपतीअथर्वशीर्ष या संस्कृतमधील स्तोत्राचे सुलभ असे ओवीबद्ध रूपांतर मराठी भाषेत रूपांतर इथे :
https://anandghan.blogspot.com/2020/08/blog-post.html

माझे हे जुने संग्रह अवश्य पहा : गणेशोत्सव २०१९ : https://anandghare.wordpress.com/2019/09/08/%e0%a4%97%e0%a4%a3%e0%a5%87%e0%a4%b6%e0%a5%8b%e0%a4%a4%e0%a5%8d%e0%a4%b8%e0%a4%b5-%e0%a5%a8%e0%a5%a6%e0%a5%a7%e0%a5%af/
गणेशोत्सव २०२१ : https://anandghare.wordpress.com/2021/09/10/%e0%a4%97%e0%a4%a3%e0%a5%87%e0%a4%b6%e0%a5%8b%e0%a4%a4%e0%a5%8d%e0%a4%b8%e0%a4%b5-%e0%a5%a8%e0%a5%a6%e0%a5%a8%e0%a5%a7/

गणपती मिथिला शैली

या वर्षीचा संग्रह

श्रीगणेशाय धीमहि

गायक’ – शंकर महादेवन

https://www.bhaktibharat.com/mantra/gananaykay-gandevatay-ganadhyakahay-dheemahi

गणनायकाय गणदैवताय गणाध्यक्षाय धीमहि
गुणशरीराय गुणमण्डिताय गुणेशानाय धीमहि
गुणातीताय गुणाधीशाय गुणप्रविष्टाय धीमहि
एकदंताय वक्रतुण्डाय गौरीतनयाय धीमहि
गजेशानाय भालचन्द्राय श्रीगणेशाय धीमहि

गानचतुराय गानप्राणाय गानान्तरात्मने
गानोत्सुकाय गानमत्ताय गानोत्सुकमनसे
गुरुपूजिताय गुरुदैवताय गुरुकुलस्थायीने
गुरुविक्रमाय गुह्यप्रवराय गुरवे गुणगुरवे
गुरुदैत्यगलच्छेत्रे गुरुधर्मसदाराध्याय
गुरुपुत्रपरित्रात्रे गुरुपाखण्डखण्डकाय
गीतसाराय गीततत्त्वाय गीतगोत्राय धीमहि
गूढगुल्फाय गन्धमत्ताय गोजयप्रदाय धीमहि

ग्रन्थगीताय ग्रन्थगेयाय ग्रन्थातरात्मने
गीतलीनाय गीताश्रयाय गीतवाद्यपटवे
गेयचरिताय गायकवराय गन्धर्वप्रियकृते
गायकाधीनविग्रहाय गंगाजलप्रणयवते
गौरीस्तनन्धनाय गौरिहृदयनन्दनाय
गौरभानुसुताय गौरीगणेश्वराय
गौरीप्रणयाय गौरीप्रणवाव गौरभावाय धीमहि
गोसहस्त्राय गोवर्धनाय गोपगोपाय धीमहि

---

मुंबईचे गणपती १

🌺

नास्तिक असून तुला
दर्शनाला नेणारी मी
माझ्या इच्छेखातर
येणारा तू

हार-फुलांचा भाव करत
ताट घेणारी मी
दारातल्या भिक्षुकांना
मदत करणारा तू

रांगेत पुढे जाण्यासाठी
धडपडणारी मी
देवळाची सुबकता
न्याहाळाणारा तू

चिडून नमस्कारासाठी
तुला खुणावणारी मी
देवळातली प्रसन्नता
अनुभवणारा तू

देवळातही चपलेची
काळजी करणारी मी
गरजूने नेली असेल असा
विचार करणारा तू

खरेच देव नक्की
कुणाला पावत असेल
माझ्यासारख्या आस्तिकाला
की तुझ्यासारख्या नास्तिकाला ?

बाप्पामोरया

मुंबईचे गणपती २

========

आनंदे वंदावा गणनायक तो

संगीत, निरुपण : डॉ. अशोक रानडे

आनंदे वंदावा…
(श्री अमृतराय रचित कटाव – गणेश स्तुती)

आनंदे वंदावा गणनायक तो मंगलदायक ।।

मुंडमथन करि, जननिजनक निज रुंडमालधर, अमळकुंड तो, तृतियनयन परि, तनय विनयविभु, वक्रतुंड जिथे, धुंडिराज करि,
शुंड सरळ, मुनि धुंडिति जनि वनि, झुंडनिका बहु, विकटतुंड, गणपुंडरीक, मणिहारप्रलंबित,

कुंडलीशकटिबंधतनुद्भव पुंडदमन, मणिकुंडल श्रुतियुगि, गंडस्थळि अळि, चंद्रखंडघर, गुणगणमंडित,
कीर्ति अखंडित, खंड दुरितचय, पंडितगामिनि, तांडव करि जो, पद्मभवांडी, मंडलाकृति, चंडपराक्रम,
वितंडखंडन, विपक्षदंडन, स्वभक्तमंडन, सुरवर मुनिवर, सकल चराचर पावन करि निज प्रसाद देऊनि, पुरवि मनोरथ,
परमककृपालय, भालविलसदलि, मालदान रसपान करिति, कलिकाल कापती, परनिर्दाळण करित समरि जो,
पालन करि सुरचालक त्रिभुवनि, शंभुबाल भवजाल तेच जंजाळ कटनकरवाल, स्मरण ते, सप्तताल करि
नृत्य सरस तो, झुणझुण झुण झुण क्वणित नूपुरे, खुळ खुळ खुळ खुळ वाळे वाकि पदि, फुं फुं फूं करि नागबंध कटि,
लळ लळ लळ लळ ललित कुंडले, चप चप चप चप न्यस्त पाउले, किणि किणि किणि किणि क्षुद्र घंटिका,
दण दण दण दण उठति गुंजरव, गुं गुं गुं गुं भ्रमर गुंजती, खण खण खण खण ताल वाजती,
धिक् धिक् धिलांग मृदंगरव मृदु, धिमिघिमि घिमिकिट, थथथथ थरिकिट थरिकिट,

सारेगम, सारेगमपधनी नीधपमगरेसा, सप्तस्वर मुखि भेद आलापित,
स्वर वर्तुनियां, वेष्टनसंगित, तननं तननं रागरागिणी ध्रुपदत्रिवट गति, गद्यपद्यविभु हृद्य सद्य करि,
प्रबंध निबंध जगनल लगबग, विसरुनि तटस्थ, मौन्यमुद्रा धरुनी सादर समुदाय सवे आयकतो ।।

न्यू जर्सीमधील गणपती स्थापना

👉#बातूगणपती_महाराजा 🌺🙏
[ या वर्षी गावागावात गणेशोत्सवात गा-हाणी अगदी दीर्घ स्वरात घातली जातील ] 🌺🙏

सूर्योदय होताच जसा अंधकाराचा नाश होतो. तसा कालपर्यंत छोटय़ा-मोठय़ा उत्सवात रंगलेले अवघे कोकण गणेशोत्सवाचा दिवस उजाडताच, सारा माहोल हर्षभरीत झाला आहे. घराघरात, सार्वजनिक ठिकाणी पारंपरिक रितीरिवाजात आज गणेशोत्सव सुरू होत आहे. या मंगलमूर्तीची पूजा-अर्चा केल्यानंतर गा-हाणे घालण्याची परंपरा येथे मोठी आहे. मंगलमूर्तीच्या उत्सवात दीर्घ गा-हाणे आणि आरतींचा माहोल उभा करण्याची परंपरा मोठी आहे. यावर्षी गावागावात गणेशोत्सवात गा-हाणी अगदी दीर्घ सुरात घातली जातील. मुलाखातली ही मजा गावात पोहचल्याशिवाय समजायची नाही. परंतु मुंबई असलेल्या चाकरमान्यांसाठी आमच्या मुलखातले हे गा-हाणे इथूनच गणपतीला साकडे घालतो तुमच्यासाठी..
बा तू गणपती म्हाराजा ऽऽ !!

चवथीच्या सणाक ही तुझी यथाशक्ती पूजा केलेली आसा, तू ती पावन करून घे. हे गणनायका, प्रत्येक वर्षाक तुझ्या स्वागताक तुझी सारी ही लेकरा सज्ज आसतत. तुझ्या उत्सवात रंगताना मिळणारो आनंद हय़ो वर्षभर पुरत असता, रे म्हाराजा ऽऽ पण या वर्षाक विघ्नहर्ता जी काय इडापिडा उत्पन्न झाली हां ती तुझी तू पायाबुडी घालून ठेव. सगळय़ांका सुखी ठेव. ज्यांच्या ज्यांच्या जा-जा मनात हां ता-ता घडांदे
शेराचे सव्वाशेर कर आणि असाच आनंदात तुझा लेकरू, असोच मोठो उत्सव करत -हवांदेरे म्हाराजा
ऽऽ (होय देवा म्हाराज्या)

बा देवा म्हाराजा ऽऽ सृष्टिचो निर्मातो तूच आसस. बुद्धीचो अधिपती तूच आसस. सोळा विद्या चौसष्ट कलांच्या रे परमेश्वरा आज जा काय घडतासा ता तुका सगळा ठावक आसा. तुझीच लेकरा अशी काय करतहत हय़ा तुका म्हायती नाय आसा नाय. पावसान जशी दिशा बदलल्यान तशीच दिशा आता माणसाव बदलतहत. नव्या नव्या रोगांची नावा कानार येतहत.

ते रोग नायनपड करूचे, तुझ्याच हातात आसत. कोणाक कधी घालूचो आणि कोणाक कधी ठेवचो हय़ा तुच करूचाहस म्हाराजा ऽऽ महागाईचो कळस झालोहा, ती कमी होवची नाय पण तेका सामारे जावची शक्ती दे, बुद्धी दे रे म्हाराजा ऽऽ रेशनावर तांदूळ मिळांदे, राकेल मिळांदे, डाळ, गव्ह मिळांदे ऽऽ रे म्हाराजा ऽऽ
बा गणपती म्हाराजा ऽऽ स्वाईन फ्लू नावाचा जो काय राक्षस उठलो हा, तो हय़ा चतु:सीमेत पाऊल ठेवता नये.

यासाठी हयल्या लेकरांका जा जा काय करूचा आसा ऽऽ जा पत्थ पाणी पाळूक व्हया, ता ता सगळा पाळूची बुद्धी दे रे म्हाराजा ऽऽ वैदपान वेळीच मिळांदेरे म्हाराजा ऽऽ आजपासून तुझो उत्सव सुरू होताहा.

सगळे निरोगी ऱ्हवाचे आणि तुझो हय़ो उत्सव मोठय़ा थाटात संपन्न होवचो रे म्हाराजा. जे चाकरमानी इलेहत त्यांच्या हाता-पाया बुडी संभाळ कर आणि जशे आनंदात इलेहत, ते इल्यामुळे जशे हयले आनंदीत झालेहत, तशेच आनंदात परत जावंदेत रे म्हाराजा ऽऽ त्यांच्या कुटुंबाक सुखी ठेवरे म्हाराज्या.. बा म्हाराजा ऽऽ तुझ्याकडे दर वर्षासारखे आमचे यंदा नवस न्हाय, सगळय़ांचा आरोग्य ठिक ऱ्हवाचा, डोळ्याची साथ येवंदे नको
तापाची साथ येवंदे नको, जा जा खातत ता ता पचांदेरे म्हाराजा ऽऽ पुढच्या वर्षी याच्यापेक्षा दुप्पट उत्सव करूनघीरे म्हाराजा ऽऽ बा तू गणपती म्हाराजा ऽऽ जय देवा म्हाराज्या, बा तू स्वामी समर्था.. (होय देव म्हाराज्या) पात पुरये तू बाये माझे आवशी.. बाराच्या पुरवसा.. पुरवेच्या वसा..आणि देवा लिंगा, गांगो, बाराच्या पूर्वसा वशिका ब्राह्मणा, उगवाई, काळकाई, इटलाई, नवलाई, सातेरी बेळाजैना पानपुरका आणि सगळ्या दिशेंच्या चाळ्या आणि तू, ग्रामदेवते, कुलदेवते सगळय़ांचा भला करा, कल्याण कर.

काय चूक-अपराध झालो असात गाळण कर.. मगे तू या रवळनाथा, मगे तू या चाळगता, बा तू येतोबा नि येताळा (होय देवा म्हाराजा) मगे तुया संबंधा, मगे तुया हडळी, तू जुलमी म्हारींगना, बाय माझे माऊली तुयाच आसस सगळय़ांची सावली. तुम्ही सगळय़ांनी आता येक होवकं व्हया. (होय देवा म्हाराजा) तू या पावणेच्या पुरवसाक राजी कर. पुढाकार घेवन सगळय़ांका एक कर.. आंगणेवाडीच्या भराडीदेवी, दिर्बादेवी, तू जुगाई माते. बाये तू भगवती देवी,
आडीवरच्या महाकाली, आई तू भगवती, माते तू गांगोमाऊली, अंबादेवी, उगवाई, एकवीरा माते आणि तू भैरी भवानी, बा तू रामेश्वरा, श्री महालिंगेश्वरा, भैरवनाथा, विश्वेश्वरा, बा तू गिरोबा, आई पावनादेवी, जरीमरी, भावई देवी, आरवलीच्या जागबाई, श्री देव पाटेकरा, आणि तू गांगोभैरी, स्वयंभू रवळनाथा, गांगेश्वरा, सोनुर्लीच्या माऊली, श्री देवा कुणकेश्वरा, नारायणा..कोळंबच्या खापल्या म्हाराजा, भरडा वयल्या , एकमुखी दत्तात्रया, कोईलच्या गणपती म्हाराज्या, गणपतीपुळ्याच्या गणराया, जयगडच्या कराडेश्वरा, पल्लीनाथा, काशीविश्वेश्वरा, बा तू धुतपापेश्वरा, कशेळीच्या कनकादित्या, म्हापुरुषा, आदिनाथा, भद्रकाली माते आणि भुतनाथा, सगळय़ांका तुया राजी कर. एक कर, नवसाक पाव. मुनग्याची भगवती जागी कर. गोयची कामाक्षी जागी कर. सहा मुली, बारा कुळी आणि चौवीस बरामन राजी कर. म्हारवसाचा गनीत पुरा कर (होय देवा म्हाराजा).. बारा पाचाचा गनीत याक कर (होय देवा म्हाराजा) सगळ्या गावक-यांचा कल्याण कर. देवा तुझ्या रखवालीत ही सगळी सृष्टी तुझीच लेकरा आसत.

तुझ्याच येलीची फळा आसत. लय दिसानी तुझ्या पायाकडे इली आसत. मूळच्या तुझ्या भूमिक हाक मारीत आसत. (होय देवा म्हाराजा). त्यांका जसा समाजला, उमाजला तशी तशी सेवा त्यांनी केलेली आसा. याच्या म्होर पण त्यांच्याकडसून तुझ्या मनापरमाण करून घे. (होय देवा म्हाराजा). शेराचे सव्वा शेर कर, पाचाचे पंचवीस कर. हे लहान-थोर सगळे तुझ्यासमोर हात जोडून उभे आसत. (होय देवा म्हाराजा). सगळीकडेच दुष्काळाची चिंता हा. पावसान ह्या वर्षी पाठ फिरवल्यान आसा. काय लेकरा तुझ्या भूमित गेली आसत. काय लेकरा नोकरी-धंद्याच्या निमित्तान मुंबईतच थांबली आसत. त्या सगळ्या लेकरांचा हाता-पायाबुडी संभाळ कर. (होय देवा म्हाराजा). कोणाची काय करणी आसात, कोणाचा काय वाईटपण आसात, कोणाचा काय इक्रित आसात, ता तुझा तुका माह्यती. वडाची साल पिंपळाक कर, पिंपळाची साल वडाक चिकटा दे, आंब्याचो टाळ काज-याक जाव दे. ख-याचा खोटा आणि खोटय़ाचा खरा कसो कोण करता हा? हकडचा तकडे अन् तकडचा हकडे कसा कोन साधता हा ह्या तुझा तुका माह्यती हा. (होय देवा म्हाराजा). ज्याची त्याच्या कर्तृत्वापरमान त्याच्या त्याच्या झोळीत यश टाक. (होय देवा म्हाराजा). देवा म्हाराज्या, तुझा तू कार्य करून घेवक. तू समर्थ आसस.

ज्याच्या त्याच्या मनातली इच्छा पूर्ण होवोंदे. नोकरीक असलेल्यांचो पगार वाढव, नसल्यांका नोकरी लाव, दररोजचो प्रवास सुखाचो कर, ज्यांची इच्छा हा त्येका बायल दे. पोरांका चांगलो नवरो मिळां दे. मगे तुझ्या समोर जोडय़ांनी येतीत रे म्हाराज्या. (होय देवा म्हाराजा). तुझ्या पाया पडणारी ही जी लेकरा आसत ती सगळय़ांची नाव मी आता घेत नाय.. त्या सगळय़ांवर तुझी कृपादृष्टी ठेव. ते ते मनातसुन तुका साद घालतत. त्यांच्या त्यांच्या हाकेक ओ दे. मागल्यार ते तुझ्या दाराक दहा नारळाचा तोराण बांधतीत. (होय देवा म्हाराजा). बा देवा म्हाराज्या या तुझ्या लेकरांपैकी काईंका वायट?नाद लागलो हा. तो नाद सुटात असा कायतरी कर. तुका हात जोडून प्रार्थना करता आसव. आयुष्य सगळय़ांचा सुखाक जावचा, दरवर्षी तुझी सेवा अशीच यथासांग तूच करून घेवूची आसस. कुणाची मती फिरली आसात तर त्येका तुझी माती दाखवून तुझी प्रचिती तूच दाखवूची आसस. लेकरांचा कल्याण कर. बरा ता कर आणि तुझ्या नावाचो डंको असोच वर्षानवर्षा वाजां दे रे म्हाराज्याऽऽ!

🌺 गणपती बाप्पा मोरया 🌺🙏

पुण्यातले मानाचे गणपती २०२२

---

संकटनाशन द्वादश गणपती

आपण असंख्य वेळेला हे “गणपती स्तोत्र” “संकटनाशन स्तोत्र” म्हणतो परंतु यामध्ये उल्लेख केलेल्या गणेशाची प्रत्यक्ष स्थाने आपल्यापैकी
बहुतेकांना माहीत नाहीत….

नारदकृत – ‘संकटनाशन’ स्तोत्रात उल्लेखिलेली बारा नावे व त्यांची सद्यस्थाने….

प्रथमं वक्रतुण्ड च
एकदन्तं द्वितीयकम् ।
तृतीयं कृष्णपिङ्गाक्षं
गजवक्त्रं चतुर्थकम्
लम्बोदरं पंचमं च
षष्ठ विकटमेव च ।
सप्तमं विघ्नराजेन्द्रं
धूम्रवर्णं तथाष्टमम्
नवमं भालचन्द्रं च
दशमं तु विनायकम् ।
एकादशम् गणपति
द्वादशं तु गजाननम्

१. वक्रतुण्ड :- मद्रास राज्यातील कननूरजवळ

२. एकदन्त :- पश्चिम बंगालमध्ये कलकत्त्याजवळ.

३. कृष्णपिंगाक्ष :- मद्रास राज्यातील कन्याकुमारीजवळ.

४. गजवक्त्र :- ओरिसा राज्यात भुवनेश्वर येथे.

५. लंबोदर :- ह्याची दोन स्थाने उल्लेखिली जातात. (१) रत्नागिरी
जिल्ह्यातील गणपती पुळे क्षेत्रात, (२) मध्यप्रदेशातील ओंकारेश्वर या प्रसिद्ध
ज्योतिर्लिंगाजवळ असलेला पंचमुखी गणपती.

६. विकट :- हिमालयाच्या पायथ्याशी हृषीकेश येथे.

७. विघ्नराजेन्द्र :- कुरु क्षेत्रात कौरव-पांढवांच्या युद्धभूमीजवळ.

८. धूम्रवर्णं :- १) दक्षिणेकडील केरळ राज्यात कालिकतजवळ. २) तिबेटमध्ये ल्हासापासून १५ मैलांवर.

९. भालचंद्र :- रामेश्वरजवळ धनुष्कोडी येथे मद्रास राज्य.

१०. विनायक :- काशीक्षेत्रातील अन्नपूर्णामंदिराजवळचा धुण्डिराज गणेश.

११. गणपती :- क्षेत्र गोकर्ण महाबळेश्वर येथील द्विभुज महागणपती.

१२. गजानन :- हिमालयातील शेवटचे तीर्थस्थान पांडुकेसर येथील मुंडकटा गणेश. गौरी कुंडाजवळील ही गणेशमूर्ती शिरविरहित आहे.

समर्थ रामदास स्वामींनी ही बाराही गणेशस्थाने शोधून काढून सर्व गणपतींचे दर्शन घेतले होते, असे म्हणतात

।। जय श्री गणेश ।।

विविध रूपे

चौसष्ट कला

गणपती चौसष्ट कलांमध्ये निपुण आहे. या चौसष्ट कला कोणत्या ?

चौसष्ट कला पुढीलप्रमाणे.
१. पानक रस तथा रागासव योजना – मदिरा व पेय तयार करणे.
२. धातुवद- कच्ची धातू पक्की व मिश्रधातू वेगळी करणे.
३. दुर्वाच योग- कठीण शब्दांचा अर्थ लावणे.
४. आकर ज्ञान – खाणींविषयी अंतर्गत सखोल ज्ञान असणे.
५. वृक्षायुर्वेद योग- उपवन, कुंज, वाटिका, उद्यान बनविणे.
६. पट्टिका वेत्रवाणकल्प- नवार, सुंभ, वेत इत्यादींनी खाट विणणे.
७. वैनायिकी विद्याज्ञान- शिष्टाचार व विनय यांचे ज्ञान असणे.
८. व्यायामिकी विद्याज्ञान- व्यायामाचे शास्त्रोक्त ज्ञान असणे.
९. वैजापिकी विद्याज्ञान- दुसऱ्यावर विजय मिळविणे.
१०. शुकसारिका प्रलापन- पक्ष्यांची बोली जाणणे.
११. अभिधान कोष छंदोज्ञान- शब्द व छंद यांचे ज्ञान असणे.
१२. वास्तुविद्या- महाल, भवन, राजवाडे, सदन बांधणे.
१३. बालक्रीडाकर्म- लहान मुलांचे मनोरंजन करणे.
१४. चित्रशब्दापूपभक्षविपाक क्रिया- पाकक्रिया, स्वयंपाक करणे.
१५. पुस्तकवाचन- काव्यगद्यादी पुस्तके व ग्रंथ वाचणे.
१६. आकर्षण क्रीडा- दुसऱ्याला आकर्षित करणे.
१७. कौचुमार योग- कुरुपव्यक्तीला लावण्यसंपन्न बनविणे.
१८. हस्तलाघव- हस्तकौशल्य तथा हातांनी कलेची कामे करणे.
१९. प्रहेलिका – कोटी, उखाणे वा काव्यातून प्रश्न विचारणे.
२०. प्रतिमाला – अंत्याक्षराची योग्यता ठेवणे.
२१. काव्यसमस्यापूर्ती – अर्धे काव्य पूर्ण करणे.
२२. भाषाज्ञान – देशी-विदेशी भाषांचे ज्ञान असणे.
२३. चित्रयोग – चित्रे काढून रंगविणे.
२४. कायाकल्प – वृद्ध व्यक्तीला तरुण करणे.
२५. माल्यग्रंथ विकल्प – वस्त्रप्रावरणां ची योग्य निवड करणे.
२६. गंधयुक्ती – सुवासिक गंध वा लेप यांची निर्मिती करणे.
२७. यंत्रमातृका – विविध यंत्रांची निर्मिती करणे.
२८. अत्तर विकल्प – फुलांपासून अर्क वा अत्तर बनविणे.
२९. संपाठय़ – दुसऱ्याचे बोलणे ऐकून जसेच्या तसे म्हणणे.
३०. धारण मातृका – स्मरणशक्ती वृद्धिंगत करणे.
३१. छलीक योग- चलाखी करून हातोहात फसविणे.
३२. वस्त्रगोपन- फाटकी वस्त्रे शिवणे.
३३. मणिभूमिका – भूमीवर मण्यांची रचना करणे.
३४. द्यूतक्रीडा – जुगार खेळणे.
३५. पुष्पशकटिका निमित्त ज्ञान – प्राकृतिक लक्षणाद्वारे भविष्य सांगणे.
३६. माल्यग्रथन – वेण्या, पुष्पमाला, हार, गजरे बनविणे.
३७. मणिरागज्ञान – रंगावरून रत्नांची पारख करणे वा ओळखणे.
३८. मेषकुक्कुटलावक – युद्धविधी- बोकड, कोंबडा इ.च्या झुंजी लावणे.
३९. विशेषकच्छेद ज्ञान – कपाळावर लावायच्या तिलकांचे साचे करणे.
४०. क्रिया विकल्प – वस्तूच्या क्रियेचा प्रभाव उलटविणे.
४१. मानसी काव्यक्रिया – शीघ्र कवित्व करणे.
४२. आभूषण भोजन – सोन्या- चांदी वा रत्नामोत्यांनी काया सजवणे.
४३. केशशेखर पीड ज्ञान – मुकुट बनविणे व केसात फुले माळणे.
४४. नृत्यज्ञान – नाचाविषयीचे शास्त्रोक्त सखोल ज्ञान असणे.
४५. गीतज्ञान – गायनाचे शास्त्रीय सखोल ज्ञान असणे.
४६. तंडुल कुसुमावली विकार – तांदूळ व फुलांची रांगोळी काढणे.
४७. केशमार्जन कौशल्य – मस्तकाला तेलाने मालीश करणे.
४८. उत्सादन क्रिया – अंगाला तेलाने मर्दन करणे.
४९. कर्णपत्र भंग – पानाफुलांपासून कर्णफुले बनविणे.
५०. नेपथ्य योग – ऋतुकालानुसार वस्त्रालंकाराची निवड करणे.
५१. उदकघात – जलविहार करणे. रंगीत पाण्याच्या पिचकारी करणे.
५२. उदकवाद्य – जलतरंग वाजविणे.
५३. शयनरचना – मंचक, शय्या व मंदिर सजविणे.
५४. चित्रकला – नक्षी वेलवुट्टी व चित्रे काढणे.
५५. पुष्पास्तरण – फुलांची कलात्मक शय्या करणे.
५६. नाटय़अख्यायिका दर्शन – नाटकांत अभिनय करणे.
५७. दशनवसनांगरात – दात, वस्त्रे, काया रंगविणे वा सजविणे.
५८. तुर्ककर्म – चरखा व टकळीने सूत काढणे.
५९. इंद्रजाल – गारुडविद्या व जादूटोणा यांचे ज्ञान असणे.
६०. तक्षणकर्म – लाकडावर कोरीव काम करणे.
६१. अक्षर मुष्टिका कथन – करपल्लवीद्वारे संभाषण करणे.
६२. सूत्र तथा सूचीकर्म – वस्त्राला रफू करणे.
६३. म्लेंछीतकला विकल्प – परकीय भाषा ठाऊक असणे.
६४. रत्नरौप्य परीक्षा – अमूल्य धातू व रत्ने यांची पारख करणे.

या सर्व कला व्यवस्थित वाचा. हे वेगवेगळे ६४ प्रकारचे व्यवसाय आहेत. यातील एका कलेतील नैपुण्य सुद्धा मानवाचा चरितार्थ व्यवस्थित चालेल इतपत द्रव्य त्याला मिळवून देऊ शकतो. व्यवसायाभिमुख शिक्षण दिले जावे ज्यातून कौशल्य विकसित होईल हे आपल्याला समजायला स्वातंत्र्य मिळून ७० वर्षे जावी लागली. ब्रिटिशांनी या सर्व कला शिकवणारी गुरुकुल पद्धती उध्वस्त करून macaly ची शिक्षण प्रणाली लादली आणि या कितीतरी कुशल मंडळींचा भविष्यकाळ त्यांनी चौसष्ट नष्ट केला. तीच शिक्षण प्रणाली आंधळेपणाने गेली ७० वर्ष पालन केली गेली.

आज संपूर्ण समाजात जी अस्वस्थता आणि निराधार असल्याची असुरक्षिततेची भावना आहे त्याचे कारण रोजगार किंवा चरितार्थाची शाश्वती नसणे. जुन्याकालात या ६४ कलांपैकी एक कला आत्मसात झालेला व्यक्ती स्वतःचे पोट भरू शकत होता.. आज पदवीधरांचे लोंढे नोकरीच्या शोधात वणवण फिरतात कारण कौशल्य असे कुणाकडेच नाही. सगळ्यांकडे पदवी नावाचा असा एक कागद आहे ज्याची व्यावहारिक जगात फारशी किंमत नाही.

जुन्या काळात गुरुकुलात या कला शिकवल्या जात. या कलांचा वापर करत जीवन व्यतीत करणाऱ्या व्यक्तीच्या कुटुंबातील लोकांनी तोच व्यवसाय पिढ्यानपिढ्या केल्यावर ती त्यांची जात झाली.

जात म्हणजे विशिष्ट व्यवसाय करणाऱ्या कुळात जन्म घेणे आणि ते कौशल्य आत्मसात करून तोच व्यवसाय आपण सुद्धा करणे.

या कलांच्या पैकी बहुसंख्य कला या शुद्र वर्णात मोडतील अश्या आहेत. पण या कलांचा स्वामी कोण आहे ? शिव आणि पार्वतीचा लाडका पुत्र गणेश. या चौसष्ट कलांचा स्वामी म्हणून तो या सर्व जातींच्या साठी वंदनीय आहे. आदर्श आहे. त्या अर्थाने तो गणांचा नायक अर्थात सामान्य जनांचा देव आहे. ही सर्व ६४ कर्मे करणारा हा देव साक्षात शिव पार्वतीचा पुत्र आहे. त्यामुळे तो , त्याची कला आणि त्या कलेची सेवा करणारे सामान्य जन कोणत्याही दृष्टीने गौण नाहीत.

हे डोक्यात कोरून घ्या… आणि जातीभेद ब्राह्मणांनी निर्माण केला छाप प्रचार करणाऱ्या सडक्या मेंदूंना आवर्जून सांगा.. हे कौशल्य आमचा देव गणेशाचे आहे. त्याने आम्हाला शिकवले आणि आम्ही त्याला व्यवसाय आणि जात म्हणून स्वीकारले आहे. यात गौण काहीही नाही. तुझा विषारी विचार तू तुझ्याकडेच ठेव..
गणपती बाप्पा मोरया मंगल मूर्ती मोरया….🙏🌸🌹

गणपती जन्माची कथा

गणपती जन्माची कथा एका वेगळ्या पद्धतीने आध्यात्मिक रूपकाच्या स्वरूपात …. आक्षेप…. व खंडन !

गणपती जन्माच्या कथेमागचा अर्थ:-
कथा:-
पार्वती आंघोळीला जाते आणि जाताना नंदीला पाहाऱ्यावर ठेऊन जाते. काही वेळाने महादेव पार्वतीला भेटायला येतात , नंदी त्यांना अडवु शकत नाही. मग पार्वती स्वतःच्या मळापासून एक मुलगा तयार करते. तो मुलगा पाहाऱ्यावर थांबतो. थोड्यावेळाने पुन्हा महादेव येतात,मुलगा त्यांना अडवतो, महादेव त्याला बाजूला व्हायला सांगतात मुलगा ऐकत नाही, महादेव संतापून त्याचे त्रिशूळाने डोके उडवतात, पार्वती अंघोळ करून बाहेर येते आणि आपल्या मुलाचे तुटलेले डोके पाहून विलाप करू लागते. तेव्ह महादेवांना कळते की हा आपलाच पुत्र आहे . आणि ते आपल्या सेवकांना (गणांना)आज्ञा देतात कि याला एक शीर घेऊन या. गं जातात आणि मानवी शीर मिळत नाही म्हणून हत्तीच शीर घेऊन येतात. त्यानंतर सर्व देव मिळून ते शीर त्या मुलाला बसवतात. तोच गणपती .
आक्षेप:-
१) एक अक्खा मुलगा तयार होईल इतका मळ माणसाच्या अंगावर साचतो का?त्यासाठी किती महिने पारोसे राहावे लागेल?
२) महादेवना स्वतःचा मुलागाच ओळखु येत नाही तर त्यांना त्रिकाल ज्ञानी कसे म्हणावे?
३)कितीही छोटा हत्ती असला तरी त्याचे डोके मुलाला कसे बसेल?
४) जर डोके हत्तीचे असेल तर मेंदूसुद्धा हत्तीचाच असेल मग असा देव(?) बुद्धीची देवता कसा ?

खंडन :-
मुळात ही कथा जिवशास्त्राची नाही. ही कथा अध्यात्मिक रूपक आहे.म्हणजे अध्यात्मिक बोध समजेल अशा भाषेत सांगणे. अगदी इसापनीती किंवा पंचतंत्रातील गोष्टीप्रमाणे जसे त्याच्यात अतिशोयोक्ती असते जसे प्राणी आणि पक्षी बोलतात (जे कि वास्तवात अशक्य आहे.) ह्या गोष्टी स्वतः ला बुद्धिवादी म्हणवणारे देखील सांगतात . कारण गोष्ट काय आहे यापेक्षा बोध महत्वाचा !
आता गणेश जन्म कथेचा अध्यात्मिक बोध :-
पार्वती म्हणजे बुद्धी. पार्वती आंघोळीला निघाली म्हणजे बुद्धी शुद्ध व्हायला निघाली(ज्याला आत्मज्ञान म्हणतात.)
आणि ती पाहाऱ्यावर नंदीला म्हणजे मनाला ठेवते (नंदी मनाचे प्रतीक ) आणि तेथे शिव येतात शिव म्हणजे शुभ विचारांचे प्रतीक. मन कधीही शुभ विचारांना अडावू शकत नाही. म्हणून बुद्धी स्वतः च्या मळापासून म्हणजे अहंकारापासून मुलगा बनवते म्हणजे त्याला मूर्त स्वरूप देते,आणि पाहाऱ्यावर ठेवते. कारण अहंकार चांगल्या विचारांना अडवू शकतो. आणि अहंकाराने अडवल्यावर शुभ विचार त्याचे शीर उडवतात. म्हणजे अहंकाराची ओळख मिटवतातत. आणि हत्तीचे शीर लावतात. हत्ती म्हणजे गज. हत्तीच का ?तर लांब नाक दुरदृष्टी. बारीक डोळे तीक्ष्ण नजर सुपासारखे कान म्हणजे वाईट बाहेर टाकून चांगले आत ठेवणे. हे सर्व गुण फक्त गजमुखातच असतात आणि हे सर्व गुण बुद्धिमान माणसात असतातच. म्हणून गणेश बुद्धीची देवता आहे.

🚩⚜️🚩🔆🕉🔆🚩⚜️🚩

म्हातोबा मंदिर हिंजवडी

🚩⚜️🚩🔆🕉🔆🚩⚜️🚩

⚜🌺🔆🌸👣🌸🔆🌺⚜

ज्येष्ठा गौरी कनिष्ठा गौरी

🌻 आनंदी पहाट अनुराधा नक्षत्री गौरी आवाहनाची🌻

🔆ॐ गं गणपतये नमः🔆

भक्तीचे ते वर्म जयाचिये हाती ।
तया घरी शांती क्षमा दया ॥
अष्ट महासिद्धि वोळंगती व्दारी ।
न वजती दूsरी दवडिता ॥
तुका म्हणे त्याचा देव सर्व भार ।
चालवी कामार होवोनिया ॥  

    भारतीय संस्कृतीने समाजात आणि देशात एकात्मता टिकविण्यासाठी परंपरागत सणवार बहाल केलेत. हे सण भक्तीभावाने संपन्न होतात. सणवार आमचा जीवनाचा अविभाज्य भागच झालाय. गणेशोत्सवातील आजचा दिवस तर भक्तांचा आनंद व्दिगुणीत करणारा. वर्षभर भक्त ज्यांची वाट बघत असतात त्या गौरी.. महालक्ष्मी आज घरी येणार.
    संत तुकोबा म्हणतात तशी भक्तांच्या आनंदाची तजवीज परमेश्वर करतोच. वरुण राजा कृपेने राने.. वने.. शेती संतृप्त  झालीय. चराचरात प्रत्येक जीवाची क्षुधा शांतीची सोय झालीय. रंगीबेरंगी फुला.. फळांनी बागा बहरल्यात. या संतृप्तीचा आनंद मानवी मनालाही झालाय.  
    आज घरातील ज्या मुली सासरी गेल्या आहेत, त्या मुली या भक्ती सणासाठी विशेष निमंत्रीत असतात. मग त्यांना सासरहून आणायला भाऊराया घुंगराची गाडी घेऊन जातो. त्यामुळे बहिणींना आनंदाचे भरते आलेय. त्याना नविन साड्या नेसून मैत्रीणींसह या सणाचा आनंद लुटता येणार म्हणून त्यांनाही आनंद होतोय.
    मूर्ती मग कोणत्याही प्रकारची असो त्याकडे भक्तीभावाने बघितले की देवत्वाचा लाभ होतो. आम्ही सगुण भक्तीचे उपासक. पिढ्यानपिढ्या घरोघरी हे गौरी.. महालक्ष्मी पूजन होत आहे. हे पूजन म्हणजे हर्षोल्हासी मनाचे.. समृद्धीचे प्रतिक. कुठे खड्यांच्या गौरी तर कुठे उभ्या महालक्ष्मी. नावे प्रांतवार वेगवेगळी, पण भक्ती भाव तोच. गौरींच्या पूजनात कोणतीच उणीव नसते. सजावट.. गौरींसाठी भरजरी साड्या.. अलंकार.. हार.. गजरे आणि गौरींचे आवडते पदार्थ.. अशी सगळी हौस भागविणार.
    गौरींचे मुखवटे बाहेरून कूंकूम पाऊल खुणासह, कुठे दाराबाहेरुन.. नदीवरुन तर कुठे समुद्रापासून वाजत गाजत आणत मिरवून घरभर फिरवले जाणार. या सोन्याच्या पाउलांनी येणाऱ्या गौरींच्या कृपेने घरात सुख.. मनःशांती.. समाधान.. ऐश्वर्य नांदो गृहिणींना अखंड सौभाग्य लाभो ही धारणा.   
    ॐ महालक्ष्मी नमो नमः
    ॐ विश्व जनन्या नमो नमः

🌺☘🌸🌿👣🌿🌸☘🌺
गौरी गणपती

बंधु येईल माहेरी न्यायला
गौरी गणपतीच्या सणाला
गाडी घुंगराची येईल न्यायला
गौरी गणपतीच्या सणाला

सण वर्साचा हा गौरी गणपती
सण वर्साचा गणपती
इथ येईल आनंदाला भरती
येई आनंदाला भरती
साडी चोळी नवी ओ ओ ओ ओ
साडी चोळी नवी नेसुन मिरवायाला
गौरी गणपतीच्या सणाला
बंधु येईल माहेरी न्यायला
गौरी गणपतीच्या सणाला

तिथ जमतील लाडक्या मैतरणी
माझ्या लाडक्या मैतरणी
घेर धरतील भवती साऱ्या जनी
घेर धरतील साऱ्या जनी
मला विनवणी करतील नाचायला
गौरी गणपतीच्या सणाला
बंधु येईल माहेरी न्यायला
गौरी गणपतीच्या सणाला

माहेरी जाया घूमत मन पाखरु
हे घूमत मन पाखरु
आय बापाची ओढ कशी आवरु
मी ओढ कशी आवरु
गोड कौतिक करउनी घ्यायला
गौरी गणपतीच्या सणाला
बंधु येईल माहेरी न्यायला
गौरी गणपतीच्या सणाला
गाडी घुंगराची येईल न्यायला
गौरी गणपतीच्या सणाला

गीत : विलास जैतापकर ✍
संगीत : अरविंद -निर्मल
स्वर : माधुरी कर्माकर

☘🌺🔆🌸👣🌸🔆🌺☘

चल ग सई चल ग बाई
गौराई आल्यात सोन्याच्या पायी

गौराई तुमची पुण्याई मोठी
चढून यावं अंगण ओटी
तुमच्या सांगाती लक्ष्मी येई

गौराई तुमचे पाऊलठसे
घरात दारात उठले कसे
सुखाची बरसात अवघ्या ठायी

गौराई कोठीत पाऊल ठेवा
धान्यानं कुणगा भरून जावा
धनाला आता कमती नाही

सैपाकघरात गौराई बसा
चुलीला द्यावा अन्नाचा वसा
सुखाचा घास मुखात जाई

हातात चुडा कपाळी कुंकू
तुमच्या कृपेनं काळाला जिंकू
झुकते पायी,ठेवते डोई

गीत : शांता शेळके ✍
संगीत : बाळ पळसुले
स्वर : आशा भोसले
चित्रपट : सासुरवाशीण (१९७८)

🎼🎶🎼🎶🎼 🎧

डोळ्यातला गणपती

दिवस गणपतींचे – कोकणातले

आशुतोष बापट
गणपती उत्सव सगळीकडे मोठ्या दणक्यात साजरा होत असला तरी कोकणातले गणपतींचे दिवस हे जगात कुठेही दुसरीकडे अनुभवता येणार नाहीत. भले हा अभिमान वाटेल, गर्व वाटेल, काहीही वाटू देत पण कोकणात जर गणपतीच्या दिवसात राहायची संधी मिळाली तर आयुष्य १० वर्षांनी तरी नक्की वाढतं.

मधु मंगेश कर्णिक याबद्दल म्हणतात की, “आमच्या मुलखात गणपतीचे दिवस म्हणजे मंतरलेले दिवस, या दिवसांना एक वेगळे रूप असते. या दिवसांना सुवास असतो; नाद असतो, रंग असतो. मळ्यामळ्यांतून हळवी भाते पिकू लागतात त्यांच्या केसरांचा सुगंध दशदिशांत भरून राहिलेला असतो. रात्र होताच टाळमृदुंगाच्या गजरात ‘अलंकापुरी पुण्यभूमी पवित्र’ सुरू होते नि सारी रात्र त्या नादात डोलत राहते. हिरवीगार शेते, हिरवेपिवळे माळ, स्फटिकासारखे प्रवाह, लाल-पांढरी आणि निळी-पिवळी फुले, यांनी वातावरण गजबजून जाते, मग हलकेच ‘गणेशचतुर्थी’चा दिवस उजाडतो, ‘सुखकर्त्या’ मोरयाच्या आगमना बरोबर सगळीकडे जादू पसरू लागते आणि दिवस ‘मंतरलेले’ होतात. माणसांना भूल पडते आणि त्यांना भुकेचा विसर पडतो. माणसे एका तंद्रीतून वावरू लागतात. आरत्या आणि भजने, अभंग आणि गवळणी, टाळ आणि मृदुंग, आवाज आणि आलाप याशिवाय त्यांना काही सुचत नाही की समजत नाही.”
🌿☘️🍀💐🌸🌼🌺🌿☘️🍀🌼🌸💐🌿☘️🍀
गणपती उत्सव हा काही फक्त माणसांसाठी उत्साहाचा असतो असं नाही तर निसर्ग सुद्धा या दिवसात एकदम जोरात असतो. भरपूर हिरवाई, असंख्य फुलं, आणि सर्वत्र फक्त उत्साह आणि उत्साह भरलेला जाणवतो. सगळ्या जगातून कोकणी मंडळी या दिवसात गावी आलेली…. घरीदारी नुसती धमाल…. गणपतीची सजावट..मग ती मंडपी सजवणे..गणपतीची पूजा…खिरापत…घरोघरी जाऊन दणक्यात केलेल्या आरत्या…गावात यष्टी जिथे थांबते तिथल्या हाटलात चाय चिवडा खाता खाता केलेल्या गजाली…. नातलगांच्या जुन्या घरी दिलेल्या भेटी…त्यांची ती चौसोपी घरे…नक्षीदार खिडक्या…सगळं सगळं वातावरण नुसतं आनंदाचं झालेलं असतंय. आमच्या गावी तर मोबाईलला अजिबात रेंज नाही त्यामुळे ते एकदा घरी गेल्यावर बंद करून ठेऊन द्यायचे की गाव उंडारायला आपण मोकळे. हिरवीगार भातशेती…माडाची झाडे…गावदेवीचे सुंदर देऊळ…त्या देवळात मारलेल्या गप्पा….शेजारच्याच गावी निर्मनुष्य रस्त्यावरून चालत जाणे…मधेच लाल परी येऊन जाणारी…. खरोखर स्वर्ग अनुभवायचा असेल तर गणपतीत कोकणात जावे….नातलग…सगे…सोयरे…यांच्या सोबत बाप्पाचे गुणगान करावे….वर्षभराची उर्जा घेऊन परत यावे…..एक वर्ष कसे सरते समजतच नाही….परत वेध लागतातच कोकणात जायचे……कोकणातले गणपतीचे दिवस हे अक्षरशः स्वर्गीय दिवस….. ते अनुभवण्याचे सुख ज्यांच्या नशिबी आहे त्यांनी बाकीच्या सगळ्या गोष्टी बाजूला सोडून कोकणात जावे….गणपतीच्या दिवसात सगळे विसरून जावे….प्रचंड उर्जा आणि आनंद घेऊन घरी परतावे..!!!
साभार👇
©•••• Ashutosh Bapat

संतांचा मेळा

काय रे गणपती बाप्पा

काय रे गजानना?
आता कुठं आरत्यांचा क्रम नक्की व्हायला लागला होता…
आता कुठं ओवाळू आरत्या नंतर चंद्रभागे मधे सोडोनीया देती जमायला लागलं होतं..
आता कुठं आरतीच्या वेळेत घरी पोचायची सवय लागत होती..
एरव्ही स्वयंपाकघर न सोडणाऱ्या घरच्या बायका आरतीच्या निमित्तानं लवकर आवरून बाहेर यायला लागल्या होत्या…
रिमोट साठी भांडणाऱ्या आमचं टिव्ही बंद करून तुझ्या समोर बसण्यावर एकमत व्हायला लागलं होतं…
भाजीच्या पेंढीला न लागणारे हात दूर्वा निवडायला शिकत होते….
साधं दूध आणायला रखडणारे पाय प्रसादाला काय आणू म्हणत धावायला लागले होते.. आणि एवढ्यात ?
एवढ्यात हा दिवस आणलास पण?
काल तर आलास आणि आज निघालास पण?
कठोर पणाने सृष्टीचे नियम शिकवणारा तू आदिगुरू
जिथं सृजन आहे तिथं विसर्जन अपरिहार्य असते असं म्हणत निघालास. पण गजानना जाताना एवढं कर
फक्त तुझ्या च नाही तर कुणाही अतिथीच्या येण्यानं सुखावणारं आणि विरहानं कातर होणारं साधं सरळ मन दे‌.
भाजी भाकरी असो वा पुरणपोळी सारख्याच आनंदाने खाण्याची स्थीर बुद्धी दे
प्रत्येकाच घर आणि ताट भरलेलं असू दे.
आणि त्या भरल्या ताटातलं पोटात जाण्याची सहजता दे.
लोकांचं दुःख कळण्याची संवेदना दे
अडचणीला धावून जाणारे तुझे पाय दे
अपराध क्षमा करून पोटात घेणारे तुझे लंबोदर दे
सूक्ष्मदृष्टीने पाहणारे बारीक डोळे दे
सार स्विकारून फोल नाकारणारे सुपासारखे कान दे
भलंबुरं लांबूनच ओळखणारी सोंड दे
शत्रूला न मारता त्याला आपला दास करणारा पराक्रम दे
सगळ्यात महत्त्वाचं सर्वांचं मंगल करणारी बुद्धी दे
बहुत काय मागू गणेशा? त्या खुस्रो च्या शब्दात बदल करून मागतो अपनी सी रंग दिजो मोसे नैना मिलायके….
श्री मातृ चरणारविंदस्य दास प्रसन्न सशक्तीकः

उत्साही महिला

ज्याक्षणी या शरीरात अडकणं संपेल
तो क्षणच अनंत – चतुर्दशी !

जेंव्हा अहम् आणि त्वम् एकजीव
होतील तीच अनंत – चतुर्दशी !

पाहुणा आहे इथे प्रत्येकजण
बाप्पासारखा काही दिवसांचा
कोणी दीड, कोणी पाच
तर कोणी दहा दिवसांचा…

थोडा वेळ आहोत इथे
तर थोड जगुन घेऊया
बाप्पा सारखे थोडे
लाडु मोदक खाऊन घेऊया…

इथे सर्वच आहेत भक्त आणि
सगळ्यांमध्ये आहे बाप्पा
थोडा वेळ घालवू सोबत
आणि मारु थोड्या गप्पा…

मनामनातले भेद मिटतील
मिटतील सारे वाद
एक होईल माणुस
आणि साधेल सुसंवाद…

जातील निघुन सारेच
कधी ना कधी अनंताच्या प्रवासाला
ना चुकेल हा फेरा
जन्माला आलेल्या कोणाला…

बाप्पा सारखं नाचत यायचे
आणि लळा लावुन जायचे
दहा दिवसांचे पाहूणे आपण
असे समजून जगायचे…

किंमत तुमची असेलही
तुमच्या प्रियजनांना लाख
आठवणी ठेवतील जवळ
अन् विसर्जित करतील तुमची राख…

पाहुणा आहे इथे प्रत्येकजण
दीड दिवस अन् दहा दिवसाचा
हे जगणे म्हणजे एक उत्सव
हा काळ दोन घडींच्या सहवासाचा………….

🌹🌹🌹🙏🏻🙏🏻

भाज्यांमधले गणपती

विसर्जन मिरवणूक – १२८वर्षाचा थोडक्यात इतिहास

गणपती विसर्जन मिरवणूकीची सुरूवात १८९३ मध्ये उत्सव सुरू झाला त्याच वर्षी झाली.त्या वर्षी बुधवार पेठेतील कोतवाल चावडी मधील लकडे सुगंधी यांच्या दुकानात बैठक होऊन मिरवणूक सामुदायिकरित्या अनंत चतुर्दशीला काढण्याचे ठरले.त्यात फक्त तीनच सार्वजनिक गणपती होते.
बैठकीला कै.लकडे, कै.गणपतराव सोहोनी, कै.गणपतराव घोटवडेकर, कै.भाऊ रंगारी इ.मंडळी उपस्थित लो.टिळकांसारखा खंबीर महापुरुष या उत्सवामागे असल्याने १८९४ मध्ये शंभरच्या पुढे सार्वजनिक गणपती. स्वतः टिळकांनी विंचूरकर वाड्यात उत्सव चालू केला. परंतु या वर्षी नऊ दिवस व्यवस्थित पार पडले व अनंत चतुर्दशीच्या आदल्या दिवशी रात्री दारुवाला पुलाजवळ मोठी दंगल होऊन त्यात एकाचा मृत्यू व तणाव. दुसऱ्या दिवशी मिरवणूक निघते की नाही अशी परिस्थिती. सुरुवातीपासूनच समाजातील काही लोकांचा आणि अधिकाऱ्यांचा विरोध. परंतु त्यास न जुमानता तेव्हाचे कलेक्टर श्री ओम्यानी यांनी मिरवणूकीस परवानगी दिली आणि रे मार्केट (म.फुले मंडई) येथे गणपती जमण्यास सुरूवात. परंतु मिरवणूकीत कोणी अग्रभागी राहायचे याबद्दल वाद तेव्हा ब्रह्मगिरीबुवा,लो.टिळक व अण्णासाहेब पटवर्धन यांनी ग्रामदैवत श्री कसबा गणपतीला अग्रक्रम व त्या पाठोपाठ श्री जोगेश्वरी,गुरूजी तालीम,तुळशीबाग,केसरीवाडा हे पहिले पाच तर भाऊ रंगारी,अखिल मंडई आणि श्रीमंत दगडूशेठ हे शेवटचे तीन असा क्रम ठरवून दिला तो आजतागायत चालू आहे पुढे १८९६ पासून १९०८ पर्यंत प्लेगचे सावट परंतु उत्सवावर त्याचा फारसा परिणाम नाही फक्त १९०० मध्ये प्लेग व दुष्काळ यामुळे गणपतींची संख्या कमी पण उत्सव थांबला नाही. १९०८ मध्ये लो.टिळकांना शिक्षा त्यामुळे देशभक्ती व जनजागृतीचे उत्सवात दर्शन व सरकारचे निर्बंध १९१२मध्ये तर जाहिरनामा उत्सवात देवांखेरीज इतर नावांचा उच्चारही न करणे आणि राजद्रोही लोकांचे फोटो न लावणे, सरकारी नोकर,विद्यार्थी,शिक्षक यांनी उत्सवात भाग न घेणे इ. १९१६मध्ये पाऊस व प्लेग यांचा पुन्हा उपद्रव.
१आॕगस्ट १९२० रोजी लो. टिळकांचा मृत्यू झाला. परंतु उत्सव नेहमीप्रमाणे. हिंदूंनी ताबूतापुढेही मेळे केले. दोन्ही धर्माचे लोक दोन्ही उत्सवात सहभागी झाले. १९२२ मध्ये तर गणपती व ताबूत शेजारी शेजारीच. १९२८ मध्ये भाद्रपद अधिक आल्याने काही लोकांनी नवीन तर काहींनी जुन्या पंचागाप्रमाणे असे दोन उत्सव अर्थात मिरवणूकाही दोन ( २९ ऑगस्ट व २८ सप्टेंबर ) एकात कसबा तर दुसऱ्यात जोगेश्वरी अग्रभागी.
१९४२ मध्ये कायदेभंगाची चळवळ व उत्सवावर बंधने, मिरवणूकीवर बंदी,संचारबंदी त्यामुळे गणपतीची उत्तरपूजा करून मिरवणूकीला परवानगी मिळेपर्यंत मूर्ती जागेवरून न हलवण्याचा सर्वानुमते निर्णय. प्रदीर्घ काळ वाट बघून शिवरामपंत केळकर यांनी रास्ता पेठ गणपतीची कोजागिरीला (२३आॕक्टो) दु.१ वा. मिरवणूक काढली.मंडईजवळ मिरवणूक अडवून धर्मवीर विश्वासराव डावरे आणि न.चिं.केळकर यांना अटक. अखेर ३नोव्हेंबर रोजी तब्बल चाळीस दिवसांनी मिरवणूकीस परवानगी मिळून ती निर्विघ्नपणे पार पडली.
१९४७मध्ये स्वातंत्र्य मिळाल्याने आपोआपच गणपती मंडळांची संख्या ३००पर्यंत वाढली.१९४८ मध्ये गणेशोत्सवाच्या काळातच हैद्राबाद विलीनीकरणाची कारवाई आणि मिरवणूकीच्या दिवशीच निजामाच्या शरणागतीची बातमी त्यामुळे मिरवणूकीत आनंदोत्सव. १९५१ ते १९६० हा खरा गणेशोत्सवाचा सुवर्णकाळ या काळात मंडळ वाढून मिरवणूक लांबण्यास सुरूवात. १९६० मध्ये प्रथमच मिरवणूक मध्यरात्रीपर्यंत आणि त्याच वर्षी पानशेतच्या पुराने पुण्यात थैमान घातलेले पण त्याचा उत्सवावर फारसा परिणाम झाला नाही हे विशेष. १९६४ साली नवीन प्रथा मिरवणूकीच्या अग्रभागी सुमित्रा हत्तीण येऊ लागली ती प्रथम गजाननाला सोंड उंचवून मुजरा करे व मिरवणूकीला सुरुवात होई. तीच्या पाठीवर अंबारी त्यात छत्रपती शिवराय व लो.टिळकांचा फोटो व भगवा ध्वज असे. १९७१ मध्ये सुमित्रा थकल्याने तीची जागा अनारकली या हत्तीणीने घेतली पुढे बरीच वर्षे सेवा दिली त्यामुळे श्री कसबा गणपती मंडळाने पुढाकार घेऊन पुणेकरांतर्फे अनारकली हत्तीणीचा भव्य एकसष्टी समारंभ करून कृतज्ञता व्यक्त केली. १९८९मध्ये पायाच्या दुखण्यामुळे अनारकली मिरवणूकीत सामिल न होता फक्त गजाननास मुजरा करून निघून गेली व तेव्हापासून मिरवणूकीत तीची अनुपस्थिती. १९६५ मध्ये युद्ध आणि दंगल यामुळे थोडी बिकट परिस्थिती ३० आॕगस्टला गणपती बसले आणि १ सप्टेंबरला शेख हसन महंमद ऊर्फ हल्या याने मंडई गणपतीची विटंबना केली व पुण्यात दंगल कर्फ्यु. काही ठिकाणी गोळीबार. मात्र मिरवणूक ९ सप्टेंबरला सकाळी ८ वा. सुरु होऊन चोख बंदोबस्तात दुपारी ४.१५ वा.संपली. १९६८ मध्ये मिरवणूक लवकर संपावी म्हणून सकाळी ११.१५ वा.सुरू झाली परंतु संपली मात्र दुसऱ्या दिवशी सकाळी ६.१५ ला.
१९८० मध्ये श्री कसबा गणपती मंडळाने प्रथमच मिरवणूकीत गुलालाचा वापर बंद करून अष्टगंधाचा टिळा लावून पुणे शहरात एक आदर्श निर्माण केला त्याचे अनुकरण अनेक मंडळांनी केले व मिरवणूकीत महिलांच्या सहभागाला सुरूवात झाली. १९८३ पासून श्री कसबा गणपती चांदीच्या पालखीत विराजमान झाल्याने दर्शनाला अजूनच झुंबड उडाली. त्याचप्रमाणे १९८५ पासून श्री कसबा गणपती मंडळाने पालखी प्रत्येक चौकात येण्याच्या वेळा निश्चित करून शिस्तबद्ध मिरवणूकीचा अजून एक पायंडा ठेवला. १९८८-८९ पासून मिरवणूकीत महिलांचा सहभाग वाढू लागला व मिरवणूकीला अजून शोभा आली. १९९२ हे तर शताब्दी वर्ष असल्याने सगळीच मिरवणूक शोभिवंत. परंतु १९९३ हे त्वष्टा कासार समाजाचे शताब्दी वर्ष उत्सवाच्या काही दिवस आधीच एक दुःखद घटना घडली ती म्हणजे त्यांच्या मंडपास आग लागून मंडप जळून खाक परंतु मा.काका वडकेंच्या कुशल मार्गदर्शनाखाली कार्यकर्त्यांनी पुन्हा सगळं जिद्दीने उभं केल हे नमूद करण्यासारखे आहे.
१९९८ पासून मिरवणूकीत ध्वनिवर्धकांच्या भिंती व हळूहळू डीजे चा धमाका वाढून ध्वनिप्रदूषणाने कळस गाठला.२००४ पासून मिरवणूकीतही जाहिरात,प्रायोजकांचा प्रवेश वाढू लागला. २००६ च्या मिरवणूकीवर “वंदेमातरम् ” च्या शताब्दीचा प्रभाव. २००९ला स्वाईन फ्लू ची दहशत असल्याने शालेय विद्यार्थ्यांचा सहभाग नसलेली कित्येक वर्षानंतरची ही मिरवणूक होती. २०१० च्या मिरवणूकीत मोबाईलचा मोठा प्रभाव.
मिरवणूकीत शिस्तबद्धपणा आणण्यासाठी ज्ञानप्रबोधीनीने लेझीम,ढोलपथक,ध्वजपथक आणले त्यापाठोपाठ गरवारे प्रशाला,रमणबाग प्रशाला इ.शाळांनी पथके उभी केली परंतु नंतर खेड्यापाड्यातून आणि निरनिराळ्या संस्थेने ढोल पथक उभी करून फारच स्पर्धा उभी केली. मिरवणूकीचे वैशिष्ट्य म्हणजे २००५ मध्ये मिरवणूक ३३तास २०मिनिट चालली आणि कोवीड १९ मुळे यंदा २०२० मध्ये मिरवणूक रद्दच करण्यात आली. दुसरी गोष्ट म्हणजे मिरवणूकीत सामिल होण्यासाठी प्रभात बँडला न.चि.केळकर यांनी फक्त एक रुपया दिला होता तर मधल्या काळात ही प्रथा बंद पडलेली ती चालू करण्यास आम्ही श्री कसबा गणपती मंडळाकडून कै.बंडोपंत सोलापूरकर यांच्याशी बोलून १९७५ मध्ये फक्त ५१ रुपयात मिरवणूकीत सामिल होण्याचे तसेच कै.प्रभाशंकर गायकवाड व सुभाष देवळणकर यांना १०१ रुपयात दहा दिवस सेवा व मिरवणूकीत सहभागाचे निमंत्रण दिले त्यांनीही मोठेपणाने त्याचा स्विकार केला. नुकतेच २०१५ मध्ये गणपती मूर्ती चे विसर्जन प्रदुषणाचा विचार करून नदीपात्रात न करता म.न.पा. ने तयार केलेल्या स्वच्छ पाण्याच्या हौदात करण्याचा श्री कसबा गणपती मंडळाने ऐतिहासिक निर्णय घेतला त्याला अनेक मंडळांनी पाठिंबा देऊन अनुकरणही केले.
एकूणच आजपर्यंतचा मिरवणूकीचा इतिहास थोडक्यात मांडण्याचा मी प्रयत्न केला…मुरलीधर देशपांडे कसबा गणपती पुणे
ह्याचे लेखक मुरलीधर देशपांडे हे कसबा गणपती देवस्थानचे एक विश्वस्त आहेत. एक उत्कृष्ठ विज्ञान शिक्षक व सामाजिक कार्यकर्ते आहेत .

निरनिरीळ्या राज्यांच्या नावातले गणेश

मानवी तोंडाचा गणपती

वैश्विक गणेश उपासना.

Amazing facts of GANESHA : T.R. Arora

Did you know there are 250 temples of Ganesha in Japan.
In Japan, Ganesha is known as ‘Kangiten’, the God of fortune and the harbinger of happiness, prosperity and good.
An Oxford publication claims that Ganesha was worshipped in the early days in Central Asia and other parts of the globe.
Ganesha statues have been found in Afghanistan, Iran, Myanmar, Sri Lanka, Nepal, Thailand, Laos, Cambodia, Vietnam, China, Mongolia, Japan, Indonesia, Brunei, Bulgaria, Mexico and other Latin American countries.
It means the cult of Ganesha was prevelant all over the world in ancient times.
Ganesha in Europe, Canada and the USA
Ganesha’s idol and paintings are exhibited in all the important museums and art galleries of all the European countries especially in the UK, Germany, France and Switzerland.
Ganesha idols and paintings(as goodluck charm) are also present in thousands of houses/offices of successful business/writers/artists in all the European countries and in Canada and the USA. Recently a figure of Ganesha was unearthed in a village near Sofia, Bulgaria. Like Indians, the Romans worshipped Ganesha before any work was begun.
Irish believe in Ganesha luck.
The embassy of Ireland at New Delhi became the first European embassy to invoke the blessings of Ganesha by installing a statue of Ganesha at the main entrance of the embassy.
*Silicon Valley in USA selects Ganesha as the presiding Deity of cyberspace technology *
“Ganesha is the God of knowledge and Ganesha’s vehicle is the mouse and, as you know, for software engineers the mouse is the vehicle that they use to take their ideas and innovations from one place to the other.” Hence it was decided by the computer industry association to select Ganesha as the presiding Deity of Silicon Valley.
Ganesha on Greek coin.
Early images of an elephant headed Deity, including those on an Indo-Greek coin and elsewhere, dating between the first and third centuries BC, represent Ganesha as the demi God Vinayaka.
Indonesia Currency notes.
One of the Indonesian currency notes carries the picture of Ganesha.
Vedic origin of Ganesha.
10,000 year old secret of success.
Devotees of Ganesha make reference to his Vedic origin which is around 10,000 years old to push his antecedents back in time. The Vedas have invoked him as ‘namo Ganebhyo Ganapati’ (Yajurveda, 16/25), or remover of obstacles, Ganapati, we salute you. The Mahabharata has elaborated on his personal appearance and Upanishads on his immense power. “Scholars say artifacts from excavations in Luristan and Harappa and an old Indo-Greek coin from Hermaeus, present images that remarkably resemble Ganesha”. (“Robert Brown in his Book “Ganesha: Studies of an Asian God”:State University of New York Albany).

---

हसणारे बुद्ध आणि लंबोदर गणपती यातील साम्य

वंदे मातरम्

भारताला स्वातंत्र्य मिळून आज ७५ वर्षे होत आहेत या निमित्याने देशभर स्वातंत्र्याचा अमृतमहोत्सव साजरा केला जात आहे. या दिवशी घर घर तिरंगा अशी घोषणा दिली गेली आहे. तिरंगा झेंडा आणि वंदे मातरम् हे गीत या दोन्हींना देशाच्या दृष्टीने खूप महत्व आहे.

वंदे मातरम् या गीतासंबंधी उपयुक्त माहिती श्रीमती अलका विभास यांनी संग्रहित करून फेसबुकवर दिली आहे. त्यांचे मनःपूर्वक आभार मानून मी ती माहिती खाली देत आहे. याशिवाय या गीताचे बोल हिंदी, बांगला या भाषेत आणि त्यांचा इंग्लिश व मराठी भाषेत अर्थ वगैरे माहितीसुद्धा खाली दिली आहे.

वन्दे मातरम्‌
सुजलाम्‌ सुफलाम्‌ मलयजशीतलाम्‌
सस्यश्यामलाम्‌ मातरम्‌

• बंकिम चन्‍द्र चट्टोपाध्याय
  बंगाली भाषेचा विचार करता, ‘बन्दे मातरम्‌’ असे असायाला हवे. कारण बंगाली लिपीत ‘व’ हे अक्षर नाही. श्री. बंकिम चन्द्र चट्टोपाध्याय यांनी हे पद बंगाली लिपीत लिहिले. देवनागरीत लिपीत हे पद आणताना ‘बन्दे’ या शब्दास संस्कृत अथवा हिंदीत काहीच अर्थ नसल्याने, त्याचे ‘वन्दे’ असे संस्करण करण्यात आले.
  ठळक –
  • ७ नोव्हेंबर १८७६ रोजी श्री. बंकिम चन्द्र चट्टोपाध्याय यांनी ‘वन्दे मातरम्‌’ या पदाची रचना केली.
  • १८८२ मध्ये श्री. बंकिम चन्द्र चट्टोपाध्याय लिखित ‘आनन्दमठ’ या कादंबरीत या पदाचा सामावेश करण्यात आला.
  • १८९६ मध्ये गुरुदेव श्री. रबीन्द्रनाथ ठाकुर (टागोर) यांनी ‘वन्दे मातरम्‌’ला बंगाली शैली, लय आणि संगीतात बद्ध करून कलकत्ता येथील कॉंग्रेसच्या अधिवेशनात गायले.
  • हे पद संस्कृत-बाँग्ला मिश्र भाषेत आहे.
  • ‘वन्दे मातरम्‌’चा इंग्रजीत अनुवाद सर्वात प्रथम श्री. अरविंद घोष यांनी केला.
  • वंग-भंग आंदोलात ‘वन्दे मातरम्‌’ हे घोषवाक्य / प्रेरणागीत झाले होते.
  • १९०६ मध्ये ‘वन्दे मातरम्‌’ देवनागरी लिपीत प्रस्तुत करण्यात आले व कलकत्ता येथील कॉंग्रेसच्या अधिवेशनात गुरुदेव रबीन्द्रनाथ ठाकुर (टागोर) यांनी ते संशोधित रूपात सादर केले.
  • १९२३ च्या कॉंग्रेसच्या अधिवेशनात ‘वन्दे मातरम्‌’ या पदाच्या विरोधात सूर उठले.
  • १४ ऑगस्ट १९४७ च्या रात्री संविधान सभेची बैठक ‘वन्दे मातरम्‌’ने सुरू होऊन ‘जन गण मन’ने समाप्त करण्यात आली.
  • ‘वन्दे मातरम्‌’ हे भारताचे ‘राष्ट्रीय गीत’ (National Song) आहे तर ‘जन गण मन’ हे भारताचे ‘राष्ट्रीय गान’ (National Anthem) आहे.
  भारताचा स्वातंत्र्य लढा १८५७ च्या सशस्‍त्र क्रांतीपासून सुरू झाला. ही क्रांती यशस्वी झाली नसली, तरी याने पेटवलेली स्वातंत्र्याची मशाल पुढे अखंडितपणे निरनिराळ्या रूपांत प्रकट होत राहिली. बंगाल, महाराष्ट्र आणि पंजाब हे सशस्‍त्र क्रांतीचे केंद्र बनले. परंतु ही क्रांती वैयक्तिक पातळीवर किवा छोट्या समूहापर्यंत मर्यादित होती. अठराशे सत्तरच्या दशकात एका वेगळ्या आंदोलनाची पार्श्वभूमी तयार झाली. भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेसच्या स्थापनेच्या, म्हणजे १८८५ पूर्वीचा, तो काळ होता. इंग्रजांचे कुटिल कारस्थान आणि जुलमी राजवटीमुळे भारतीयांमध्ये स्वातंत्र्याची भावना जागृत होऊ लागली. अशा या वातावरणात ‘वन्‍दे मातरम्’ या गीताचा जन्म झाला.
  कलकत्ता विश्वविद्यालयाच्या स्थापनेनंतर, सुरुवातीच्या काळात श्री. बंकिम चन्द्र चट्टोपाध्याय यांनी या विद्यापीठातून बी.ए.ची पदवी प्राप्त केली. इंग्रज सरकारने त्यांची नियुक्ती कलकत्त्याचे डिस्ट्रिक्ट मॅजिस्ट्रेट म्हणून केली. नंतर ते कलकत्त्याचे डिस्ट्रिक्ट कलेक्टर झाले. बंकिम चन्‍द्र प्रखर देशभक्त होते. त्यांना मागील शतकातील संन्याशांचे बंड आणि १८५७ चे स्वातंत्र्ययुद्ध यांचे फार आकर्षण होते.
  १८५७ साली इंग्रज सरकारने ‘गॉड सेव्ह दी क्वीन’ हे ब्रिटिशांचे राष्ट्रगीत भारतात रुजू करण्याचा प्रयत्‍न केला. त्यांचे हे राष्ट्रगीत, भारताचेही राष्ट्रगीत आहे, अशी वातावरण निर्मिती करण्याकरिता कार्यक्रमात, सैन्यात आणि शाळांमध्ये त्यांनी हे गीत रुजवण्याचा प्रयत्‍न केला गेला. यामुळे बंकिम चन्‍द्र खूप संतप्त झाले. सन् १८७६ चा तो काळ होता. भारतीय लोक या ब्रिटिश राष्ट्रगीताचा तिरस्कार करीत होते. बंकिम चन्‍द्रांनी या विषयावर गहन विचार केला. त्यांच्या लक्षात आले की गेल्या हजार वर्षांच्या गुलामगिरीमुळे भारत हा कधीच अखंड असा देश नव्हता आणि भारताचे कोणतेही राष्ट्रगीत नव्हते. म्हणून १८७६ मध्ये ७ नोव्हेंबरला त्यांनी देशभक्तीच्या भावनांनी ओथंबलेले आणि भारत देशाला मातृभूमी असे संबोधित करून तिचे नमन करणारे ‘वन्दे मातरम्‌’ हे सहा कडव्यांचे गीत लिहिले. आपल्या मित्रांना हे गीत वाचून दाखवल्यावर ते म्हणाले की, हे भारतीयांचे खरे राष्ट्रगीत असले पाहिजे.
  बंकिम चन्‍द्रांनी मागील शतकातील ‘संन्याशांचे बंड’ या ऐतिहासिक घटनेवर आधारित ‘आनन्दमठ’ ही कादंबरी इ.स. १८८२ साली लिहिली. त्यांनी या कादंबरीत ‘वन्‍दे मातरम्’ हे गीत समाविष्ट केले. या कादंबरीत देशभक्त संन्यासी ‘वन्‍दे मातरम्’ हे गीत सामूहिकपणे गाताना दाखवले आहे.
  ‘आनन्दमठ’ या कादंबरीला अभूतपूर्व यश मिळाले. ही कादंबरी खूप लोकप्रिय झाली. त्यामुळे ‘वन्दे मातरम्’ हे देशभक्तीचे अप्रतिम गीत लोकांपर्यंत पोहोचले. १८९६ साली काँग्रेसच्या कलकत्ता येथील राष्ट्रीय अधिवेशनात गुरुदेव श्री. रबीन्द्रनाथ ठाकुर (टागोर) यांनी हे गीत गाऊन, संपूर्ण अधिवेशन राष्ट्रभक्तीच्या भावनेने भारावून टाकले. १९०५ मध्ये इंग्रज सरकारने या गीतावर बंदी आणली. तरीसुद्धा बनारस येथील काँग्रेस अधिवेशनात गुरुदेव श्री. रबीन्द्रनाथ ठाकुर (टागोर) यांची पुतणी श्रीमती सरलादेवी यांनी हे गीत गायले.
  १९०५ मध्ये इंग्रजांनी बंगालचे विभाजन केले. ही घटना बंग-भंग(वंग-भंग चळवळ) या नावाने इतिहासात नमूद आहे. बंग-भंगच्या विरोधात झालेल्या प्रचंड आंदोलनात ‘वन्‍दे मातरम्’ हे गीत प्रेरणादायी ठरले. हिंदू-मुस्लिम सर्वांनी गायन केले. सर्वांनी एकजुटीने केलेल्या या उग्र आंदोलनामुळे इंग्रज सरकार हादरले आणि त्यांना बंगालची फाळणी रद्द करावी लागली.
  १९०४ मध्ये मादाम कामा यांनी भारताच्या राष्ट्रीय झेंड्याची पहिली रूपरेषा तयार केली. या झेंड्यात वर हिरवा, मध्य भागात पिवळा आणि खाली केसरी रंग होता. वर हिरव्या रंगावर कमळाची आठ फुले काढली असून, खालच्या केसरी रंगावर सूर्य आणि चंद्राच्या आकृत्या काढल्या होत्या. मध्य भागातील पिवळ्या रंगावर ‘वन्दे मातरम्’ असे लिहिले. ‘वन्दे मातरम्’ हा भारतीय स्वातंत्र्य लढ्याचा इतका प्रेरक बीज मंत्र होता. मादाम कामा यांनी याला नियोजित राष्ट्रीय ध्वजाच्या मध्य भागात ठळकपणे स्थान दिले. २२ ऑगस्‍त १९०७ रोजी त्यांनी ‘वन्दे मातरम्’ लिहिलेला हा ध्वज स्टुटगार्ट, जर्मनी येथे फडकविला. ब्रिटिश सरकारने ‘वन्दे मातरम्’वर घातलेल्या बंदीच्या निषेधार्थ त्यांनी पॅरिस, फ्रान्स येथून याच नावाचे नियतकालिक चालू केले होते.
  लाला लजपतराय यांनी त्या काळात लाहोरहून एक पाक्षिक काढले, त्याचे नाव होते ‘वन्दे मातरम्.’
  हिरालाल जैन यांनी १९०५ मध्ये भारतातील पहिला राजकीय चित्रपट बनवला व त्याचा शेवट ‘वन्दे मातरम्’ या गीताने केला.
  १९१५ पासून काँग्रेसच्या प्रत्येक राष्ट्रीय अधिवेशनात नियमितपणे आग्रहपूर्वक ‘वन्‍दे मातरम्’ गायन होऊ लागले. त्यावेळी ‘वन्‍दे मातरम्’ इस्लामविरोधी नव्हते की जातीयही नव्हते. हिदू-मुस्लिम सर्वजण सारखेच ‘वन्‍दे मातरम्’चा जयघोष करीत होते. अनेक क्रांतिकारक इंग्रजांचे अत्याचार सहन करत व ‘वन्‍दे मातरम्’चा घोष करत फासावर जात. स्वातंत्र्य आंदोलनात ‘वन्‍दे मातरम्’ हा अतिशय लोकप्रिय नारा होता. कोणत्याही मोर्चामध्ये ‘भारत माता की जय’ आणि ‘वन्‍दे मातरम्’ हे असायचेच.
  १९२१ मध्ये काँग्रेसने खिलाफत आंदोलनाला पाठिबा दिल्यानंतर मुस्लिम समाजातील धर्मांध व कट्टरतावादी लोकांचे महत्त्व वाढले. याबरोबरच ‘वन्‍दे मातरम्’ला इस्लामविरोधी आणि जातीय ठरवून त्याचा विरोध सुरू झाला. १९२३ मध्ये काकीनाडा येथे झालेल्या काँग्रेसच्या राष्ट्रीय अधिवेशनात तत्कालीन अध्यक्ष महंमद अली यांनी ‘वन्दे मातरम्‌’ या गीतात मूर्तिपूजा असल्यामुळे, याला इस्लामविरोधी घोषित केले. मुस्लिमांच्या कट्टर व जातीय नेतृत्वापुढे झुकत काँग्रेसने आपल्या अधिवेशनात ‘वन्‍दे मातरम्’चे गायन करण्याचा आग्रह सोडून दिला.
  १९३७ मध्ये राष्ट्रीय अधिवेशनात काँग्रेसने प्रतिपादन केले की ‘वन्‍दे मातरम्’च्या सहा कडव्यांपैकी पहिल्या दोन कडव्यांमध्ये देशाला मातृभूमी म्हणत देशाच्या सृष्टिसौंदर्याचे वर्णन केले असल्यामुळे त्यात मूर्तिपूजेचा काहीही संबंध येत नाही. परंतु शेवटच्या चार कडव्यांमध्ये काही ठिकाणी मातृभूमीचे हिदूंची देवी दुर्गेच्या रूपात वर्णन केले आहे. म्हणून राष्ट्रीय काँग्रेसने ‘वन्दे मातरम्‌” गीताच्या पहिल्या दोन कडव्यांना ‘राष्ट्रीय गीत’ म्हणून मान्यता देण्याचा प्रस्ताव ठेवला व तो मंजूर पण झाला.
  परंतु १९४७ मध्ये देश स्वतंत्र झाल्यावर काँग्रेस प्रणीत भारत सरकारने फक्त ‘जन गण मन’ या गीतालाच ‘राष्ट्रीय गीत’ म्हणून घोषित केले. ही गोष्ट अनेक नेत्यांना पटली नाही. घटना समिती गठित झाल्यावर ‘वन्‍दे मातरम्’ ला राष्ट्रीय गीताचा दर्जा देण्यावर अनेकदा चर्चा झाली. अखेर घटना समितीचे अध्यक्ष देशभक्त डॉ. राजेन्द्र प्रसाद यांनी घटना लागू होण्याच्या दोन दिवसापूर्वी २४ जानेवारी १९५० ला घटना समितीत हा ठराव मान्य करवून घेतला. अशा प्रकारे ‘वन्दे मातरम्‌’ला राष्ट्रीय गीताचा दर्जा मिळाला.
  (डॉ. राजेन्द्र प्रसाद यांनी संविधान सभेत केलेले वक्तव्य-
  “शब्दों व संगीत की वह रचना जिसे ‘जन गण मन’ से सम्बोधित किया जाता है, भारत का राष्ट्रीय गान है; बदलाव के ऐसे विषय, अवसर आने पर सरकार अधिकृत करे और ‘वन्दे मातरम्‌’ गीत, जिसने कि भारतीय स्वतन्त्रता संग्राम में ऐतिहासिक भूमिका निभायी है; को ‘जन गण मन’ के समकक्ष सम्मान व पद मिले। (हर्षध्वनि)। मैं आशा करता हूँ कि यह सदस्यों को सन्तुष्ट करेगा ।” (भारतीय संविधान परिषद, द्वादश खण्ड, २४-१-१९५०))
  (‘राष्ट्रीय गान’ (National Anthem)चे गायन भारत सरकारच्या सर्व अधिकृत कार्यक्रमांतून होणे अनिवार्य आहे. ‘राष्ट्रीय गीत’ (National Song) हे असे गीत आहे ज्याच्याशी जनमानसाची देशभक्तीची भावनिक नाळ जोडली आहे.)
  • ‘जन गण मन’ या राष्ट्रीय गानाची एकच धून असून, त्याप्रमाणेच याचे गायन होत असते.
  • परंतु ‘वन्‍दे मातरम्’च्या अनेक धून प्रचलित आहेत.
  • सर्वप्रथम १८८२ मध्ये ‘आनंदमठ’ या कादंबरीत ‘वन्‍दे मातरम्’ या गीताचा समावेश केल्यावर श्री. बंकिम चन्द्र चट्टोपाध्याय यांनी त्या काळातील बंगाली नाट्य क्षेत्रातील लोकप्रिय संगीतकार जदुनाथ भट्टाचार्य यांच्याकडून ‘वन्दे मातरम्‌’ची चाल बसवून घेतली. ही चाल अनेक वर्षे प्रचलित होती.
  • विसाव्या शतकामध्ये या गीताच्या ज्या चाली प्रचलित झाल्या, त्यापैकी अनेक चाली भारतीय संगीताच्या रागांवर लावल्या गेल्या. काही चित्रपटांमध्ये निरनिराळ्या चालींवर हे गीत चित्रित केले गेले. यापैकी ‘आनंद मठ’, ‘लीडर’ आणि ‘अमर आशा’ या चित्रपटांच्या चाली लोकप्रिय झाल्या.
  • ‘आनंद मठ’ या चित्रपटात ‘वन्‍दे मातरम्’ हे गीत लता मंगेशकर यांनी एका प्रसंगात गायिले आहे. दुसर्‍या एका प्रसंगात हेमंतकुमार यांनी हे गीत गायिले आहे. या चित्रपटाचे संगीत हेमंत कुमार यांचे आहे.
  • लोकप्रिय संगीतज्ञ रविशंकर यांनी आकाशवाणीकरिता या गीताची जी चाल लावून दिली, ती पण खूप लोकप्रिय झाली.
  • १५ ऑगस्‍ट १९४७ रोजी सकाळी साडे सहा वाजता आकाशवाणी वरून ‘देस’ रागात निबद्ध ‘वन्दे मातरम्’ पंडित ओंकारनाथ ठाकुर गायन थेट प्रक्षेपित करण्यात आले होते. हे गायन त्यांनी आकाशवाणीच्या स्टुडिओमध्ये या पदास संपूर्ण सन्मान देत, उभे राहून केले. पंडित ओंकारनाथ ठाकुर यांच्या या गायनाचा, ‘दि ग्रामोफोन कम्पनी ऑफ इंडिया’चा रेकॉर्ड क्रमांक आहे- STC 048 7102
  • १९९७ साली भारतीय स्वातंत्र्याच्या सुवर्ण महोत्सव प्रसंगी लोकप्रिय संगीतकार ए. आर. रहमान यांनी ‘वन्दे मातरम्’ हे शीर्षक असलेला गीत संग्रह प्रकाशित केला. २००२ मध्ये बीबीसी वर्ल्ड सर्व्हिसने जगातील ७००० गीते निवडून सर्वात लोकप्रिय अशा पहिल्या १० गीतांकरिता एक सर्वेक्षण केले. त्यात ए. आर. रहमानच्या ‘वन्दे मातरम्’ला जगात दुसर्‍या क्रमांकाचे स्थान लाभले.
  • २०१८ मधे सुप्रसिद्ध शास्‍त्रीय गायिका कल्याणी बोंद्रे यांनी ‘वन्दे मातरम्’ या गीताला नवीन चालीत बांधून हे गीत रसिकांसमोर आणले.
• आंतरजालावरून संग्रहित
  टीप-
  ‘वन्दे मातरम्’ आणि मा. कृष्णराव
  संदर्भ लेख- मिलिंद सबनीस, प्रिया फुलंब्रीकर
  https://www.aathavanitli-gani.com/Song/Vande_Mataram
• अलका विभास
  • लेखिका आणि फेसबुक यांचे मनःपूर्वक आभार

---

The National song of India Vande Mataram lyrics Original in Hindi (Full )
“वंदे मातरम, वंदे मातरम

सुजलाम सुफाम मलयज शीतला
शस्य श्यामलम मातरम वंदे
सुजलाम सुफाम मलयज शीतला
शस्य श्यामलम मातरम वंदे

वंदे मातरम, वंदे मातरम

शुभ ज्योत्सना पुलकित यामिनी
फुल्ल कुसुमिता ड्रमदल शोभिनी
शुभ ज्योत्सना पुलकित यामिनी
फुल्ल कुसुमिता ड्रमदुल शोभिनी
सुहासिनी सुमाधुर भाषिणी
सुखदम वर्दम मातरम्

वंदे मातरम, वंदे मातरम

सप्तकोटि कुंठ कल कल निनाद करले
दिसप्तकोटि भुजैरधूत खर करवाले
सप्तकोटि कुंठ कल कल निनाद करले
दिसप्तकोटि भुजैरधूत खर करवाले
अबला केनो मा एतो बाले
बाहुबल धारिणी नमामि तारिणी
रिपुडल वारिणी मातरम्

वंदे मातरम, वंदे मातरम

तुमि बिद्या तुमि धर्म
तुमि हरिदी तुमि मर्मा
तबं ही प्राण: सोरिरे।
बहुत तुमि मा शक्ति,
होदे तुमी मा भक्ति,
तोमराई प्रतिमा गाइ मंदिरे मंदिरे।

वंदे मातरम, वंदे मातरम

त्वं ही दुर्गा दशप्रहरणधारिणी,
कमला कमलादला विहारिणी
वाणी विद्यादायिनी, नमामि त्वम्:
नमामि कमलम अमलम अतुलम
सुजलम सुफलम मातरम्
श्यामलम सरलम सुष्मितां भूष्टम,
धारिणिम भरनीम मातरम,

वंदे मातरम्वं, दे मातरम्

---

The National song of India Bande Mataram Original lyrics in Bengali (Full)
বন্দে মাতরম্ ৷
সুজলাং সুফলাং
মলয়জশীতলাম্
শস্যশ্যামলাং
মাতরম্ !
শুভ্র-জ্যোত্স্না-পুলকিত-যামিনীম্
ফুল্লকুসুমিত-দ্রুমদলশোভিনীম্,
সুহাসিনীং সুমধুরভাষিণীম্
সুখদাং বরদাং মাতরম্ ৷৷
সপ্তকোটীকন্ঠ-কল-কল-নিনাদকরালে,
দ্বিসপ্তকোটীভুজৈধৃতখরকরবালে,
অবলা কেন মা এত বলে!
বহুবলধারিণীং
নমামি তরিণীং
রিপুদলবারিণীং
মাতরম্ ৷
তুমি বিদ্যা তুমি ধর্ম্ম
তুমি হৃদি তুমি মর্ম্ম
ত্বং হি প্রাণাঃ শরীরে ৷
বাহুতে তুমি মা শক্তি,
হৃদয়ে তুমি মা ভক্তি,
তোমারই প্রতিমা গড়ি মন্দিরে মন্দিরে ৷
ত্বং হি দুর্গা দশপ্রহরণধারিণী
কমলা কমল-দলবিহারিণী
বাণী বিদ্যাদায়িণী
নমামি ত্বাং
নমামি কমলাম্
অমলাং অতুলাম্,
মাতরম্
বন্দে মাতরম্
শ্যামলাং সরলাং
সুস্মিতাং ভূষিতাম্
ধরণীং ভরণীম্
মাতরম্ ৷

नैराश्य कसे दूर करावे ?

माझे जमखंडी ग्रुपवरील मित्र श्री.मधुकर आपटे यांनी माणसाला कशामुळे नैराश्य येते? त्याचे काय परिणाम होतात आणि ते दूर करायचे कोणकोणते मार्ग आहेत या विषयावर लिहिलेली सुबोध आणि उद्बोधक लेखमालिका त्यांचे मनःपूर्वक आभार मानून इथे संग्रहित करीत आहे. दि.०१-०८-२०२२

नैराश्य दूर कसे करावे :
भाग – १
मित्रानो आजपासून आपण एका नवीन विषयावर चर्चा करण्यास सुरूवात करणार आहोत.
आज आपण आजूबाजूस पहात आहे कि नवीन पिढी व काही अंशी वयस्कर लोक नैराश्याच्या मिठीत ओढले जात आहेत. याची कारणे व यावरील उपाय योजना यावर चर्चा करण्याचा प्रयत्न आपण करणार आहोत. याचाही विचार आपण करू की काय आपण याना नैराश्य अवस्थेतून बाहेर काढण्यास मदत करू शकतो का.
मित्रानो तुम्हालापण नैराश्य म्हणजे काय? नैराश्य का येते? आपण किंवा आपल्या जवळची एखादी व्यक्ती नैराश्याने ग्रस्त आहे कि नाही हे कसे ओळखायचे? नैराश्य येण्यापासून कसे वाचायचे? जर नैराश्य आलेच तर त्यावर कुठले उपाय करायचे? यासारखे बरेच प्रश्र्न पडत असतील. या सगळ्या आपल्या प्रश्र्नाना नैराश्य दूर कसे करावे याची उत्तरे देण्याचा प्रयत्न आपण या लेख मालिकेद्वारे करणार आहोत.

: नैराश्य दूर कसे करावे -2 :

मित्रानो, नैराश्य (depression) हा आजच्या पिढीचा परवलीचा शब्द झाला आहे. जागतिक आरोग्य संघटनेच्या अहवालानुसार नैराश्य हा एक सर्वसामान्य मानसिक आजार आहे.
जगाच्या एकूण लोकसंख्येपैकी ३.८% लोकसंख्या नैराश्याने ग्रासलेली आहे. जागतिक स्तरावर एकूण प्रौढ व्यक्ति पैकी ५% प्रौढ व्यक्ती या नैराश्याने ग्रासलेल्या आहेत. तर ६० वर्षापेक्षा जास्त वयाच्या व्यक्तिंमध्ये नैरा़श्याचे प्रमाण ५.७% आहे.
नैराश्याबाबत पुरूष व स्त्रियांची तुलना केली असता स्त्रियांमध्ये याचे प्रमाण जास्त दिसून येते. जागतिक स्तरावर पुरूष लोकसंख्येच्या १.९% पुरूष नैराश्याने ग्रस्त आहेत तर स्त्रियांच्या एकूण संख्येपैकी ३.२% स्त्रिया या समस्येचा सामना करीत आहेत. भारतात एकूण लोकसंख्येच्या ६.५% लोक कुठल्या ना कुठल्या मानसिक आजाराने ग्रस्त असून आपल्या देशात एक लाख लोकसंख्यामागे १०.९ आत्महत्या होतात.

मित्रांनो नैराश्य दूर कसे करावे हे जाणून घेण्याच्या अगोदर आपल्याला नैराश्य बद्दल काही महत्वाची माहिती असणे आवश्यक आहे. तेव्हा आपण आधी नैराश्य म्हणजे काय ; त्याचे प्रकार याबद्दल जाणून घेऊ.

नैराश्य म्हणजे काय?
नैराश्य ही अशी मानसिक स्थिती आहे ज्यात व्यक्ती संपूर्णत: नकारात्मकतेने भरून जाते आणि त्याच्या मनाची ही नकारात्मक स्थिती त्याच्या दैनंदिन जीवनामध्ये अडथळा बनू लागते. ही सततची नकारात्मक भावना बरेचदा जीवनाविषयी घृणा तयार करते आणि जीवना प्रती असणारी आसक्ती नष्ट करते याची परिणिती बहुतेक प्रसंगामध्ये आत्महत्येत होते.
तसे पाहता नैराश्य एक साधारण सर्वसामान्य मानसिक आजार आहे. वेळीच उपचार केल्यास तो बराही होतो. पण जर उपचारामध्ये दिरंगाई झाल्यास प्रसंगी जीव जाण्याची शक्यता नाकारता येत नाही.

नैराश्याची कारणे :
नैराश्य येण्यामागे विविध कारणे असू शकतात. सहसा यामध्ये त्या सर्व बाबींचा समावेश होतो ज्या मानवी मनावर नकारात्मक परिणाम करतात. दैनंदीन जीवनातील नैराश्याला कारणीभूत ठरणा-या गोष्टीना आपण पुढील प्रमाणे वर्गीकृत करू शकतो.

१.कौंटुबिक समस्या :
कुटुंब हे सर्व प्रश्र्नाना सोडविणारी शाळा आहे. आपल्या कुटुंबातून मिळणारे प्रेम हेच आपल्याला बाह्य जगातील गुंतागुंतीच्या प्रश्र्नाना, व्यवहारांना तोंड देताना शक्ती देत असते. पण जर कुटुंबातच तणाव असतील तर व्यक्ती असहाय होऊन जाते १०-३० वर्षांच्या व्यक्तिंमध्ये कौंटुबिक तणाव हे नैराश्याचे प्रमुख कारण आहे.
आई-वडीलांची सतत भांडणे होत असतील तर बहुतेक वेळा अशा घरातील मुल हे नैराश्याला बळी पडू शकते. त्याच्या शैक्षणिक क्षमता, समाजात मिसळण्याची प्रवृत्ती यावर विपरीत परिणाम पडतो.
मुलाच्याच नव्हे तर जोडीदारांच्याही व्यावसायिक जीवनावर घरातील तणावाचा परिणाम पडतोच.

२. न्यूनगंड :
आपल्याला एखादी गोष्ट करता येत नाही. आपल्यामध्ये अमुक अमुक कमतरता आहे या प्रकारच्या विचारानी स्वत:ला कमी लेखण्याची जी प्रवृत्ती असते तिला न्यूनगंड म्हणतात. हाच न्यूनगंड स्वत:विषयी क्षुद्र भावना निर्माण करतो आणि व्यक्तिला त्याच्या जीवनाची निरर्थकता दर्शवतो.
स्वत:ला सतत कमी लेखणे हे कळत नकळत आपल्या मनावर परिणाम करते आणि मग आपले मन आपल्या शरीराद्वारे त्याला अनुरूप असे परिणाम घडवून आणते व मग ज्या गोष्टी आपण सहज करू शकतो त्यासुद्धा कठीण वाटायला लागतात व हा न्यूनगंड आणखी बळावत जातो.

३. अपेक्षाभंग :
प्रेमातील होणारा अपेक्षाभंग हे आजच्या तरूण पिढीतील नैराश्य आणि व्यसनाधीनता याचे प्रमुख कारण आहे. कित्येक शोकांतिका या प्रेमातील अपेक्षाभंगातूनच निर्माण झालेल्या आहेत.

४. अपयश :
अपयश ही यशाची पहिली पायरी आहे असे म्हटले जाते परंतु कितीजण हे अपयश पचवायला तयार असतात. आज प्रतिस्पर्धा एवढी भयंकर आहे कि एकदा अपयश आले की आपण फार मागे राहील्याची भावना आपल्याला आतून पोखरून टाकते.
त्यात सतत तुलनात्मक दृष्टीने बघणारे जग आपल्याला खिजवून टाकते. अशावेळी मन स्थिर ठेवून अपयशाचा सामना करणे थोडे अवघडच जाते. आणि येथेच आपण नैराश्याला बळी पडू शकतो.

५. मृत्यू :
प्रिय व्यक्ती दुरावल्याने होणारे दुष्परिणाम – दु:ख हेही बरेचदा नैराश्याचे कारण असते. मात्र जवळची व्यक्ती गेल्याने त्याच्यापाशी जाण्याचे (आत्महत्येचे) विचार हे त्या व्यक्तीच्या प्रेमामुळे येतात तर नैराश्यात येणारे विचार हे स्वत:चे जगणे निरर्थक वाटल्याने निर्माण झालेले असतात.

उद्या आपण नैराश्याची लक्षणे व त्याचे प्रकार पाहू.

तोपर्यंत रामराम…………

नैराश्य दूर कसे करावे : भाग – ३
संकलक : मधुकर आपटे

मित्रानो, नैराश्य कसे दूर करावे हे जाणून घ्यायचे असल्यास आपल्याला आधी या आजाराची लक्षणे ओळखावी लागतील तरच आपण त्यावर उपचार चालू करू शकतो आणि त्या व्यक्तीला व प्रिय जनाना गंभीर परिस्थिती पासून वाचवू शकतो.

नैराश्याची लक्षणे :
१. सततची उदासी किंवा सतत चिंता करत रहाणे :
जर नैराश्याने मनावर ताबा मिळवणे सुरू केले असेल तर ती व्यक्ती उदासी व चिंतेच्या अधीन होते. ती व्यक्ती यावेळी थोडी विचारात मग्न असते. हाती असलेल्या कामात लक्ष नसते. आपण अशा व्यक्ती सोबत बोलत असलो तरी ते तुम्हांला ओझरता प्रतिसाद देतील मात्र त्या बोलण्यावर त्यांच लक्ष राहणार नाही. मध्येच आपण काही विचारल्यास ते गोंधळून जातील.
आपण काय बोलतो यावर त्यांचे लक्ष नसल्याचे लपवण्यासाठी ते खोट आणि बळजबरीने हसण्याचा प्रयत्न करतील. अशा बारीक सारीक गोष्टींवरून आपण समझू शकतो कि ही व्यक्ती चिंतेत आहे.
चिंता कोणतीही असू शकते जसे –

• नातेसंबंधांची चिंता
• जीवनात आपले पुढे कसे होईल ही चिंता
• भूतकाळातील अपयशाच्या कारणमीमांसेतून उत्पन्न होणारी चिंता
• वैयक्तीक चुकांमधून निर्माण होणारी अपराधिक भावना

मात्र येथे लक्षात घेण्यासारखी गोष्ट म्हणजे हेच लक्षण आपल्याला स्वमग्न आणि स्वप्नाळू (दिवसा स्वप्न पहाणारे) लोकांमध्येही दिसेल पण त्यांच्या विचारचक्राचे कारण हे सकारात्मक ही असू शकते. मात्र नैराश्याच्या पायरीवर असणाऱ्या व्यक्तीच्या हावभावात एक प्रकारचे गांभीर्य जाणवते.

२. चिडचिडेपणा :
मनासारखे काही घडून न आल्यास चिडचिड होणे, राग येणे हा माणसाचा स्वाभाविक गुणधर्म आहे. गेली हजारो वर्षे आपण आपल्या या नैसर्गिक स्वभावासोबत जगत आलेलो आहोत पण राग येण्यासाठी कारणही तसेच असावे लागते. काही ठोस कारणासाठी अपरिहार्येतून येणारा राग हा तात्कालिक असतो व लगेच शांत होतो. आणि महत्त्वाचे म्हणजे याची पुनरावृत्ती होत नाही.
नैराश्याच्या विळख्यात अडकणाऱ्या व्यक्ति बाबत मात्र हे थोडे वेगळे घडते. या व्यक्तीला लहान सहान गोष्टीचा राग यायला लागतो. दिसायला क्षुल्लक वाटणाऱ्या आणि या अगोदर ज्या गोष्टीना या व्यक्तिनी महत्त्व दिले नसेल असाही गोष्टींसाठी हि व्यक्ति चिडते. त्याच्यातून भांडणे होतात व मग भांडणातून पुन्हा चिंतेला कारण तयार होतात आणि हे दुष्टचक्र असेच फिरत रहाते.

३. अनियमित झोप :
नैराश्याच्या विविध लक्षणात झोपेच्या बाबतीत आढळणारा अनियमितपणा हे एक प्रमुख लक्षण आहे. नैराश्याने ग्रस्त व्यक्ती सुरवातीपासूनच या समस्येला समोर जातात. नैराश्याने ग्रस्त व्यक्तीला रात्री उशिरापर्यंत सहसा झोप लागत नाही. डोक्यामध्ये सतत विचारचक्र सुरू असल्याने झोपेच्या वेळापत्रकावर विपरीत परीणाम होतो. सामान्यत: प्रत्येकास कमीतकमी ६ तासाची झोप आवश्यक असते. या वेळे व्यतिरिक्त जर झोपेच्या वेळेमध्ये अनियमितपणा आढळत असेल तर थोडी सावथगिरी बाळगणे गरजेचे ठरते.

४. निरसता / निष्क्रियता :
जर व्यक्ती नैराश्याला सामोरे जात असेल तर त्या व्यक्तीमध्ये निरसता हे प्रमुखत्वे आढळणारे लक्षण आहे. अशा वेळेला व्यक्तिचे कुठल्याही गोष्टीत मन लागत नाही. उत्साहाची कमी जाणवते.
ज्या गोष्टी त्या व्यक्तीच्या अतिशय आवडीच्या आहेत अशाही गोष्टी मधेही माणसाचे मन रमत नाही म्हणजे पुर्वी दोन दोन तास व्यर्थ बडबड करणारा तुम्हाला अबोल झालेला दिसेल किंवा एखादा दिवस – दिवस क्रिकेट खेळणारा तुम्हाला खेळणे टाळताना दिसू शकतो किंवा कुठलीही गोष्ट करताना उर्जेची कमी हे सुद्धा निष्क्रियतेचे, निरासपणाचे उदाहरण आहे.

५. इतर लक्षणे : वरील प्रमुख लक्षणा व्यतिरिक्त अन्य लक्षणे खालीलप्रमाणे :

• भुकेबाबतीत अनियमितता – खूप कमी भूक लागणे अथवा सतत काहीतरी खावेसे वाटणे .
• जीवनाविषयी निरर्थकतेची भावना, एकटेपणाची भावना वगैरे
• कामात लक्ष न लागणे
  -आत्महत्येचे विचार येणे / प्रयत्न करणे
• विनाकारण रडू येणे.

उद्या आपण नैराश्याचे प्रकार पाहू.

तोपर्यंत राम राम.

: नैराश्य दूर कसे करावे : भाग -४
संकलक : मधुकर आपटे

नैराश्याचे प्रकार :
काल नमूद केलेली नैराश्याची लक्षणे विचारात घेता मानसशास्त्राच्या अभ्यासात नैराश्याचे त्याच्या लक्षणांच्या गांभीर्यानुसार विविध प्रकारांत विभाजन करण्यात आलेले आहे.
नैराश्य दूर कसे करावे? त्यावर उपाय काय करावे? हे बघण्या अगोदर आपण नैराश्याच्या प्रकाराविषयी सविस्तर माहिती घेऊया.

१. मुख्य नैराश्य : (Major Depression)
हा नैराश्याचा सर्वात गंभीर प्रकार आहे. कमीत कमी दोन आठवडे जर वरील नमूद केलेल्या लक्षणांपैकी काही व अधिक लक्षणे व्यक्तीमध्ये आढळून आली तर अशी व्यक्ती मुख्य नैराश्याची शिकार आहे असे मानले जाते. या प्रकारात नैराश्याची लक्षणे टप्प्या टप्प्याने जाणवू लागतात आणि काही महिन्यांपासून काही वर्षापर्यंत टिकून राहू शकतात. यावर जर प्रभावीपणे उपचार झाला नाही तर प्रसंगी व्यक्तिच्या जिवितासही धोका होऊ शकतो.

2. डिस्टीमिया :
   तीव्रतेच्या दृष्टीने विचार केला असता हा मुख्य नैराश्यापेक्षा कमी तीव्र आहे. यामध्ये व्यक्तिला मुख्य नैराश्येप्रमाणे लक्षणे जाणवतात मात्र त्यांची पातळी कमी असते तसेच लक्षणेही कमी कालावधीसाठी जाणवतात.
   याचे अनिवार्य लक्षण म्हणजे रूग्णाला संपूर्ण दिवसभर लक्षणे न जाणवता दिवसातील बहुतेक वेळ लक्षणे दिसून येतात. म्हणजे प्रत्येक दिवशी काही तासांचा अवधी हा या लक्षणांनी व्यापलेला असतो. आणि असे किमान दोन वर्षे चालते.
   यामध्ये कठोर उदासपणा अनुभवायला येत नाही पण सामान्यपणे जीवनात कुठलाच उद्देश नसल्याची, प्रेरणा नसल्याची भावना असते. रूग्णाला कुठल्याही गोष्टींचा काहीही फरक पडत नसल्याचे सुध्दा बरेचदा दिसून येते.

३. द्वि ध्रुवीय नैराश्य :
यालाच मॅनिक डिप्रेशन म्हणतात. यात व्यक्तिची मानसिक स्थिती ही उच्च उर्जा स्थिती आणि उच्च नैराश्य स्थिती या दोहोंमध्ये आंदोलीत होत रहाते. ज्यावेळी व्यक्ती उर्जेच्या खालच्या पातळीवर असतो त्यावेळी व्यक्तीला नैराश्याची सगळी लक्षणे जाणवतात.
या प्रकारामध्ये पारंपारिक एंटीडिप्रेसंट औषध प्राथमिक स्वरूपात दिल्या जात नाहीत कारण या प्रकारामध्ये कोणते आौषध उपयुक्त ठरेल याबाबत संशोधकांच्यात अजून मतभेद आहेत.

४. मौसमी नैराश्य :
हे एखाद्या विशिष्ट ऋतुशी निगडीत असते. सहसा हे हिवाळ्यात जास्त आढळते. हिवाळ्यात जसजसा दिवस कमी होत जातो तसतसा आपल्याला मिळणारा सुर्यप्रकाश कमी होत जातो व आळसाची भावना बळावते.
सहसा याप्रकारचे नैराश्य ऋतु बदलाबरोबर निघून जाते शिवाय प्रकाशित उपचार आणि काही एंटीडिप्रेसंट औषधी या प्रकारात उपयुक्त ठरतात.

५. वेडगड नैराश्य (psychotic) :
या प्रकारात मुख्य नैराश्याच्या लक्षणा सोबतच काही वेडेपणाची लक्षणेही प्रदर्शित करतात. यात वेगवेगळे भ्रम (hallucinations) होतात. रूग्णाला अशा गोष्टी दिसतात किंवा ऐकू येतात ज्या मुळात त्या परिस्थितीत अस्तित्वात च नसतात. रूग्ण चुकीच्या श्रध्दा पाळतात त्याना नेहमीच इतर लोक आपल्याला इजा करतील याची भिती वाटत रहाते.
या नैराश्यामध्ये एंटीडिप्रेसंट व एंटिसायकॉटीक औषध उपयोगी ठरते.

६. प्रसुती काळातील नैराश्य :
बऱ्याच महिलाना प्रसूती पुर्व दरम्यान व नंतर अशा तिन्ही अवस्थांमध्ये नैराश्याला सामोरे जावे लागते. प्रसुतिच्या काळात स्त्रियांच्या शरीरात बदल होत असतात ज्या मानसिक व शारीरिकरीत्या तयार नसतात व त्याना मग नैराश्यातून जावे लागते. पण हे अल्पकालीन प्रकारात येते व वेळ जाईल तसा याचा परिणाम आपोआपच कमी होतो.

त्याचप्रमाणे नैराश्याचे विविध उप प्रकारही आहेत.

उद्या आपण नैराश्य दूर करण्याच्या उपायांवर चर्चा करू.

तोपर्यंत राम राम……..

नैराश्य दूर कसे करावे : भाग – ५
संकलक – मधुकर आपटे

नैराश्य दूर करण्याचे उपाय :
नैराश्य दूर करण्याचे विविध उपाय उपलब्ध आहेत. या सर्व उपायांचे आपण ढोबळमानाने दोन प्रकारे वर्गीकरण करू शकतो.

• अवैद्यकीय उपाय
• वैद्यकीय उपाय

अवैद्यकीय उपाय :
हे उपचार प्रामुख्याने मानसिक तणाव कमी करण्यासाठी संबंधित आहेत. जीवनशैलीतील परिवर्तनातून यामध्ये लढा उभारला जातो. हे उपाय प्रतिबंधात्मक तसेच उपचारात्मक आहेत.
नैराश्याचा थेट संबंध आपल्या मनाशी आहे. मन निरोगी ठेवण्यासाठी आपले शरीर निरोगी असणे आवश्यक आहे. याकरीता आपल्याला काही आरोग्यदायी सेवाही अंगी बाणवाव्या लागतील. या सवयी पुढीलप्रमाणे :

१. सकाळी लवकर उठणे :
शरीर आणि मनाचा खूप घनिष्ठ संबंध आहे. शारीरिक क्रिया मनावर परिणाम करतात तर मानसिक क्रिया शरीरावर. मग नैराश्यामध्ये ज्यावेळी मन आजारी असते त्यावेळी आपण शरीराला योग्य त्या सवयी लावुन या विकारावर नियंत्रण करू शकतो.
आता सकाळी लवकर उठायचे म्हणजे नेमके केव्हां? असाही प्रश्न आपल्या मनात आला असेलच. तर सकाळी सूर्योदयापूर्वी उठणे केव्हाही चांगले. सूर्योदयापूर्वी कमीतकमी अर्धा पाऊण तास उठणे चांगले त्यामुळे मन प्रसन्न रहाते.

२ . व्यायाम :
सकाळी सूर्योदयापूर्वी उठल्यानंतर आपली दैनंदीन कर्मे आटोपल्यानंतर रोज व्यायाम करायला हवा. यामधे आपापल्या हिशोबाने आपण योगासने करू शकता. वेटलिफ्टिंग करू शकता, स्ट्रेचिंगचे व्यायाम आहेत, किंवा धावायला जाउ शकता यातील कुठलाही एक किंवा सगळेच व्यायाम प्रकार थोड्या थोड्या वेळासाठी करू शकता.
सकाळी धावणे किंवा तेज चालणे हे शरीर आणि मनासाठी अतिशय लाभदायक ठरते. जर धावण्यासाठी वृक्षांच्या सान्निध्यातील ठिकाण निवडले तर ते अतिउत्तम. कारण सकाळचे कोवळे ऊन आपल्या शरीरात ‘ड’ जीवनसत्त्व तयार करण्यास मदत तर करतेच सोबतच या उन्हामध्ये प्रकाश संस्लेशनाचा दर हा सर्वाधिक असतो त्यामुळे यावेळी आपल्या शरीराला वृक्षांच्या सान्निध्यात मुबलक ऑक्सिजन उपलब्ध होतो जो आपल्या अंतर्गत कार्याकरिता फार उपयुक्त असतो.

३. वाचन :
जगातल्या सगळ्यात यशस्वी लोकांमध्ये एक सवय सामायिक असल्याचे पहायला मिळते ती सवय म्हणजे वाचन होय. वाचनाचे भरपूर फायदे आहेत. आपण ज्ञानवर्धन करण्यासोबतच मनोरंजनासाठी ही वाचन करू शकतो. शिवाय जगात क्वचितच अशी समस्या असेल जिच्याविषयी कोणी काहीही लिहिलेले नाही, म्हणून आपल्या समस्यांचे समाधान ही आपण वाचनातून मिळवू शकतो.
मनाला उभारी देणाऱ्या कथा कादंबऱ्या, महान लोकांची चरित्रे आणि स्व-सहाय्यता प्रकारात येणारी पुस्तके आपल्याला आपल्या समस्यांशी लढायला अनुभव व उपाय या दोहोंची देणगी देत असतात.
पुढे प्रत्येकाने जीवनात एकदातरी वाचावी अश्या पुस्तकांची काही नांवे सुचवित आहे.

• भगवद्गीता
• थिंक एंड गो रीच – नेपोलियन हील
• दी मॅजिक ऑफ थिंकिंग विंग — डेव्हिड श्वार्टझ
• पॉवर ऑफ युवर सबकॉन्शियस माईंड – जोसेफ मर्सी
  -ट्यूजडेज विथ मेरी – मित्रच अल्बोन
• सेपिअन्स – यूअल नोआह होणारी
• दी माँक हू सोल्ड हिज फरारी – रॉबिन शर्मा
  -मुसाफिर – अच्युत गोडबोले
• डैल कार्नेगी यांची सगळी पुस्तके

या यादीत आणखी बरीच पुस्तके जोडता येतील. तुम्हांला ही अशी पुस्तके माहीत असल्यास मला कॉमेंट मध्ये कळवा, म्हणजे
आम्ही त्याना वरील यादीत समाविष्ट करू जेणेकरून सर्वानाच फायदा होईल.

अन्य उपायांवर आपण चर्चा व समापन उद्या करू.
तोपर्यंत मित्रहो रामराम………..

: नैराश्य दूर कसे करावे : भाग – ६
संकलक – मधुकर आपटे

नैराश्य दूर करण्याचे उपाय :
४. छंद :
” वयाला हरवायचे असेल तर छंद जिवंत ठेवले पाहिजेत. “
प्रत्येकालाच कुठल्या ना कुठल्या गोष्टीचा छंद असतोच. कुणाला गायला आवडत तर कुणाला नाचायला, तर कुणाला चित्र काढायला आवडते. छंद माणसाला नैराश्येच्या नकारात्मक विचारांपासून दूर पहाण्यात खूप मदत करतात.
छंद म्हणून एखादा खेळ खेळणे हे सगळ्यात उपयुक्त ठरते. मैदानी खेळांमुळे शरीराचा व्यायामही होतो व मनाला विरंगुळा प्राप्त होतो.
मैदानी खेळांमध्ये सांघिक खेळ खेळणे फारच हितावह आहे कारण ते माणसांमध्ये सांघिक भावनेचा उदय करून नैराश्य मुळे निर्माण होणाऱ्या एकटेपणाच्या भावनेवर मात करण्यात सहाय्यक ठरतात.
५. सहल :
नकारात्मक विचारांपासून दूर जायला सहलीला जाणे उपयुक्त ठरल्याचे अनेक पुरावे आपल्याला मिळतील. बऱ्याच प्रयोगानंतर असे लक्षात आले आहे कि प्रवासात माणसाच्या विचारात तसेच ज्यावेळी आपण काही काळासाठी बाहेर सहलीला जातो त्यावेळी सभोवतालची परिस्थिती बदलल्याने त्या परिस्थिती सोबत जुळवून घेण्यासाठी मानवी मेंदूला ताण पडतो व या दरम्यान तो आधीच्या विचाराने बाजूला ठेवून नवीन विचाराने जन्म देतो. सहलीत येणारे सुखद अनुभव आपल्याला नव्याने सुरुवात करण्यासाठी ऊर्जा देतात.
६. मित्र :
“तुमच्या वयापेक्षा तुम्ही किती मित्र जोडले हे महत्त्वाचे आहे”.
अस म्हणतात कि ज्याला एकहि मित्र नाही तो मुळात मानव नाही. आपल्या संगतीने महत्त्व वेळोवेळी थोरामोठ्यानी अधोरेखित केलेली आहे. जगात रक्ताच्या नात्यानंतर सगळ्यात जिव्हाळ्याचे नाते म्हणजे मैत्री.
जीवनात काही मिळवा अथवा नका मिळवू पण दोन तीन निस्वार्थी, खरे मित्र मिळवायला हवेत. मन मोकळे करण्यासाठी हक्काची जागा म्हणजे मित्र असतात.
आपण जीवनात कितीही व्यस्त असाल तरी आपल्या मित्रांसोबत संवाद साधण्यासाठी वेळ काढा. त्यांच्यासोबत कुठे बाहेर फिरा.
खरतर आजच्या जगात आपली दुसरी बाजू दाखविणे हे धाडसाचे काम आहे. तसे केल्यास लोक आपल्याला कमजोर समजतात पण दु:ख आठवून आठवून बोथट केले कि त्याची धार कमी होते. हे सर्व करणारा मित्रच. तसेच दुसरी विश्र्वासाची जागा नाही म्हणून मित्रांशी नित्य संवाद साधत रहा.

वैद्यकीय उपाय :
यामध्ये औषधोपचार व मानसोपचार या दोघांचाही समावेश होतो. औषधोपचारामध्ये सेरोटोनिन विकर वाढवण्याशी संबंधित उपायांचा समावेश होतो.
सेरोटोनिन विकर हे मनस्थिती, भूक, झोप आणि उन्मनीयता या साऱ्यांवर नियंत्रण ठेवायचे काम करते. त्याच्या प्रमाणात बिघाड झाल्यास नैराश्याची लक्षणे दिसतात. किंवा नैराश्य आल्यास सेरोटोनिन च्या प्रमाणात बिघाड होतो.
म्हणून डॉक्टर आपल्याला सेरोटोनिन चे प्रमाण संतुलीत करणारी औषधे देतात. यात वेगवेगळे एंटीडिप्रेसंट समाविष्ट आहेत.
मानसोपचार मध्ये मानसशास्त्रातील तज्ञ व्यक्तिशी बोलून आपण आपल्या समस्याना समोर जाण्याचे योग्य मार्ग शोधतो. या उपचाराने ‘संवाद – उपचार ‘ (talk therapy) असेही म्हणतात. कारण यात फक्त परिस्थिती कडे पहाण्याचा दृष्टीकोन बदलला जातो. जसे श्रीकृष्णाने कुरूक्षेत्रावर संवादातून अर्जुनाला प्रभावित केले होते.व श्रीकृष्ण मानसोपचार तज्ञाचे काम करीत होता.
तर मित्रांनो नैराश्याची संपुर्ण माहीती आपण घेतलीत.
ही पोस्ट तुम्हाला कशी वाटली? याबाबत आपली प्रतिक्रिया कळवावी.
तोपर्यंत रामराम मंडळी………

मधुकर आपटे

पानशेत धरणफुटी

उध्वस्त पूल

१९६१ साली अचानक पानशेतचे धरण फुटले आणि मुठा नदीला आलेल्या न भूतो न भविष्यति अशा महापुराने शहरची खूप वाताहत होऊन नदीकाठची सगळी वस्ती पाणयात बुडाली आणि काही भाग वाहून गेला. त्या काळाच्या आठवणी सांगणारे श्री.सुधीर दांडेकर आणि श्री.संजीव वेलणकर यांचे लेख इथे संग्रहित केले आहेत. त्यांचे मनःपूर्वक आभार.

पुण्यच्या विविध वैशिष्ट्यांचा आढावा घेणारे अनेक लेख या दुव्यावर वाचायला मिळतील
खास पुणेरी
https://anandghare.wordpress.com/category/%e0%a4%96%e0%a4%be%e0%a4%b8-%e0%a4%aa%e0%a5%81%e0%a4%a3%e0%a5%87%e0%a4%b0%e0%a5%80/

Sudhir Dandekar
July 11, 2021 ·
आज १२ जुलै बरोब्बर साठ वर्षे झाली ह्या भीषण घटनेला. सर्व पुणे शहरांतआलेल्या महाकाय पुरामुळे ज्यामुळे हाहाःकार माजून व ६०–७०% पुणं उध्वस्त झाले. ह्या घटनेचा मागोवा घेण्याचा प्रयत्न. वर्ष १९६१,मी त्या वर्षी इ. ९ वी शाळा न्यू इंग्लिश स्कूल. आम्ही गायआळीत रहात होतो शाळा ७ मिनिटांचे अंतरावर, सकाळच्या वेळी पुण्यातील नेहमीची पावसाची रिमरिप दोन्ही खांद्यावर शाळेची धोपटी ‘नेपाळ्यांकडे मिळणारी दणकट खाकी दप्तरे’ अडकवून ११ चे सुमारास शाळेत पोचलो. दप्तर बाकाखाली ठेवलं तोच कांही मुलं अरे नदीला कसलं सॉलिड पाणी आलंय असं बोंबलत पांच मिनिटांत लकडी पुलावर हजर. खाली पहातो इतक्यांत पुलाच्या मत्स्याखाली दोन फुटांवरून प्रचंड वेगाने आवाज करीत अथांग असा प्रवाह आयुष्यांत प्रथमच पहात असतांनाच एक मुलगा म्हणाला, चला घंटा व्हायच्या आंत शाळेत पोचू नाहीतर धुलाई होईल. तोपर्यंत अलकाच्या व विठ्ठल मंदिरांत पाणी. शाळेत पोचेपर्यंत शाळेच्या ग्राउंडमध्ये पाणी. प्रार्थना संपते न श संपते लगेचच लाऊडस्पीकर वर अनाऊन्समेंट ‘महत्वाची सूचना’ पुराचे पाणी प्रचंड प्रमाणात वाढू लागल्यानंतर आज शाळेचं कामकाज होणार नाही. त्यामुळे लवकरात लवकर घरी जावे. ज्यांना शक्य नसेल त्यांनी शाळेच्या गच्चीवर थांबावे पालक येईपर्यंत. ‘ वर्गात एकच कल्ला व शिट्ट्यांचे आवाज. १२–१२-१५ पर्यंत आम्ही घरी. त्या वेळेच्या माझ्या कांही आठवणी :::: आमचे एक मावस चुलत काका दत्तात्रेय भिडे’ (हे गीता धर्म मंडळाचे प्रमुख व सुप्रसिद्ध प्रवचनकार तात्याशास्त्री भिड्यांचे चिरंजीव) हे खालकर तालमीशेजारील लिखित वाड्यात रहात. ते पक्षघाताने आजारी असल्याने घरांतच असत त्यामुळे माझ्या वडिलांनी आमचेपैकी कांही लोकांना पुराच्या धोक्याने आमचे घरी आणले. आमचे घर तसे उंचावर असल्याने पाणी येण्याची शक्यता नव्हती. रात्री पूर ओसरल्यावर त्यांना त्यांच्या घरी सोडले कारण त्यांच्या वाड्यातील पाणी पूर्ण ओसरल होते. २)माझा मोठा भाऊ सुरेश हा त्या दिवशी सकाळी ११.वा. डे. जि. पोलिस ठाण्यासमोरील P. W. D. चे आॅफिसला पोचल्याने रात्री पूर ओसरल्यावर (लकडीपूल पूर्णपणे उध्वस्त होऊन फक्त कमानी दिसत होत्या व वाहतुकीला बंद झाल्याने) J. M. रोड वरून नव्या पुलावरून चिखल तुडवीत कांही वेळ हातांत सायकल घेऊन पूर्ण भिजलेल्या अवस्थेत रात्री ८-३०.चे सुमारास घरी पोचला. ३)माझ्या वर्गांत माझ्या बाकांवर गुजराथी आडनावाचा मित्र बसायचा तो त्या दिवशी शाळेत आलेला. एक महिन्यानंतर शाळा सुरू झाली व ४-५ दिवस हा मित्र गैरहजर होता. चौकशीअंती समजले की, त्याचे काका त्याला घेऊन लोणावळ्याला कायमचे Shift झालाय कारण त्याच्या वडिलांचे घर व दुकान नारायणपेठेत नदीकाठी असल्याने वाहून गेल्याने कुटुंबाची पूर्ण वाताहत झाली केवढे हे दुर्दैव! त्यानंतर आजतागायत ह्या माझ्या मित्राचा संपर्क नाही त्यामुळे व्यथित. ४). अशा ह्या भीषण परिस्थितीत सरकारने सर्व परिस्थितीवर नियंत्रण ठेवण्यासाठी अत्यंत कार्यक्षम अशा आयुक्त स. गो. बर्वे ह्यांची नेमणूक केली. ह्या पानशेत धरण फुटीमुळे पुण्यातील हजारो कुटुंबे बेघर झाल्याने तातडीचे पाऊल म्हणून सैन्यदलाचे सहाय्याने नव्यापठेत कांही शेकडा कुटुंबांसाठी निसेन हट्सची उभारणी, मुकुंद नगर महर्षी नगर गोखलेनगर लक्ष्मीनगर अशा ठिकाणी ओटे बांधून सहा महिन्यांत पुनर्वसन करण्यांत आले. हे स. गो.. बर्वे केन्द्रीय मंत्रिमंडळात कांही महिने अर्थमंत्री होते. लोकसभेवर खासदार म्हणून निवडून गेल्यानंतर कांही थोड्या कालावधीनंतर ह्रदय विकाराने निधन झाले. ५)त्या काळांत पुण्यांमधील पाणीपुरवठा व विद्युत पुरवठा योजना पूर्णपणे ठप्प झाली होती. बहुतेक वाड्यांमध्ये विहिरी असल्याने पाण्याची कमतरता जाणवली नाही. आमच्या वाड्यातील विहीर आमचे घरापासून ५०-६० फूट अंतरावर मागील बाजूस असल्याने जवळजवळ सहा महिने रहाट ओढून १५-२० बादल्या भरून निमुळत्या जिन्यावर हातांत दोन बादल्या घेऊन घरी नेऊन पिंपे भरणे हा आमचा (मी व धाकटी बहीण नंदा) रोजचा कार्यक्रम होता. आमचे घरी वीजच नसल्याने आनंदच. त्यामुळे दोन कंदील, दोन स्टोव्ह ( प्रायमस व उमराव) रोज साफ करून त्यांत रॉकेल भरुन जय्यत तयार ठेवणे. In spite of poverty and adverse situations we have highly enjoyed those days without murmuring.

पानशेत धरणफुटी

---

@ १२ जुलै @ पानशेत धरण महाप्रलय दिन

---

घटना – १२ जुलै १९६१

१२ जुलै १९६१ रोजी पुण्या जवळील मुठा नदीच्या आंबी या उपनदीवरील पानशेत हे धरण फुटल्या मुळे पुण्यात आलेल्या पुरात सुमारे एक लाख लोक विस्थापित झाले. आजची पानशेत धरण फुटीची आठवण पुणेकरांना कायम स्मरणात आहे.

नदीकाठचे तीन मजली वाडे पूर्णपणे बुडाले होते. आजही अशा इमारती पूररेषेच्या आठवणी सांभाळून आहेत.

पानशेतचे पाणी पुण्यावरून वाहून गेल्यावर नदीपात्र व पुराचा फटका बसलेल्या परिसरात सर्वत्र पडक्याच इमारती, मोठ्या प्रमाणावर गाळ होता. बुधवारी पानशेतच्या पुरामुळे पर्वतीवर गेलेल्या, इतरत्र गेलेल्या नातेवाइकांचा शोध बहुतेकांना लागला. कारण या महाप्रलयात मृत्युमुखी पडलेल्यांची संख्या होती सुमारे ३०. हा आकडा इतक्याावरच थांबला हा एक दिलासाच. याहून भयंकर गोष्ट म्हणजे पानशेतचे धरण फुटले तेव्हा शाळा सोडून देण्यात आल्या आणि पालकांना तातडीने कळवायची सोय तेव्हा नव्हती. ज्यांची लहान मुले शाळेत होती, त्या पालकांची आणि मुलांची काय अवस्था झाली असेल? आणि पाण्याच्या भीतीने जे पर्वतीवर गेले त्यांना आपले घर, नव्हे घर होते ती जागा कशी सापडली असेल? आणि ती सापडली तर घरात जे होते त्यांना कुठे व कसे शोधायचे? अशाच अवस्थेत बुधवार गेला आणि गुरुवारी सकाळी शहरात अफवा पसरली, की खडकवासल्याचे धरण फुटले आहे. कालच्या सारखाच लोंढा आला आहे. ही बातमी नारायण पेठ पोलिसांना वायरलेस वरून मिळाली व तेथील पोलिसांनी लोकांना तसे सांगावयास सुरवात केली.

पुन्हा एकदा लोकांच्या जिवाचा थरकाप उडाला. कारण काल जे बघितले ते बघणेही शक्य नव्हते व आता परत तेच घडणार या भीतीने गुरुवारीही पर्वतीवर गर्दी झाली. सुदैवाने दुपार पर्यंतच ही अफवा असल्याचे स्पष्ट झाले. सर्वत्र पसरलेले अवशेष, अनेक ठिकाणी गळ्या पर्यंत उंचीचा गाळ, धरणच फुटल्याने पाणी नाही, वीज नाही अशा अवस्थेत लष्कराला पाचारण करण्यात आले. या सर्व परिस्थितीमुळे पुण्यातून तब्बल एक लाख लोक २४ जुलै पर्यंत शहरा बाहेर गेले, असे “सकाळ’नेच २५ जुलैच्या अंकात छापले होते.

हजारो लोक या काळात बेघर झाले. त्यांच्यासाठी पर्वती, फर्ग्युसन टेकडीनजीक, एरंडवणा, स्वारगेट, नवी पेठ येथे तात्पुरती घरे बांधण्याचे काम प्रशासनाने सुरू केले. या सर्व कामात अर्थातच मोठा वाटा होता तो लष्कराचा. लष्कराने पुढचे दोन आठवडे खपून गाळ व अवशेष दूर करून दिले. हे काम पूर्ण केल्यावर ‘सदर्न कमांड’ ने ३० दिवसांत १०० निसेन हट बांधण्याचे उद्दिष्ट ठेवून २८ जुलैला नवी पेठेत काम सुरू केले. निर्धारित वेळेच्या नऊ दिवस आधी १०० झोपड्या बांधून पूर्ण करण्यात आल्या. यासाठी ४५० सैनिक काम करत होते. सेनेने दिलेली वसाहत म्हणून याचे नाव ठेवण्यात आले ‘सेनादत्त पेठ.’ हे नाव आता विस्मृतीत गेले असून, ‘सेनादत्त पोलिस चौकी’ एवढीच आठवण शिल्लक राहिली आहे.

या सैनिकांच्या कुटुंबीयांनी येथे राहावयास येणाऱ्यांसाठी निधी जमवून प्रत्येकी दोन ब्लॅंकेट, सतरंजी, भांडी दिली. येथे ज्यांना राहावयास मिळाले ते सुदैवी ठरले, कारण तब्बल सात हजार कुटुंबे पुढील सहा महिने शाळा-कॉलेजेसमध्ये राहत होती.

पाण्याची समस्या दूर व्हावी म्हणून प्रथम आंबील ओढ्यातून पाणी पंपाद्वारे कॅनॉल मध्ये घेण्यात आले. कात्रजच्या पाण्याचाही उपयोग करण्यात आला. पुढे नोव्हेंबर १९६१ मध्ये मुळशी धरणातून पाणी शहरात आणण्यास सुरवात झाली. यासाठी ते पाणी मुळा नदीत घेऊन औंध जवळ बांध घालण्यात आला. येथे त्याचे मुख्य ठाणे करून पाणी उचलण्यात येऊन “चतुःशृंगी’ येथे आणण्यात आले व तेथून कॅम्प व शहराकडे पाठविण्यास सुरवात झाली. पाणी शुद्ध करण्यासाठी येथे तीन केंद्रे उभारण्यात आली होती.

संजीव वेलणकर, पुणे
९४२२३०१७३३
संदर्भ : श्री.मंदार लवाटे/सकाळ

संकलन : मिलिंद पंडित, कल्याण

---

आषाढस्य प्रथम दिवसे .. कालिदास दिन

आज आषाढ शुद्ध प्रतिपदा म्हणजे कालिदासदिन आहे. त्याच्या मेघदूत या खंडकाव्यातल्या यक्षाने मेघाला काय सांगितले हे माझे मित्र श्री. नरेंद्र गोळे यांनी मेघदूत या काव्यातील प्रत्येक श्लोकाचा अनुवाद करून या तीन लेखांमध्ये सविस्तर दिले आहे. या दिनानिमित्य श्री.मकरंद करंदीकर आणि माधुरी शिधये यांनी लिहिलेले लेख आणि डॉ.वर्षा सिंह यांनी लिहिलेला एक हिंदी ही खाली दिला आहे. या सर्वांचे मनःपूर्वक आभार

महाकवी कालिदास आणि त्याच्या रचना या विषयावर मी लिहिलेले लेख या स्थळावर दिले आहेत.
https://anandghare2.wordpress.com/2010/09/09/%e0%a4%ae%e0%a4%b9%e0%a4%be%e0%a4%95%e0%a4%b5%e0%a5%80-%e0%a4%95%e0%a4%be%e0%a4%b2%e0%a4%bf%e0%a4%a6%e0%a4%be%e0%a4%b8/

शब्दाश्र्लिष्टं सरससुखदं भोक्तुमिच्छामि काव्यम् ।
सर्वस्पर्शं नवरसयुतं द्रष्टुमिच्छामि नाट्यम् ।
मन्दाक्रान्तं तरलसुखदं श्रोतुमिच्छामि गीतम् ।
आषाढस्य प्रथमदिवसे पूजये कालिदासम् ।।

---

कविकुलगुरु कालिदास यांच्या मेघदूत या खंडकाव्यावर श्री.नरेंद्र गोळे यांनी लिहिलेल्या लेखांचा पहिला भाग.

१. कालिदासाचे मेघदूत

आज निज आषाढ महिन्याचा पहिला दिवस. आजचेच वर्णन कविकुलगुरू कालिदासाने मेघदूत महाकाव्याच्या पूर्वमेघातील दुसर्‍या श्लोकाच्या तिसर्‍या चरणात केलेले आहे. कालिदास म्हणतोः

.

आषाढस्य प्रथम दिवसे मेघमाश्लिष्टसानुं ।

वप्रक्रीडापरिणतगजप्रेक्षणीयं ददर्श ॥

– पूर्वमेघ-२-३, मेघदूत, कालिदास, इसवीसनपूर्व ५५४

.

म्हणजे

.

आषाढाच्या प्रथम दिवसी मेघमालांनि व्याप्त ।

त्या शैलाच्या शिखरि रमला भव्यसा मेघ एक ॥

– मराठी अनुवाद नरेंद्र गोळे २०१८०७१३

.

महाकवी कालिदासाने मेघदूत हे महाकाव्य दोन भागांत लिहिले आहे. पहिला भाग आहे पूर्वमेघ आणि दुसरा भाग आहे उत्तरमेघ. पूर्वमेघात ६४ श्लोक आहेत. तर उत्तरमेघात आहेत ५४ श्लोक. एकूणात ११८ श्लोक. हे सारे श्लोक मंदाक्रांता वॄत्तात लिहिले आहेत. कालिदास राजा भर्तृहरीच्या नवरत्न दरबारातील एक रत्न होता. महान कवी होता.

.

इसवीसनपूर्व ५५४ मध्ये महाराज गंधर्वसेन (वीरसेन), उज्जयिनी नगरीत राज्य करत असत. त्यांना दोन राण्या होत्या. सुशीला नावाच्या राणीपासून त्यांना भर्तृहरी नावाचा मुलगा झाला. दुसर्‍या राणीपासून विक्रमादित्य नावाचा मुलगा झाला. हा राजा-विक्रमादित्य, पराक्रमी, शककर्ता होता. आपण काल-गणनेकरता जे विक्रमसंवत अनुसरत असतो त्या शकाचा कर्ता तोच आहे. राजा विक्रमादित्याचा नवरत्न दरबार होता. त्यातच कालिदास, अमरसिंह इत्यादींचाही समावेश होता.

.

भर्तृहरीस, विक्रमादित्य आणि सुभटवीर्य हे दोन धाकटे भाऊ होते. त्यांच्या बहिणीचे नाव मैनावती होते. मैनावतीचा मुलगा गोपीचंद हा पुढे जाऊन नाथ पंथातील साधू झाला. भर्तृहरीला जेव्हा विरक्ती आली तेव्हा विक्रमादित्याचे हाती राज्य सुपूर्त करून त्याने संन्यास घेतला आणि नाथपंथाच्या “वैराग्य ऊर्फ बैरागी” उपपंथाची त्याने स्थापना केली.

.

राजा भर्तृहरी रसिक कवी होता. थोर मुत्सद्दी होता. कुशल प्रशासक होता. मात्र राणी पिंगलेच्या प्रेमात बुडून गेल्याने तो देहभान विसरला. राज्यकारभारात त्याचे मन रमेना. त्याने राज्यकारभार विक्रमादित्यावर सोपवला आणि नवयौवनाच्या सर्व शृंगारसुखांचा मनःपूत आस्वाद घेऊ लागला. कलासक्त कवी आणि संस्कृत भाषा पंडित असल्याने, शृंगाराच्या रसास्वादावर त्या कालावधीत त्याने शंभर सुरेख कवने रचली. शृंगाराचे यथातथ्य आणि सुरस वर्णन करणार्‍या ह्या काव्याचा प्रभाव, आजही सर्व भारतभर विद्यमान आहे.

.

अनेक लेखन विवरणांतून भर्तृहरीच्या काव्याचे संदर्भ नेहमीच दिले जात असतात. संस्कृत वाङमयात, छंदशास्त्रावरील कविकुलगुरू महाकवी कालिदासाचा “श्रुतबोध” हा ग्रंथ विख्यात आहे. श्रुतबोधात वर्णिलेल्या वृत्तांत बांधलेल्या काव्याचे दाखले मात्र, भर्तृहरीच्या काव्यातूनच सहजगत्या उपलब्ध होत असतात. श्रुत म्हणजे ऐकलेले. बोध म्हणजे अर्थाचे आकलन. कालीदास दरबारात राजा भर्तृहरीची कवने ऐकत असे. त्यातून त्याला छंदशास्त्राचा जो बोध झाला तोच ’श्रुतबोध’. उण्यापुर्‍या तेवीस पृष्ठांचा हा ग्रंथ आज छंदशास्त्राचे उगमस्थान मानला जातो. भर्तृहरी विक्रमादित्याचे हाती राज्य सुपूर्त करून संन्यास घेऊन गेल्यावर तोच नवरत्न दरबार विक्रमाचा झाला आणि कालिदास त्यातील कवी झाला.

.

एका यक्षाकडून स्वामीकार्यात दोष घडून आल्याने त्यास कुबेराने असा शाप दिला की तुला एक वर्ष आपल्या प्रियेचा विरह सहन करावा लागेल. त्याकरता त्याची रवानगी पार हिमालयातील यक्षनगरी अलकापुरीतून नागपूरजवळच्या रामटेकला करण्यात आली. तिथल्या रामगिरीच्या टेकडीवर त्याला उपरोल्लेखित ढग आढळून आला.

.

अशा परिस्थितीत हा मेघच आपल्याला दूत म्हणून वापरता येईल अशी कल्पना करून यक्षाने जो संदेश अलकापुरीतील आपल्या प्रियेला ढगाकरवी पाठवला त्याचेच वर्णन ह्या महाकाव्यात कालिदासाने अत्यंत सुरसरीत्या केलेले आहे. ह्यात वाखाणण्यासारखी गोष्ट ही आहे की, कालिदासाने मेघाचा जो मार्ग वर्णिलेला आहे त्यात असलेली आपल्या मौसमी मेघप्रवासाची परिपूर्ण अशी जाण.

.

नैऋत्येकडून येणारे ढग उत्तर दक्षिण पसरलेल्या सह्याद्रीच्या डोंगररांगांना अडतात. त्यांचे अंगावर चढून देशावर पार होतात. आपल्या ईशान्येकडील प्रवासात ते पूर्वेला हवे तेवढे जाऊ शकत असतात. मात्र उत्तरेला त्यांना सातपुड्याच्या रांगा आड येतात. नागपूरजवळ उत्तरेला जाण्यासाठी त्यांना सातपुड्याच्या खिंडींतून सातपुड्याच्या सात भिंतींतून वर चढावे लागते. उत्तरेच्या मार्गावर पुन्हा पश्चिमेकडे वळावे लागते. उज्जयिनीपर्यंत प्रवास असाच चालतो. मग मात्र क्षिप्रेच्या पात्रावरून निर्वेधपणे ढग ईशान्येस मार्ग आक्रमू लागतात. गंतव्यस्थळ अलकापुरी असते. तिथवर जाऊन पोहोचतात.

.

कालिदासाच्या काळापासून तर आजवर हा मार्ग असाच आहे. ह्याची कालिदासाची जाणही पक्की आणि यथातथ्य आहे. महाकवीचा शास्त्राभ्यास एवढा संपन्न असल्याचे पाहून आपल्याला स्तिमित व्हायला होते. आपल्या पूर्वजांचा वातावरणशास्त्राचा अभ्यास पाहून तर मन गर्वाने बहरून येते. सोबत जोडलेला नकाशा कालिदासाच्या मेघदूताचा मार्ग विशद करतो. आजही खरेखुरे ढग असाच मार्ग चालत असतांना पाहायला मिळतात.

.

विश्वात पाणी त्याच्या शुद्ध प्रावस्थांत तर आढळून येतेच. शिवाय ह्या प्रावस्थांची मिश्रणेही आढळून येतात. जसे की ढग. ढगात पाण्याच्या चारही प्रावस्था आढळून येतात. मात्र ढग ही काही पाण्याची पाचवी शुद्ध प्रावस्था नाही. ढग हे पाण्याच्या चारही प्रावस्थांसहित इतर पदार्थांसोबतचे मिश्रण असते. ढगात धूर, प्रदूषणाचे धुके, धूळ, अपरिमित ऊर्जा, इत्यादी इतर घटकही असू शकतात. कविकुलगुरू महाकवी कालिदास, आपल्या मेघदूत ह्या महाकाव्यात ढगाचे वर्णन खालीलप्रमाणे करतात.

.

धूमज्योति: सलिलमरुतां संनिपात: क्व मेघ:

संदेशार्था: क्व पटुकरणै: प्राणिभि: प्रापणीया: ।

इत्यौत्सुदक्यादपरिगणयन्गु्ह्यकस्तं ययाचे

कामार्ता हि प्रकृतिकृपणाश्चेतनाचेतनेषु ।।

.

– मेघदूत ५-१२८, कविकुलगुरू महाकवी कालिदास

.

म्हणजे

.

पाणी, वारा, धुरसहित ज्योती, घडे ज्या ढगाला ।

प्राण्यांद्वारे प्रेष्य हितगुजा, पाठवावे तया का ॥

औत्सुक्याने न गणुन मुळी, पाठविले ढगा त्या ।

कामातूरा फरक न कळे, चेतनाचेतनांचा ॥

.

– मराठी अनुवाद: नरेंद्र गोळे २०१५०५२३

.

अशा अचेतन ढगापाशी, प्रीतीचा केवळ सजीवाकरवीच पाठवता येण्याजोगा यक्षसंदेश, कालिदासांनी सुपूर्त केला आणि त्याने तो अलकापुरीतील यक्षिणीपर्यंत कसा पोहोचता करावा त्याचे तपशीलवार सुरस वर्णन मेघदूत ह्या महाकाव्यात करून ठेवलेले आहे.

.

असे आहे हे महाकाव्य.

असा कालिदास.

आणि असा आजचा दिवस.

.

आषाढ महिन्याचा पहिला दिवस.

२. यक्षाने मेघदूतास सांगितलेली गोष्ट- पूर्वमेघ

संकलकः नरेंद्र गोळे २०२००६२२
कविकुलगुरू कालिदासाच्या मेघदूत ह्या महाकाव्यात मंदाक्रांता वृत्तातील एकूण ११८ श्लोक आहेत. त्यापैकी पूर्वमेघात ६४ आणि उत्तरमेघात ५४ श्लोक आहेत.
आज आषाढाचा पहिला दिवस. हा दिवस कालिदासाचा जन्मदिन मानला जातो.

त्याच्या मेघदूतातील श्लोकांचा सरळ अर्थच जर क्रमाक्रमाने लिहून काढला तर एक सुंदर कथाच तयार होते. रामगिरीवर यक्ष मेघाला सांगतो ती गोष्ट. त्याच्या जन्मदिनाच्या निमित्ताने ती गोष्टच का न सांगावी, असे वाटले. म्हणून ही इथे सादर करत आहे.

कुबेरः का रे बाबा आज उशीर का झाला?
यक्षः घरकामांत गुंतल्याने भानच राहिले नाही, महाराज! म्हणून उशीर झाला.
कुबेरः ज्या प्रेयसीच्या अर्दलीत असल्याने तुला आज उशीर झाला, त्या प्रेयसीला किमान वर्षभर दूरच केले पाहिजे. जा! आजपासून वर्षभर तुझी रामगिरीवर नियुक्ती केलेली आहे. तिकडे रुजू हो.

यक्षः जी, महाराज!

.
यक्षाने मेघदूतास सांगितलेली गोष्ट- पूर्वमेघ
.
१
झालं. अलकापुरीतून निष्कासित झालेला यक्ष रामगिरीवर येऊन पोहोचला. जनककन्येच्या स्नानोदकाने जेथले सरोवर पुनीत झाले आहे, अशा रामगिरीवरील गर्द छायेच्या वृक्षातळी राहू लागला.
.
२
अशाच विरहावस्थेत महिने गेले. खिन्न राहून राहून देह सुकला. हातातील कंकण ओघळू लागले. मग आषाढाच्या पहिल्याच दिवशी रामगिरीच्या शिखराशी प्रमत्त हत्तीसारखा धडका देतांना एक भव्यसा ढग दिसू लागला.
.
३
ढग पाहून एरव्हीही भावना उचंबळून येत असतात. इथे तर प्रेयसीपासून निग्रहाने दूर करण्यात आलेला यक्ष झुरत होता. त्याला भरून आले. त्याच्या लक्षात आले की, हा ढग तर तेथेच जाणार आहे. आपल्या प्रेयसीकडे. त्यामुळे तो सुखावला.
.
४
पुढे श्रावणात प्रियेला दिलासा मिळावा म्हणून निदान त्याच्या हाती कुशल कळवावे असा विचार त्याच्या मनात आला. तिला देण्याकरता कुड्याची फुले गोळा करून तो त्या मेघाचे स्वागत करू लागला.
.
५
धूमज्योति: सलिलमरुतां संनिपात: क्व मेघ:
संदेशार्था: क्व पटुकरणै: प्राणिभि: प्रापणीया: ।
इत्यौत्सुदक्यादपरिगणयन्गु्ह्यकस्तं ययाचे
कामार्ता हि प्रकृतिकृपणाश्चेतनाचेतनेषु ॥
.
– मेघदूत ५-१२८, कविकुलगुरू महाकवी कालिदास, इसवीसनपूर्व ५५४ वर्षे
.
म्हणजे
.
पाणी, वारा, जलसहित ज्योती, घडे ज्या ढगाला
प्राण्यांद्वारे प्रेष्य हितगुजा, पाठवावे तया का ।
औत्सुक्याने न गणुन मुळी, पाठवीले ढगा त्या
नाही तो जीवित, न उमजे मूढ कामातुरा त्या ॥
.
– मराठी अनुवाद: नरेंद्र गोळे २०१५०५२३
.
मग त्याने चेतन अचेतन ह्यांतील फरकाकडे दुर्लक्ष करून त्यालाच प्रीतीचा दूत करण्याचा निर्णय घेतला. खूप तपशीलाने तिथवरचा मार्ग त्यास कथन केला. प्रिया ओळखावी कशी त्याचेही निरूपण केले आणि पाठवले त्यास प्रीतीचा संदेश घेऊन, हवेवर स्वार करून.
.
६
यक्ष ढगास म्हणतो, पुष्कर म्हणजे सरोवर. सरोवरांची पुनर्स्थापना करणार्‍या मेघांच्या थोर कुळात तू जन्माला आलेला आहेस. मी जाणतो की तू स्वतःच इच्छेचे प्रतीक आहेस. दैवाने प्रियेपासून दूरावलेला मी, तुझ्याकडे एकच मागणे मागतो. थोर आहेस. नाही म्हटलेस तरी चालेल. कारण असमर्थाकडे मागणी करून होकार मिळाला, तरीही त्यापेक्षा ते बरे असेल.
.
७
तू दुःखतप्तांचा कैवारी आहेस. कुबेराच्या अलका नगरीस जा. बाहेरील उद्यानात भालचंद्राची मूर्ती तुला तळपत असतांना दिसेल. तिथल्या भवनात जा. स्वामीकोपाने दुरावलेल्या माझ्या प्रियेस हा संदेश दे.
.
८
वार्‍यावर आरूढ झालेल्या तुला पांथस्थ पाहतील. माझी प्रियाही पाहील. तिचे विखुरलेले केस वार्‍यानेच उचलून तिला धीर दे. तू येतोस तेव्हा माझ्यासारखा प्रियेस सोडून कोण बरे झुरत असेल एरव्ही? अशी परवशता कुणासही न लाभो.
.
९
तुला सुरूवातीस हळुहळु नाद करणारा अनुकूल वारा लाभेल. डाव्या बाजूस, मिलनकाळ निकट पाहून बलाकमाला उडत असतील. आकाशातील ते दृश्य नयनरम्यच असेल.
.
१०
भावा, ह्या मार्गावरून अखेरीस तू तुझ्या वहिनीप्रत पोहोचशीलच. ती पतिव्रता दिवस मोजत, जीव जगवत असलेली तुला दिसेल. विरही स्त्रीचे कुसुमासम हृदय केवळ आशेनेच बांधून ठेवलेले आहे.
.
११
अवनीला सफल करणारी तुझी गर्जना ऐकून, कैलासाच्या पथावर उत्कंठेने राजहंसही तुझी सोबत करतील. मुखी कमळ घेऊन तेही मानसयात्रा करतील.
.
१२
निघतांना रामाच्या पदकमलांनी पावन झालेल्या ह्या रामगिरीला एकदा कवेत घेऊन तू निघ. त्यालाही तुझ्या भेटीने भरून येईल.
.
१३
आधी मी सांगतो तो मार्ग धर. नंतर जो संदेश तू नेणार आहेस तो ऐकून घे. दमशील तेव्हा तेव्हा डोंगरमाथ्यांवर विश्राम कर. थकवा वाटला तर वाटेवरील नद्यांचे पाणीही पी.
.
१४
तुला पाहून जणूकाय कुणीतरी हे गिरिशिखरच वाहून नेत आहे की काय, ह्या विचाराने स्तिमित होऊन सिद्ध नारी तुला कौतुकाने पाहतील. तू मात्र हे खाली दिसणारे सरस स्थान सोडून लगेचच उत्तरेकडे निघ. पर्वतशिखरांची टोके टाळून उत्तरेस लाग.
.
१५
असंख्य रत्ने समोर उमटावीत तसे इंद्रधनुष्य वारूळातून वर आलेले तुला दिसेल. त्यामुळे तुझा सरस निळा रंग आणखीनच शोभून दिसेल. मोरपिसाने श्रीकृष्ण शोभावा तसा तू शोभून दिसशील.
.
१६
पिकांचे भवितव्य तुझ्याच हाती असल्याचे जाणून शेतकर्‍यांच्या पत्नी भावविभोर होऊन तुझी वाट पाहत असतील. नांगरलेल्या मातीतून सुगंध स्फुरेल. मग पुन्हा तू उत्तरेस चालू लाग.
.
१७
वाटेतील वणवे शमवून तू येशील तेव्हा, तुझ्या अपेक्षेतच असलेला आम्रकूट पर्वत (पंचमढी) तुला शिरावर घेईल. केलेल्या उपकाराचा विसर अधमांनाही पडत नाही, मग त्याचेसारखा श्रेष्ठी ते विसरेल तरी कसा?
.
१८
त्याचे शिखर सर्वांगाने आम्रफळांनी बहरलेले असेल. त्यामुळे विहंगम दृश्य पाहणार्‍या देवादिकांना, मध्ये शामवर्ण असलेली अवनीची पर्वतशिखररूपी स्तने विस्ताराने तुलनेत उजळ दिसत असतील. त्यावर विखुरलेली तुझी छाया अवनीच्या वेणीसारखीच स्नेहल भासेल.
.
१९
क्षणभर तेथे विसावून वनचरांनी व्यापलेल्या कुंजावर वर्षाव करून पुढची वाट चाल. विंध्याद्रिच्या उंचसखल तळाशी गजांगशा शिळांतून वाहती रेवा तुला दिसेल.
.
२०
वन्य गजाच्या मदापरी गंध असलेले तिचे पाणी जांभुळवनांतून साचत साखळत वाट काढेल. अशा सर्व अडथळ्यांतून तुला वाहून नेतांना वार्‍यास किती अमाप ताकद लागत असेल! मात्र समर्थांचे सारेच महान असते. त्यांच्या पुढे असमर्थ अगदीच नगण्य होऊन राहतात.
.
२१
नदीतीरावर हिरवट पिवळ्या कदंब फुलांतील शुभ्र केसर सेवन करून गंधवती अवनीचा वास घेत पुढारणारी हरिणेच आनंदून तुला पुढचा मार्ग दाखवतील.
.
२२
मित्रा, तू जरी माझ्या कामाकरता सत्वर जाण्यास सिद्ध असशील तरीही, सुवासांतून, फुलाफुलांतून वेळ वाया जाईल. केकारव करून मोर सजल नेत्रांनी तुझे स्वागत करतील. तरीही प्रयत्नपूर्वक तू पुढील वाटचाल चालूच ठेव
.
२३
उद्यानांची कुंपणे केतकीच्या फुलांनी शुभ्र झालेली दिसू लागतील. वाटेवरील वृक्षावृक्षांवर कावळ्यादी पक्षांची घरटी तयार होऊ लागलेली असतील. माळव्यातील वने जांभळांनी रंगून जातील. तुझ्या सोबतीने राजहंस आपली परतण्याची वेळ ओळखतील.
.
२४
सर्व जगात माळव्याची राजधानी विदिशा विख्यात आहे. तिथे तुला विलासाचे साफल्य लाभेल. वेत्रवतीचे रसाळ नीर प्राशत असता, तिच्या पाण्यावरील तरंग तुला जणू भुवई उंचावणेच आहे असे भासेल.
.
२५
तिथे डोंगरावर जरा विसाव. तुझ्या सहवासाने कदंबपुष्पे पुलकित होतील. तेथील गुहा पूर्णरत वारांगनांच्या उत्कट प्रणयाने परिमळत असतील.
.
२६
विश्रांती घेऊन नदीकिनारीच्या उपवनांत ये. नवजलसिंचन करून जुईच्या कळ्यांना प्रसन्न कर. छाया देत असतांना माळिणींच्या सुखाची तजवीज कर.
.
२७
उत्तरेस निघालेल्यास वाटेवर नसला तरी, विशाल राजवाड्याचेही दर्शन घे. जिथे विजेच्या आघाताने चमकून भ्यायलेल्या स्त्रियांच्या कटाक्षांनी तुझे चित्त हरले नाही तर तुला मात्र दृष्टीच नाही म्हणावे लागेल.
.
२८
श्रुंगारातील स्त्रीचे पहिले बोल तिचे नेत्रविभ्रमच असतात. पक्षांच्या मालिकाच जिला कमरपट्ट्याप्रमाणे शोभत आहेत अशी, निर्विंध्या नदी, तिच्या जलांतून गिरक्या घेत तळाशी उतरत जाणार्‍या जलावर्ताद्वारे जणू तिच्या नाभीकडेच संकेत करत आहे. तुझ्यावर लुब्ध झालेल्या त्या निर्विंध्येचा तू आस्वाद घे.
.
२९तू जाशील तेव्हा तिची धार आटून वेणीसारखी वाळलेली दिसेल. तीरावरल्या झाडांची शुष्क पाने तिला पांडुरकी करून टाकत असतील. तुझ्या वैभवाने पुन्हा सजल व्हायला ती आतूर आहे. ते साधेल असे तू करावेस.
.
३०
जेथल्या गावोगावच्या वृद्धांच्या तोंडी उदयनकथा सांगितल्या जातात, ती माळव्याची सधन नगरी अवंती तू पहा. स्वर्गस्थ जनांच्या सुकृताचे बळ घटल्यानेच जणू काय ते पृथ्वीवर अवतरले असावेत असे तिथले पौरजन तुला दिसतील.
.
३१
क्षिप्रेवरचा पहाटवारा, पक्षांची किलबिल, पहाटेस फुललेल्या कमळांचे गंध घेऊन येतो. स्त्रियांचा रत होण्याने आलेला शीण घालवतो. अंगांगास सौख्य देतो. जणूकाय त्यांचा प्रेमसखाच.
.
३२
तिथल्या बाजारांतील सुघटित मण्यांचे पाणिदार हार, दूरवर तेज पसरणारे पाचूसारखे तळपणारे हिरवे गवत, कोट्यावधी निरनिराळे शंख, शिंपले आणि पोवळी पाहून असे वाटते की, मग सागरात काय नुसते पाणीच राहिले आहे की काय?
.
३३
तिथल्या घरांतून विश्रांती घे. ती सुगंधी फुलांनी सुवासित असतात. गवाक्षांतील सुंदरींच्या केशपाशांना सुकविणार्‍या धूपांनी गंधित असतात. तिथे तुला पाहून दारात आनंदाने नाचणारे मोर असतील. ती घरे ललनांच्या पदरवाने रंगलेली असतील. छतावरील देखणी नृत्ये पाहून तर तुझा थकवा पार पळून जाईल.
.
३४
गंधवतीच्या पाण्यात स्नान करणार्‍या रमणींच्या रजोगंधाने आणि कमलसुवासांनी भारलेल्या उद्यानातील वार्‍यांनी पावन होत तू चंडीश्वराचे दर्शन घे. महादेवाच्या कंठागत तुझी नीलकांती पाहून ते तुझा सन्मान करतील.
.
३५
महाकाळास जाशील तेव्हा, इतर वेळी तेथे पोहोचल्यास सूर्यास्त होईपर्यंत थांबून राहा. शिवाच्या संध्यापूजेत गंभीर ताल श्लाघ्य समजला जातो. तेव्हा तू गरजशील तर तुझा डंका सफल होईल.
.
३६
नृत्य करीत असता कमरेवर मेखला रुमझुमणार्‍या, मणिरत्नांकित चवर्‍या वारून थकलेल्या गणिकांच्या हातांवर तुझ्या आगमनप्रसंगी आलेल्या तुषारांनी सुखावून, त्या आपल्या काळ्याभोर नेत्रांचे दीर्घ कटाक्ष तुजवर टाकतील.
.
३७
उंचावलेल्या बाहूंच्या मंडलांत जास्वंदीच्या फुलाप्रमाणे लाल रक्तिमा असलेल्या संध्यातेजात न्हालेल्या शिवांना तुझे आर्द्र चर्म नृत्यारंभी भेट दे. गौरी, ती भक्तलीला अनिमिष नेत्रांनी पाहतच राहील.
.
३८
तिथे रात्री रमणी आपापल्या घरी जाण्यास निघतील. राजमार्गावरही अंधकार असल्याने त्यांना वाटच दिसणार नाही. विजांच्या सुवर्णरेषांनी तू त्यांचे मार्ग उजळून टाक. मात्र तुझ्या त्या भयावह गर्जना करून त्यांना घाबरवू नकोस.
.
३९
तुझी सखी वीज, थकुन रात्री विसावेल. तेव्हा, ज्या सौधावर पारवे विसावा घेतात तेथे तूही धाव. सूर्योदय होताच तू जाग आणि मित्रकार्य हाती घे.
.
४०
रात्र दुजीसव काढून, प्रियकर पहाटे प्रियेचा रुसवा काढतो. अश्रू पुसतो. तसाच सूर्यही पुष्करणीतील कमळांचे दवही टिपतो. तेव्हा त्याचे आड तू आल्यास तो चिडेल.
.
४१
गंभीरेच्या शुद्ध पाण्यात केवळ छायारूपे शिरून त्यात तुझी रुचिर मूर्ती भरून टाक. कमळांप्रमाणे तिच्यावर तरणारे मासे हे तिचे कटाक्षच आहेत. तिच्या सवालांना उत्तर दे.
.
४२
तिच्या जलाचा सुनील शालू कटीतटाहून सरे
सावरता गर्दीत कराने, वेतलतांवर चिरे ।
वस्त्र ओढुनी तिथे थांबता, प्रयाण व्हावे कसे?
अंक अनावृत सोडुनि जाइल रसिक कोणता बरे ॥
.
मराठी अनुवादः कुसुमाग्रज
.
४३
तहान तृप्त होताच धरती गंधित श्वास सोडिल. तुझ्यासोबत वाहत देवगिरीला येणारे गार वारे काननांतील उंबरे पिकवतील. हत्ती आनंदित होऊन, सोंडेने उंबरांचे सेवन करतील.
.
४४
देवसेनेच्या रक्षणार्थ शंकराने निर्मिलेल्या सूर्याहूनही प्रखर तेजस्वी तेजाच्या स्वरूपात तिथे कार्तिकेय राहत असतो. स्वर्गगंगेच्या सलिली भिजल्या कामरूप पुष्पांचा तू त्यावर वर्षाव कर.
.
४५
तेथे शंकराच्या कपाळावरील चंद्राच्या दिप्तीने ज्याचे नील नेत्र चमकत आहेत अशा कार्तिकेयाच्या मयूराचे पीस, गौरी आपल्या पद्मासम कर्णावर धारण करते. त्या मयुरास, तू डोंगरकपारींतून आपली घनगंभीर गर्जना करून, आनंदाने नाचायला लाव.
.
४६
कार्तिकेयाची पूजा करून निघत असतांना, पावसाच्या भीतीने सिद्ध स्त्रिया तुला मार्ग करून देतील. तिथे तुला रन्तिदेवाच्या यज्ञाच्या कीर्तिची सरिताच भेटेल.
.
४७
त्या सरितेवर जलपानार्थ तू वाकशील तेव्हा तुला ती अरुंद भासेल. ते विहंगम दृश्य पाहून आकाशमार्गी म्हणतील की, हा जणू काय मोत्यांचा सरच आहे, ज्याचे मध्यभागी नीलमणी विराजमान आहे.
.
४८
ती ओलांडून, जरा विसावून, पुढे दशपूरच्या रम्य ललनांच्या भ्रुलतांचे विभ्रम पहा. तुला ते कुंदकळ्यांभोवती विहरणार्‍या भ्रमरांप्रमाणे भासतील.
.
४९
मग तू ब्रम्हावर्ती शिरून, जेथे सर्व भारत पराक्रमाने लढला ते कुरूक्षेत्र छायामात्रेण पाहा. तू कमळांवर जलधारा वर्षतोस, तसेच अर्जुनाने इथे नृपाळांवर शरवर्षाव केले होते.
.
५०
बंधुप्रेमाने रणक्षेत्र सोडलेल्या बलरामाने रेवतीच्या नयनांतील मदिरा सोडून, ज्या सरस्वती नदीचे पाणी प्यायले, ते पाणी रंगाने काळसर असले तरी तूही प्राशन कर, जेणे करून तू पावन होशील.
.
५१
तिथून तू कनखलला जा, जिथे पर्वतराजाच्या कुशीतून जन्हूकन्या जान्हवी म्हणजे गंगा अवतीर्ण होते. ह्याच गंगेच्या प्रपातांच्या पायर्‍यांवरून चढत सगरपुत्र स्वर्गात गेले. हीच गंगा उमेच्या भुवईरचनेस आपल्या फेसाळ लाटांनी जणू हसत असते आणि हीच गंगा शंकराचे कपाळीच्या चंद्रकोरीस स्पर्शून, त्याच्या बटांना धरत खाली कोसळत असते.
.
५२
देवांचा हत्ती पाणी पिण्यास वाकावा, तसा जेव्हा तू खाली झुकू लागशील तेव्हा, तुझी छाया तिच्या पाण्यात पडून जो रंग त्याला लाभतो त्यामुळे असे भासेल की, जणू यमुनाभेटीचाच प्रसंग ह्या ठिकाणी आला आहे की काय.
.
५३
तिचा उगमप्रदेश असलेल्या हिमालय पर्वतावर हरिणांना कस्तुरी गंध येतो. तिथे हिमशिखरांवर बसून विश्रांती घेतांना, शुभ्र नंदीच्या शिरी उकरलेला चिखल दिसावा तसा तू शोभून दिसशील.
.
५४
वणवा पेटून देवदारवन दाहक होते, त्यामुळे जळलेली त्वचा अतिशय जाच करते, अशा वेळी असंख्य जलधारांनी तू तो दाह शमव. दलितांचे दुःखनिवारण हेच तर साधूचे धन असते.
.
५५
चढून वर जाण्याकरता तू तो मार्ग सोडशील तर, पाय दुमडून जलद गतीने उडणारे शरभ तुला भिडतील. निष्कारण स्वतःची तारांबळ करून घेतील. जोराचा हिमवर्षाव करून त्यांना वनात पळवून लाव. कार्य करण्याचे प्रयास निष्फळ करणारे असेच हास्यास्पद ठरत असतात.
.
५६
तिथे शंकराची पावले स्पष्ट उमटलेली आहेत. योगी ज्याची पूजा करतात अशा पादुकांना तू प्रदक्षिणा घाल. श्रद्धेने असे केल्याने पापक्षालन होऊन, शाश्वतस्थान प्राप्त होते.
.
५७
रंध्रारंध्रांत वारा शिरून वेळू मुरलीसारखे वाजू लागतात. जणू काय किन्नरीच गोळा होऊन उमामहेश्वराची विजयगीते गात असाव्यात असे वाटते. त्याच वेळी गिरिकुहरांतून तुझी मृदंगासमान गर्जना होईल तेव्हा, हरचरणांशी संगीतवादनाचा जणू संचच परिपूर्ण होईल.
.
५८
हिमगिरीवरील दृश्यस्थाने पाहत पाहत, भृगुराज परशुरामाच्या पराक्रमाची साक्ष देणार्‍या, क्रौंच पक्षांचे थवे जेथून पार होतात त्या हंसद्वारी तू पोहोचशील. तिरपा होऊन तू त्यातून पार होशील तेव्हा, बळीस जिंकायला हरीच आपला शामल चरण उचलत आहे की काय असा भास होईल.
.
५९
वर गेल्यावर सुरांगनांचा जणू भव्य आरसाच आहे असा कैलास पर्वत तुला दिसेल. हाच पर्वत दशाननाने हलवला होता. तेथील शुभ्र कमळाप्रमाणे शोभणारी शिखरे पाहून असे भासते की, अंबरात जणू उमेश्वरच हसत आहे.
.

६०
काळ्या काजळापरी स्निग्ध असा तू जेव्हा त्या पर्वतावर जाशील, तेव्हा नुकताच हस्तिदंत कापलेला असावा अशी शुभ्रता तुझ्या समोर येईल. काळी कांबळ खांद्यावर घेतलेल्या बलभद्राप्रमाणेच ते दृश्य दिसेल.
.
६१
क्रीडाशैलावर सहलीकरता पार्वती तेथे येताच, हातातील सर्पकंकण सोडून, उमेचा हात हाती धरून जणू शिवशंकरच अवनीवर उतरत असतील. त्या पावलांचा स्पर्श व्हावा म्हणून घनरूप घेऊन तूच त्यांच्यासाठी निजदेहाची पायरी कर.
.
६२
तुझ्यातून जलधारा बरसू लागताच सुरांगनाही स्नान करू लागतील. ग्रीष्मातही जलतुषारांचे सौख्य अनुभवतील. मात्र त्यातून लवकर मोकळा न झाल्यास गर्जना करून त्यांना भीती दाखव.
.
६३
ज्यात स्वर्णकमळे निर्माण होतात त्या मानस सरोवराचे पाणी पी. ऐरावत त्यात स्नान करत असता त्यास सावली कर. कल्पतरूंची प्रावरणे फडफडव. अशा प्रकारच्या नाना सुखांचे आमिष तुला तेथे जाण्यात आहे.
.
६४
माझी अलकापुरी कैलासाच्या मांडीवरच तर वसलेली आहे. जणू काय गंगेचा ढळलेला शालूच भासते ती. मुग्ध कामिनीसारखी. वर्षाकाळी वेणीप्रमाणे डोक्यावर मेघमाला धारण करणारी रमणीच भासते अलका.
.
http://nvgole.blogspot.com/2020/06/blog-post.html#links

३. यक्षाने मेघदूतास सांगितलेली गोष्ट – उत्तरमेघ

संकलकः नरेंद्र गोळे २०२००६२४
१
तुझ्याप्रमाणेच गगनाला स्पर्शणारी नाना प्रकारची सदने इथे विराजतात, इंद्रधनुपरी चित्रे त्यांना भूषवत असतात, जलकणिकांपरी रत्ने असतात, विद्युल्लतेसम रम्य नारी राहतात, तुझ्या आवाजासारखाच मृदंग संगीताचा नादही इथे घुमत असतो.
.
२
कुंदाकुसुमांचे हार केसांत माळलेल्या, भांगात कदंबफुले ल्यालेल्या, कानावर शिरस मंजिरी धारण करणार्‍या इथल्या विलासिनी हाती कमळे बाळगतात. लोध्र परागांनी मुख रंगवतात.
.
३
इथे झाडावरील फुलांवर सदा भुंगे गुंजत असतात. कमळांभोवती हंसांचे थवे विहरत असतात. मोरपिसांनी सजलेले मोर केका देत असतात. रात्री तर अंधार न उरता केवळ चांदण्याची बहारच अनुभवास येत असते.
.
४
इथे अश्रू केवळ आनंदाचेच असतात. दाह केवळ मदनाचाच असतो. प्रणयी युगुलात विरह केवळ परस्परांतील रुसव्यानेच घडून येतो. इथल्या यक्षांचे वय कधीच तारुण्याहून निराळे नसते.
.
५
इथे असे प्रासाद असतात ज्यांचे तळ स्फटिकमण्यांनी सजलेले दिसतात. रात्री त्यावर नक्षत्रांच्या प्रतिबिंबांची फुले उमटतात. तुझ्या गरजण्याची आठवण करून देणारा गंभीर मृदंग वाजू लागताच, कल्पतरूची सुधा प्राशन करतात ज्यामुळे प्रीतीस गहरा रंग चढतो.
.
६
मंदाकिनीवरील वारे इथे गारवा देत असतात. नदीकिनारीच्या मंदारांची छाया सावली देते. सोनेरी वाळूत सोन्याचा मणी लपवून शोधायचा आणि त्याद्वारे अमरता प्राप्त करून घेण्याचा खेळ इथल्या बालिका खेळत असतात.
.
७
सैल निरी सोडिता सख्याने वसन रेशमी गळे
रूपगर्विता बावरती, ना काय करावे कळे
दिवे मालवाया उधळती गुलाल हातांतला
असती पण ते पुंज हिर्‍यांचे, प्रकाश ना मावळे! – मराठी अनुवाद कुसुमाग्रज
.
८
वार्‍याच्या रेट्याने प्रासादांत शिरून जलतुषारांनी तिथली चित्रे खराब करणारे तुझे आप्त, मग अपराधी भावनेने घाबरून बाहेर आलेले दिसत आहेत. धुरागत सर्वत्र विखुरलेले दिसत आहेत.
.
९
उत्तर रात्री गगन निवळतां नितळ शशीचे कर
द्रवुनि छतांतील चंद्रकांत, रस गळे मंचकावर
रमणांच्या विळख्यांतुनि झाल्या मुक्त तिथे अंगना
शीण रतीचा वारतील ते रत्नांचे पाझर! – मराठी अनुवाद कुसुमाग्रज
.
१०
यक्षांच्या वैभवशाली घरांत संपदा अचल वास्तव्य करते. सुरांगनांसह इथले यक्ष संगीतात कालक्रमण करतात. यक्षपतींचे जयगान जिथे किन्नर करत असतात अशा, नगरशीवेवर असलेल्या उपवनांत ते नेहमी विहार करतात.
.
११
सूर्य उगवताच तुला तेथील अभिसारिकांच्या रात्रीच्या कालक्रमणाची कथा, केसांतून ओघळलेल्या मंदार फुलांनी, पानांनी, सुवर्णकमलांनी, सुटुन राहिलेल्या कर्णफुलांनी आणि वक्षावरून मोकळ्या झालेल्या मोत्यांच्या झालरी व हारांनी विदीत होईलच.
.
१२
कुबेराचा मित्र शंकरच तेथे राहत असल्याने त्याला भिऊन मदन आपले धनुष्यच आणत नाही. तरीही भुवईच्या विभ्रमांनी प्रेमी आपले लक्ष्य साधतातच. त्यामुळे त्याचे कार्य विनासायासच सफल होत असते.
.
१३
रंगीबेरंगी वस्त्रे, नयनांना नर्तन करायला लावणारी मद्ये, नानाविध लेणी, उमलती फुले व पल्लव, यक्ष स्त्री-पुरूषांच्या पायाला सजवायला आळते, हे सारे साहित्य मात्र एकटा कल्पवृक्षच पुरवत असतो.
.
१४
कुबेराच्या घराच्या उत्तरेस माझे घर त्यावरील इंद्रधनुषी रंगाच्या तोरणाने दुरूनच दिसू लागते. तिथे मंदाराचा वृक्ष माझ्या पत्नीने, मानलेल्या मुलासारखा जोपासलेला दिसून येईल. त्याचे मोहर, फुले, हाताला सहज यावीत अशा त्याच्या फांद्या वाकलेल्या आहेत.
.
१५
तिथे पाचूसारख्या शिळांचे घाट बांधलेली आमची पुष्करणी आहे. वैडुर्य मणीच जडवलेले आहेत असे भासणारे कोमल देठ असलेल्या सुवर्णकमळांनी ती फुललेली आहे. तिच्या पाण्यात अनेक हंस आनंदाने राहत असतात. तुला बघून ते म्हणतील की, कशाला उगाच मानस सरोवरी जाता? इथेच आहोत की आम्ही!
.
१६
तिच्या काठावर पिवळ्या कर्दळीच्या सुबक वर्तुळात निळा क्रीडाशैल उभारला आहे. लाडक्या सखेच्या नजरेसमोर तो सततच असतो. तुझी प्रिया सौदामिनी चमकून तुझी निळीसावळी तनू उजळून टाकते, ते पाहून मला तिचीच आठवण येते.
.
१७
अशोक आणि बकुळ वृक्षांना नवपल्लव फुटत असतात. लाल वेली त्यांना वेढून टाकतात. एक सखिला अर्धांगीनी करू चाहत असतो, तर दुसरा तिच्या मुखाने मदिरा प्राशन करू चाहत असतो. मला तर ते दोन्हीही हवे आहे.
.
१८
त्या दोन वृक्षांच्या मध्ये, पक्ष्यांकरता स्फटिकाचा सोनेरी पार बांधला आहे. हिर्‍यांनी, पाचूंनी तो मढवला आहे. संध्याकाळी त्यावर तुझा मित्र, मोर येत असतो. ज्याला माझी प्रिया ताल धरून नाच करायला लावते.
.
१९
ह्या खुणा लक्षात घेऊन तू आमचे घर शोधून काढ. त्याच्या दारापाशीच शंख, पद्म रेखलेले दिसतील. मात्र मी दूर असल्याने त्यात उत्साह असणार नाही. सूर्यास्त होताच तेथील कमळेही मिटून जातील.
.
२०
त्या क्रीडाशैलावर उतरण्यासाठी तू बालगजाप्रमाणे छोटा होऊन खाली ये. काजवे लुकलुकावेत तसे विजांचे मंद तेज पसरव आणि घरात पाहून तिची चाहूल घे.
.
२१
ती, पिकलेल्या तोंडल्यासारखे लाल ओठ असलेली, प्रसन्न दंतपंक्ती असलेली, हरिणीप्रमाणे मोठे डोळे असलेली, सिंहकटी, सघन नितंबांनी भारावलेली, स्तनभारांनी वाकलेली, सावळी युवती आहे. तिला पाहून, स्त्रीची विधात्याने घडवलेली प्रथम मूर्ती जणू हीच असावी असे भासते.
.
२२
विरहाने व्याकुळ झालेली माझा दुसरा प्राणच असलेली माझी पत्नी मितभाषिणी आहे. सहचर नसल्याने चक्रवाकी [१] प्रमाणे ती एकाकी जीवन जगत आहे. हिवाने कोळपलेली जणू पद्मिनीच भासत असेल ती.
.
२३
माझ्या पत्नीचे डोळे रडून रडून सुजलेले असतील. उष्णश्वसनाने ओठांवर काळिमा पसरला असेल. केस मोकळे सोडलेले असतील. ओंजळीत मुख लपवून ती खिन्न बसलेली असेल. तू आड आल्यावर चंद्रमा काळवंडतो तशीच ती निस्तेज दिसेल.
.
२४
तू तिला पाहशील तेव्हा ती पूजा करत असेल किंवा विरहाने कृश झालेल्या अशा माझे चित्र कल्पून रंगवीत असेल अथवा पिंजर्‍यातील मैनेला विचारत असेल की, तू त्यांची आवडती होतीस. तुला ते आठवतात का?
.
२५
मळकट कपड्यांतच वीणा मांडीवर घेऊन माझ्यावर रचलेली गीते गाण्यास सिद्ध झालेली दिसेल. अश्रुंनी भिजलेल्या तारा मोठ्या प्रयासाने छेडत असता, तिला जणू स्वतःचीच रचना स्मरत नसावी असे भासेल.
.
२६
विरह जडला तेव्हापासून शापाचे किती दिवस पूर्ण झालेले आहेत आणि किती शिल्लक राहिलेत ह्याची, परडीतील फुले जमिनीवर रचून ती गणना करत असेल. माझ्या संगतीत असल्यासारखी किंवा कल्पनेतच तशी वावरत असलेली ती दिसेल. पतीविरहिणी स्त्रिया सामान्यतः अशाच रीतीने आपले मन रिझवत असतात, नाही का?
.
२७
दिवसा कामांत व्यग्र असल्याने तिला विरहाचा एवढा त्रास होत नसेल. रात्री मात्र दुःख गांजत असेल. माझी वार्ता कळवण्यासाठी, अर्धरात्री तू तिला खिडकीतून पाहशील तर ती जमिनीवरच लवंडलेली दिसेल.
.
२८
दुःखाने क्षीण होऊन, विरहव्यथेतच लवंडलेली असल्याने कुशीवरच पहुडलेली असेल. चंद्रकोरी प्रमाणे कृश दिसेल. एरव्ही माझ्यासोबत आनंदात जे तिचे क्षण जात असत, ते आता ती उष्ण अश्रुंतच घालवीत असेल.
.
२९
खिडकीच्या जाळीमागे अमृतमय चांदणे उमलत असतांना पूर्वप्रेमाने ती तिकडे जायला वळेल. डोळे दुःखाने पाणावल्याने लगेचच माघार घेईल. पावसाळ्यातल्या सूर्यफुलाप्रमाणे मिटतही नाही आणि उमलतही नाही अशी तिची अवस्था झालेली दिसेल.
.
३०
निश्वासांनी ओठ सुकून गेलेला असेल. तेलावाचून शुष्क झालेले केस चेहर्‍यावरून दूर सारत असेल. स्वप्नात तरी स्वामींची भेट व्हावी म्हणून तरी झोप यावी अशी इच्छा करत असेल. मात्र डोळ्यातील अश्रुंच्या पुराने तीही इच्छा फलद्रुप होत नसेल.
.
३१
विरह झाला त्या दिवशीच बांधून ठेवलेले केस शापाच्या अखेरीसच मी मोकळे सोडावेत अशी तिची अपेक्षा असेल. नखे वाढलेल्या हातांनी, एकच वेणीही, ती मागे सारत असेल.
.
३२
दुःखाने ती वाळली असेल. वियोगापायी आभूषणे उतरवून ठेवलेली असतील. वारंवार शय्येवर अंग टाकून देत असेल. तूही अश्रुंप्रमाणे जल वर्षशील. ओलावा असेल तर तिथे करुणा व्यक्त होतच असते.
.
३३
तिच्या हृदयातली गहिरी दुःखभावना मी जाणतो. खरे तर त्यातून माझ्यावरील प्रेमच व्यक्त होत असल्याने, हे भाग्यच म्हणायचे पण आता ते बोलायलाही नको वाटते. तू तिला डोळ्यांनी पाहशील तेव्हा तुला पटेल की, ह्यात मुळीच काही खोटे नाही.
.
३४
केस शुष्क असतील, हरिणीसारखे डोळे काजळाविहीन असतील. मदिरेविना भुवयांना विभ्रमांचा विसरच पडलेला असेल. तुझ्या आगमनाने शुभ वार्ता जाणवून, तिच्या धावणार्‍या तिच्या मीन अक्षांमुळे नेत्रकमळेच हलत आहेत, असा तुला भास होईल.
.
३५
अंक सखीचे नखक्षतांविण विरही ते बापुडे
मर्दन ज्यांचे या हाताने सुरतानंतर घडे ।
नव कदलीचे रसरसलेले कांड गौर गोमटे
वरी न रशना मोत्यांची, ते स्फुरतील डावीकडे ॥ – मराठी अनुवादः कुसुमाग्रज
.
३६
माझी कांता जर निद्राधीन असेल, तर घडीभर आवाज करू नकोस. तसाच उभा राहा. तिला कदाचित स्वप्नांत माझे दुर्लभ दर्शनही घडलेले असू शकेल. स्वप्नातही जर मिठी सुटली तर ती व्याकूळ होईल.
.
३७
वार्‍याच्या झुळुकीने तिला जागी कर. मालतीच्या कळ्या पहाटेच्या दवाने जाग्या व्हाव्यात तसे तिला तुषारांनी प्रफुल्लित होऊ दे. ती मानिनी चकित होऊन तुला बाहेर खिडकीत उभा असलेला पाहील. तिला निरखण्यास वीज लखलखवून आत पाहा आणि हळुहळु तिच्याशी बोलू लाग.
.
३८
तिला सांग की, मंगले मी तुझ्या नवर्‍याचा प्रिय सखा मेघ आहे. त्याचे शब्द हृदयी धरून मी इथवर आलेलो आहे. तुझा नवरा तुझी वेणी सोडवण्यास उत्सुक आहे. अधीर आहे. हे तिला कळव.
.
३९
हे ऐकताच ती, अशोकवनात सीतेने मारुतीकडे पाहावे त्याप्रमाणे, आतुरतेने वर पाहील. तुझे शब्द ऐकण्यास ती कानात प्राण आणून ऐकू लागेल. पतीच्या मित्राकडून कळणारी वार्ता, स्त्रीस नेहमीच अपुरी भासत असते.
.
४०
हे आयुष्यवंता, तिला माझे बोलणे ऐकून कृतार्थ व्हायचे असेल तर, तिला सांग की, तुझा पती रामगिरीवर राहत आहे. तो विचारतो आहे की, घरी तू खुशाल आहेस ना? आपत्काळी जवळच्या नातलगांना असेच तर विचारतात ना?
.
४१
दैववशात दूर राहावे लागते आहे. विरह दग्ध करतो आहे. अश्रुंचे सडे पडत आहेत. मनोमन तुझ्या तनुलतेची कल्पना करून सदेह तुला भेटावे असा मनाला छंदच जडत आहे.
.
४२
मैत्रिणींसमोर सांगता येऊ नये असे कुठलेही रहस्य नसतांनाही, उगाचच कानाशी येऊन, गालास स्पर्श करून, अधीरतेने तुला माझे व्यथित अंतर कळवावे, ते आता माझ्या नजरेच्या पल्ल्याबाहेर असलेला माझ्या मित्राकरवी करावे लागत आहे.
.
४३
लता तुझी कोमलता दावते, तर चंद्रमा मुखमंडल. मोरपिसारा पाहून मी म्हणतो की, हा तिचाच केशसंभार आहे जणू. जललहरींतून भ्रुनर्तन कळते, हरीणी तुझे नेत्र दर्शवतात. मात्र हाय, तुझी ती संपूर्ण कोमल आकृती मात्र काही केल्या प्रकट होत नाही.
.
४४
तू रुसलेली आहेस. असे चित्र मी कधी शिळेवर चितारण्यास बसतो. मी तुझ्या पायाशी याचना करतो. अशी कल्पनाच डोळ्यांतून अश्रुपातास सुरूवात करते. दिसेनासेच होते. अशा प्रकारे होऊ शकणारी आपली भेटही जणू नशीबास पाहवत नसावी!
.
४५
तू प्रियेसाठी अंतराळात भुजा पसरून असतोस तेव्हा ते पाहून, स्वप्नातही मी ती दिसताच तिला मिठी घालू पाहतो. तेव्हा स्थानिक देवतांचे जणू अश्रूच असावेत असे जलबिंदू ठिबकतात.
.
४६
देवदार वृक्षांचे कोंब खुडून अर्कस्त्राव गोळा करतात, त्याचा सुगंध वार्‍यासोबत वाहत इथवर येतो. ते थंडगार वारे तुलाच स्पर्शून आलेले असावेत म्हणून मी त्यांची गळाभेट घेत असतो.
.
४७
न संपणारी रात्र चुटकीसरशी कशी संपवावी किंवा सर्वकाळ होणारी तगमग कशी थांबवावी असा विचार करत असतो. पण मार्ग सुचत नाही. विरहवेदना काही खळत नाही.
.
४८
निग्रहाने मी जीव सांभाळत आहे. तूही मनातून भीती काढून टाक. कुणाला आयुष्यात केवळ सुखच मिळते किंवा केवळ दुःखच मिळत असते. चाक गोल फिरतांना धावही वरखाली होतच राहते.
.
४९
शाप संपेल. शेषशय्या सोडून विष्णू कार्यरत होईल. चातुर्मासात बंद डोळ्यांनी केलेल्या कामना समोर येतील. त्या सर्व आपण शरदाचे चांदणे पूर्ण बहरात असतांना उपभोगू.
.
५०
आठवते का तुला, एकदा तू गळ्यात हात घालून निजली होतीस. अचानकच जाग आली. डोळ्यातून अश्रू ओघळले. तुला खोदून खोदून विचारल्यावर लाजून सांगितलेस की, स्वप्नात मी तुमच्यासोबत निराळीच कामिनी बघितली होती!
.
५१
आठवणीची ही खूण ओळखून माझ्या क्षेमाविषयी शंका नसू दे. दुरावल्याने प्रीती कमी होते असे लोक बोलतील. ते बोलू देत. विरह न अनुभवताच ते तसे बोलत असतात. दुरावण्याने उलट प्रीती दृढच होत असते.
.
५२
अशा प्रकारे विरहव्याकुळ वहिनीला प्रथम आश्वस्त करून नंदीच्या पायांनी उकरले जाणारे ते शिखर तू जलदीने सोड. वेगाने वाहत पुन्हा इथे परत ये. तिच्या संकेतांसह तिचे कुशलही मला इथे येऊन सांग. पहाटेच्या कुंदफुलाप्रमाणे माझा जीव गळू पाहत आहे तो सावरून घे!
.
५३
तुझा मित्र सुखी व्हावा ह्याकरता तू हे करशील ना? अबोल राहून निदान तू नाही म्हणत नाही आहेस असेच मी मानतो. कोणतीही वल्गना न करता तू चातकांना जीवन देतोस. सुजन आपल्या कृतीनेच उत्तर देत असतात. हाच तर त्यांचा गौरव आहे.
.
५४
माझी ही प्रार्थना फारशी उचित नाही हे मी जाणतो, तरीही मनाला तुझी स्नेहभावना दिलासा देते आहे. वर्षावैभव मिळवून तू तुझ्या प्रियेसह –सौदामिनीसह- रत हो. तुझ्या नशीबी ही विरहवेदना मात्र कधीही येऊ नये!
.
कालिदासाची ही कल्पनाच बहारीची आहे. मात्र ज्या तपशीलांनी त्याने ती वर्णिली आहे, त्यामुळे त्याच्या माहितीचे कौतूक केल्यावाचून राहवत नाही.
.
संदर्भः
.
१. मेघदूत, क्लाऊड मेसेंजर, डॉ.चिंतामणराव देशमूख, सरिता प्रकाशन, द्वितियावृत्ती १९७४, रु.२०/-, पृष्ठेः ९५.
.
२. मेघदूत, कुसुमाग्रज, पॉप्यूलर प्रकाशन, प्रथमावृत्ती १९५६, रु.१०/-, पृष्ठेः ६८.
.
३. कालिदास, वा.वि. मिराशी, साहित्य संस्कृती मंडळ, प्रथमावृत्ती १९३४, रु.१४०/-, पृष्ठेः २०६.
.
[१] चक्रवाक पक्षी नेहमी जोडीने राहतात. जोडीतील एक पक्षी मेल्यावर दुसरा पक्षी आणखी संगत धरत नाही. तो आपल्या जोडीदाराच्या आठवणींतच उर्वरित आयुष्य कंठतो. असा समज संस्कृत साहित्यात प्रचूर आहे.
.

http://nvgole.blogspot.com/2020/06/blog-post.html#links

·

कालिदासाच्या मेघदूताचा हवाईमार्ग तपासणारे वैमानिक डॉ.भावे !

( महाकवी कालिदास दिवसानिमित्त खास ! )
महाकवी कालिदासाने रचलेले ” मेघदूत ” हे काव्य इ.स.चे ४ ते ६ व्या शतकात लिहिले गेल्याचे मानले जाते. हद्दपारीची शिक्षा भोगणारा यक्ष, वर्षा ऋतू सुरु झाल्यावर अत्यंत व्याकुळतेने आणि उत्कटतेने, मेघालाच आपला दूत मानून, हिमालयातील अलका नगरीतील आपल्या पत्नीला संदेश पाठवितो. कालिदास हा यक्षाच्या तोंडून, नागपूरच्या रामगिरी ( रामटेक ) पासून हिमालयापर्यंतच्या मार्गाचे अत्यंत सुंदर वर्णन करतो. मेघदूत हे एक अत्यंत उत्कृष्ट ‘ संदेश काव्य ‘ म्हणून जगभर गाजले. कवी, लेखक. नाटककार, अभिनेते, नर्तक, चित्रकार अशा अनेकविध कलांच्या अनेक कलाकारांना ते स्फूर्ती देणारे ठरले. यावर शेकडो भाष्यग्रंथ लिहिले गेले. त्यात सर्वाधिक गाजलेला ग्रंथ ( सध्याच्या तेलंगणातील ) मल्लिनाथ याने लिहिला होता. त्यावरून एखाद्या गोष्टीवरील उत्तम भाष्याला ” मल्लीनाथी ” म्हटले जाते. मेघदूताची अनेक भाषांमध्ये शेकडो भाषांतरे झाली. हे मूळ काव्य मंदाक्रांता ( मंदाक्रांता सरस कविता, कालिदासी विलासी ) वृत्तातील असल्याने अनेक भाषांतरेही मंदाक्रांता वृत्तात केली गेली आहेत. होरॅस हेमन विल्सन यांनी १८१३ मध्ये मेघदूताचे इंग्रजीत पहिल्यांदा भाषांतर केले.
महाकवी कालिदासाने आपल्या मेघदूत या जगप्रसिद्ध काव्यामध्ये, नागपूरपासून हिमालयापर्यंतच्या हवाईमार्गाचे सुंदर वर्णन केले आहे. ‘ एक सुंदर कल्पनाविलास ‘ म्हणून सर्वांनी सोडून दिले असले तरी पुण्याच्या डॉ.सुरेश विश्वनाथ भावे यांनी या मार्गाचे निरीक्षण करायचे ठरविले. महाकवी कालिदास हा त्यांचा अत्यंत आवडता नाटककार महाकवी ! आता यासाठी डॉ.भावे यांनी घेतलेले परिश्रम पाहिले की आपण अक्षरश: अचंबित होतो. मेघदूताचा आजपर्यंत कुणीही कधीही न केलेला हा एक भन्नाट रसास्वाद आहे.
पुण्यामधील डॉ.भावे हे अत्यंत निष्णात शल्यचिकित्सक ! MBBS, D’Ortho, FRCS, FRCSE, FICS अशा वैद्यकीय क्षेत्रातील सर्व मातब्बर पदव्या मिळविलेले. कुठल्याही प्रकारचे विमान चालविण्याचे प्रशिक्षण अल्पावधीत पूर्ण केलेले आणि स्वत:च्या मालकीचे विमान असलेले विमान मालकचालक. स्वत:च्या शिडाच्या बोटीतून नौकानयन, स्वत:चे हॉस्पिटल, स्वत:ची फोटोलॅब, उत्तम शेतकरी, उत्कृष्ट हवाई चित्रण अशा कितीतरी गोष्टी या एकाच माणसाने प्राप्त केल्या होत्या ! मेघदूत आणि रघुवंश ही महाकाव्यांचा पूर्ण रसास्वाद घेण्यासाठी डॉ. भावे यांनी संस्कृतमध्येही पारंगत्व मिळविले. रघुवंशातील रामाच्या पदयात्रेच्या मार्ग प्रत्यक्ष शोधण्यासाठी जैन रामायणापासून ते बाली बेटातील रामायणापर्यंत वेगवेगळ्या १५० प्रकारच्या रामायणांचा शोध घेतला. आपल्या देशामध्ये पूर्वीची लोकं एका वेळी अनेक क्षेत्रात इतके पारंगत्व कसे मिळवीत असतील असा प्रश्न मला अनेकदा पडतो. ज्यांच्याबद्दल कमालीचे आश्चर्य वाटावे असे अनेक प्रकांड पंडित महाराष्ट्रात जन्माला आले. सामान्यत: ज्या गोष्टी पूर्णत: अशक्य वाटतात त्या गोष्टी, कांही माणसे प्रचंड कष्ट, मेहनत, तयारी करून लीलया प्राप्त करतात तेव्हा अचंबित होणे इतकेच आपल्या हातात राहते. डॉ. भावे हे त्यापैकीच एक अफाट कर्तृत्ववान व्यक्तिमत्व !
कालिदासाने मेघदूतामध्ये वर्णन केलेल्या, नागपूरपासून हिमालयापर्यंतच्या हवाईमार्गाचे ( Navigation Log ) डॉ. भावे यांनी आपल्या विमानातून प्रत्यक्ष निरीक्षण करून त्याचे संपूर्ण छायाचित्रण केले. ज्यावेळी आकाशात उडण्याची कला नव्हती किंवा विमाने अस्तित्वात आली नव्हती असे जग मानते ( आपल्या पुराणकालात अद्ययावत विमानविद्या अस्तित्वात होती ) तेव्हा कालिदासाने हे संपूर्ण अवकाशवर्णन इतके अचूकपणे कसे केले असेल ? कालिदासाच्या त्या वर्णनाची अचूकता पाहून त्यांनी कालिदास हा उत्तम वैमानिक असला पाहिजे हे सिद्ध केले. या त्यांच्या कार्यासाठी उज्जैनच्या कालिदास अकादमीने
त्यांचा मोठा सन्मान केला.
कालिदासाच्या मेघदूतातील मार्गक्रमणाची अचूकता लक्षात आल्यावर डॉक्टरसाहेबांनी पुढची भन्नाट योजना आखली.
कालिदासाच्या रघुवंशामध्ये वर्णन केलेल्या , प्रभू रामचंद्रांनी पुष्पक विमानातून लंका ते अयोध्या या हवाई प्रवासाचा प्रत्यक्ष अनुभव घ्यायचा आणि छयाचित्रण करायचे असे त्यांनी ठरविले. यासाठी सरकारकडून कित्येक प्रकारच्या परवानग्या त्यांना मिळवाव्या लागल्या. आधी त्यांनी हा प्रवास चालत तसेच कार, बोट, छोटी होडी अशा अनेक वाहनातून केला. नंतर याच मार्गावरून आपले विमान घेऊन जाऊन त्याचे छायाचित्रण केले. विमानोड्डाणासाठी अत्यंत धोकादायक समजल्या जाणाऱ्या मान्सूनपूर्व आणि मान्सूनपरतीच्या काळात जीव धोक्यात घालून त्यांनी ही उड्डाणे केली. कालिदासाने रघुवंशात शेकडो वर्षांपूर्वी केलेली वर्णने कशी हुबेहूब आणि अचूक आहेत हे त्यांनी सिद्ध केले. त्यांना विमानातून पाहतांना खालच्या महासागरात जेथे पाणी उथळ आहे असे दिसले तेथे ते प्रत्यक्षही पाण्यात उतरून पाहून आले. तेथे पाण्यात बुडी मारून, रघुवंशातील वर्णनानुसार तेथे रामसेतू असल्याचेही पडताळून पाहिले.( त्यांच्या पुस्तकातील हा फोटो सोबत दिला आहे ).
वाल्मिकी रामायणात लोणारचे सरोवर हे चौकोनी असल्यासारखे वर्णन आहे. पण अत्यंत आश्चर्यकारक गोष्ट अशी की आकाशमार्गातून वर्णन करणारा कालिदास मात्र हे सरोवर वर्तुळाकार असल्याचे सांगतो. आकाशमार्गच उपलब्ध नसतांना, या सर्व गोष्टी कालिदासाला इतक्या अचूक कशा सांगता आल्या हे गूढच आहे !
या सगळ्या अनुभवांचे थक्क करणारे वर्णन आणि भरपूर फोटो असलेले एक पुस्तक डॉ. भावे यांनी प्रसिद्ध केले आहे. पुस्तक अत्यंत वाचनीय आहे. भरपूर रंगीत चित्रे आणि नकाशे यामुळे तर पुस्तक वाचतांना खूप मजा येते. डॉ. भावे कालिदासाला म्हणतात, ” कालिदासा, मी तुझा मेघ, असे म्हणून तीच भरारी मी माझ्या विमानाने केली. तसेच जमिनीवरून प्रवास करून पडताळून पाहिली. त्या काव्यातील अलंकारशात्र तर चाखलेच, पण इतरांना जे उमजले नाही, ते त्याचे पर्यावरण ज्ञान, पशुपक्षी यांचे बारकावे, शहरी आणि गावंढळ लोकांचे विशेषत: स्त्रियांचे रूप आणि वागणूक, दिशाशास्त्र, हवामान शास्त्र व त्यातील गणिते यावरचे प्रभुत्व पाहून मी थक्क झालो. हा केवळ कवीच नाही तर अस्सल पिंडाचा शास्त्रज्ञ आहे “.
या पुस्तकाच्या सुरुवातीला परिचय करून देणारे कॅप्टन आनंद जयराम बोडस हे देखिल अशाच अत्यंत वेगळ्या विषयांवर लेखन करणारे बहुपेडी व्यक्तिमत्व आहे. ते स्वतः चीफ फ्लाईंग इन्स्ट्रक्टर असून त्यांनी डॉ. भावे यांना अनेकदा सहाय्य केले आहे ! त्यांनी करून दिलेला पुस्तक परिचय लेखसुद्धा खूप वाचनीय आहे. ते एक आश्चर्यकारक निरीक्षण नोंदवितात. समर्थ रामदास स्वामींची समाधी असलेल्या साताऱ्याजवळील सज्जनगडाला दर्शनासाठी हजारो लोक गेली अनेक वर्षे जात आहेत. त्या सज्जनगडाच्यावरील सपाट पृष्ठभागाचा आकार अखंड भारताच्या नकाशाप्रमाणे आहे हे विमानात बसून आकाशातून सज्जनगडाचे दर्शन घेतल्याशिवाय समजायला कठीण आहे.
” रामाच्या पदचिन्हांवरून पुष्पक विमानाने पंख पसरले ” असे लांबलचक पसरलेल्या नावाचे या पुस्तकाचे लेखक आणि प्रकाशक खुद्द डॉ. एस. व्ही. भावे आहेत. पुढच्या आठवड्यात ” आषाढस्य प्रथम दिवसे ” असा महाकवी कालिदास दिवस आहे. तो साजरा करायचा असेल तर या पुस्तकाइतका अप्रतिम पर्याय नाही !
( हा लेख शेअर केल्यास कृपया माझ्या नावासह शेअर करावा ).
* मकरंद करंदीकर. makarandsk@gmail.com

. . . . . . . .

या लेखामधील मते पूर्णपणे श्री.करंदीकर यांची आहेत. मी त्यांच्याशी सहमत नाही. माझ्या मते पुराणातील विमानकलेला काहीही शास्त्रीय आधार नाही. . . आनंद घारे

*****

प्रेमी कान्ता-विरहिं अचलीं घालवी मास कांहीं
गेलें खालीं सरुनि वलय स्वर्ण हस्तीं न राही
आषाढाच्या प्रथम दिनिं तो मेघ शैलाग्रिं पाहे
दन्ताघातें तटिं गज कुणी भव्यसा खेळताहे
महाकवि कालिदासाचें -मेघदूत समश्लोक, समवृत्त व सयमक मराठी अनुवाद
अनुवादकर्ता –चिंतामण व्दारकानाथ देशमुख

—
आषाढस्य प्रथम दिवसे

मेघदूत लिहिणाऱ्या कवि कुलगुरू कालिदास यांची आज जयंती ! आषाढ महिन्याचा पहिला दिवस.आषाढस्य प्रथम दिवसे या अजरामर श्लोकाची निर्मिती केली.
विदर्भातील रामटेक/रामगिरी इथून या ढगाचा हिमालयाच्या कुशीत वसलेल्या अलकानगरीपर्यंतचा प्रदीर्घ प्रवास यात वर्णन केला आहे. हा आषाढातील काळाभोर मदमस्त हत्तीसारखा ढग खूप दूरवर प्रवास करेल अशी खात्री वाटल्याने त्यालाच प्रेमिकांचा दूत बनवून पाठवले आहे. सध्याच्या मोबाइल युगात एखाद्या ढगालाच माणसाप्रमाणे दूत बनवणे खूप रोमांचक वाटते.
अलका नगरीत एक यक्ष कुबेराला महादेवाच्या पुजेसाठी सकाळी उमललेली ताजी कमळे रोज देण्याचे काम करत असतो. नवपरिणीत पत्नीबरोबर वेळ मिळावा म्हणुन तो यक्ष रात्रीच कमळे तोडून ठेवतो. दुसऱ्या दिवशी सकाळी कुबेर पूजा करत असताना त्या उमलू लागलेल्या फुलात रात्री कोंडला गेलेला भुंगा कुबेराला डंख मारतो. त्या काळच्या पद्धतीनुसार कुबेर यक्षाला शाप देतो. आणि त्या यक्षाची व त्याच्या प्रियेची ताटातूट होते.
मग रामगिरीहून,जिथे सीतेची स्नानकुंडे आहेत,अशा ठिकाणाहून अश्रुभरलेल्या डोळ्यांनी यक्ष मेघापाशी निरोप देतो. राम आणि सीता यांचा पण विरह प्रसिद्ध आहे.
वाटेतल्या निसर्गाच्या अप्रतिम वर्णनानी नटलेले हे काव्य !आपल्याला नर्मदा,वेत्रवती नदी, विदिशा नगरी,कदंब वृक्षांनी नटलेले पर्वत,उज्जैन, अवंती नगरी,शिप्रा नदी,महांकालेश्वर सगळ्याचे वर्णन करत या मेघाचा प्रवास गंभीरानदी, हिमालयाच्या कुशीत उगम पा्वलेली जान्हवी/गंगा नदी,मानस सरोवरापर्यंत होतो. कैलासाच्या कुशीत वसलेल्या अलकानगरीत मेघ पोचतो.
तो मेघाला स्वत:च्या घराचे,त्याच्या आसपासच्या मंगल खुणांचे वर्णन करतो.शापातले किती दिवस राहिलेत हे फुलांनी मोजणाऱ्या ,विरहाने कृश झालेल्या आपल्या पत्नीचे वर्णन करतो..परत येऊन तिची खुशाली कळव सांगतो.
ताटातूट, विरह हाच या काव्याचा पाया आहे.आपण आपल्या मनात सतत रहाणाऱ्या व्यक्तीची आठवण काढत असतो. आठवण हा शब्द पण योग्य नाही, त्या व्यक्तीला कधीचं विसरलेले नसतो. याच भावनेचे प्रतिबिंब या अमर काव्यात मिळते.
कविकुलगुरु कालिदास यांना सादर प्रणाम !!

आजच्या विज्ञान युगात मेघाला दूत बनवून पाठवणे किती काव्यमय वाटते नाही. आषाढातला पहिला दिवस घेऊन येतो खूप सण,व्रतवैकल्ये !!कोरोनामुळे खर तर भांबावून गेलो आहोत. अशा वेळी आपल्या जीवनातली भक्ती,श्रद्धा आपल्याला तारुन नेतील. निमिषार्धात संपर्क साधण्याच्या या युगात आषाढाच्या पहिल्या दिवशी कवि कुलगुरु कालिदास यांचे स्मरण करु या !!

माधुरी शिधये / माधव विद्वांस

****************************

आषाढस्य प्रथमदिवसे मेघमाश्लिष्टसानु

प्रिय मित्रों,
आज आषाढ़ मास का पहला दिन है और मुझे याद आ रही हैं महाकवि कालिदास की यह पंक्तियां….

आषाढस्य प्रथमदिवसे मेघमाश्लिष्टसानु
वप्रक्रीडापरिणतगजप्रेक्षणीयं ददर्श।।
– महाकवि कालिदास
(मेघदूतम्)

आषाढ़ मास के पहले दिन पहाड़ की चोटी पर झुके हुए मेघ को विरही यक्ष ने देखा तो उसे ऐसा लगा मानो क्रीड़ा में मगन कोई हाथी हो।

महाकवि कालिदास रचित महाकाव्य मेघदूतम् की कथावस्तु इस प्रकार है…..
अलका नगरी के अधिपति धनराज कुबेर अपने सेवक यक्ष को कर्तव्य-प्रमाद के कारण एक वर्ष के लिए नगर – निष्कासन का शाप दे देते हैं। वह यक्ष अलका नगरी से सुदूर दक्षिण दिशा में रामगिरि के आश्रमों में निवास करने लगता है। सद्यविवाहित यक्ष जैसे – तैसे आठ माह व्यतीत कर लेता है, किंतु जब वह आषाढ़ मास के पहले दिन रामगिरि पर एक मेघखण्ड को देखता है, तो पत्नी यक्षी की स्मृति से व्याकुल हो उठता है। वह यह सोचकर कि मेघ अलकापुरी पहुँचेगा तो प्रेयसी यक्षी की क्या दशा होगी, अधीर हो जाता है और प्रिया के जीवन की रक्षा के लिए सन्देश भेजने का निर्णय करता है। मेघ को ही सर्वोत्तम पात्र के रूप में पाकर यथोचित सत्कार के अनंतर उससे दूतकार्य के लिए निवेदन करता है। रामगिरि से विदा लेने का अनुरोध करने के पश्चात यक्ष मेघ को रामगिरि से अलका तक का मार्ग सविस्तार बताता है। मार्ग में कौन-कौन से पर्वत पड़ेंगे जिन पर कुछ क्षण के लिए मेघ को विश्राम करना है, कौन-कौन सी नदियाँ जिनमें मेघ को थोड़ा जल ग्रहण करना है और कौन-कौन से ग्राम अथवा नगर पड़ेंगे, जहाँ बरसा कर उसे शीतलता प्रदान करना है या नगरों का अवलोकन करना है, इन सबका उल्लेख करता है। उज्जयिनी, विदिशा, दशपुर आदि नगरों, ब्रह्मावर्त, कनखल आदि तीर्थों तथा वेत्रवती, गम्भीरा आदि नदियों को पार कर मेघ हिमालय और उस पर बसी अलका नगरी तक पहुँचने की कल्पना यक्ष करता है। उत्तरमेघ में अलकानगरी, यक्ष का घर, उसकी प्रिया और प्रिया के लिए उसका सन्देश- यह विषयवस्तु है।
. . . डॉ.वर्षा सिंह

**************************************

महाकवी कालिदास कहाणी (आख्यायिकांवर आधारित )

अडाणी, निरक्षर पण सुस्वरूप असा एक गुराखी होता… त्याचे नाव होते कालिदास
त्या राज्याच्या गर्विष्ठ राजकन्येचा हट्ट होता की आपल्याला बुद्धिमत्तेत हरवणा-या तरुणाशीच लग्न व्हावे. तिची खोड मोडावी म्हणून प्रधानाने काही विद्वानांना कालिदासासह तिच्याकडे एक सूचना देऊन पाठविले…”राजकन्येने, कालिदासाआधी त्याच्या शिष्यांची परीक्षा पहावी”
एक एक करत राजकन्येने पाहिले, सारेच शिष्य विद्वान आहेत…तिला वाटले ह्यानंतर त्यांच्या गुरूची म्हणजे कालिदासाची परीक्षा पहाणे वेडेपणा होईल…
कालिदास वाचला आणि प्रधान जिंकला… राजकन्येची खोड मोडता आली…कालिदासाशी लग्न लावून..
राजकन्येला हे कळायला कितीसा वेळ लागणार? ती संतापली आणि पहिल्याच रात्री दिले त्याला हाकलून..
कालिदासाचा प्रचंड अपमान झाला…आत्महत्येच्या विचाराने तो कालीमातेच्या मंदिरात गेला. कालीमाता तिथे प्रगट जाली आणि तिने “सर्व विद्या प्रदाभाव” असे त्याला तात्काळ केले.
कालिदास राजकन्येला भेटायला गेला. त्याचे मुळातले सौंदर्य आता ह्या सरस्वती कृपेने शतगुणित झाले होते.
तरीही तुच्छतेने राजकन्येने त्याला विचारले
“अस्ति कश्चिद वाग्विशेष:?” (मठ्ठच आहेस की काही शिकला आहेस?)
राजकन्येच्या प्रश्नातील प्रत्येक शब्दापासून सुरू करून कालिदासाने महाकाव्ये धडाधड म्हणून दाखविली.
अस्ति ह्या पहिल्या शब्दापासून…
“अस्त्युत्तरस्यां दिशिदेवात्मात |
हिमालयोनाम नगाधिराज: “
अशी “कुमारसंभवा”ची सुरुवात.
कश्चिद शब्दापासून…
“कश्चिद कांता विरहगुरुणा स्वाधिकारात प्रमत्त: |” अशी मेघदूताची सुरुवात
आणि..
वाक शब्दापासून
“वागर्थाविव सम्पृक्तौ वागर्थप्रतिप्रत्तये” अशी रघुवंशाची सुरुवात…
ह्या सर्व काव्यामधला प्रतीभाविलास पाहून राजकन्या खूष झाली. कालिदासाची स्मरणशक्ती आणि उच्चारशुद्धी पाहून प्रसन्न झाली आणि सलज्जतेने त्याच्याकडे पाहू लागली
पण एकदा अपमानित झालेल्या कालिदासाने मात्र ह्यावेळी तिला नाकारले.
त्याच्यामधल्या बदलाला राजकन्याच एकमेव कारणीभूत होती हे ध्यानी घेऊन त्याने तिचा योग्य शब्दात आदर केला आणि तो निघून गेला…
राजकन्या संतापली. तिने त्याला शाप दिला..
“तुला स्त्रीच्या हातूनच मृत्यू येईल”
पुढे कालिदास देशोदेशात फिरला. त्याने खंडकाव्य, महाकाव्य अशी रचली. खूप सुख अनुभवले पण त्यामुळे ती विलासी झाला…नाना तऱ्हेच्या व्यसनांमध्ये त्याने आयुष्य घालवायला सुरुवात केली आणि अखेर एका कलावंतीणीकडे असतांना त्याला समजले की त्या राजाने समस्येसाठी कवितेची एक ओळ दिली आहे आणि दुसरी ओळ जमवणा-याला मोठे बक्षिश जाहीर केले आहे.
राजाची ओळ होती
“कमले कमलोत्पत्ति: श्रूयते न तु दृश्यते ..||
(कमळातूनच कमळ उत्पन्न झाले आहे असे ऐकण्यात तर आले आहे पण अद्याप पाहण्यात काही आले नाही)
कालिदासाने ती ओळ ऐकली आणि त्या कलावंतीणीच्या सुंदर मुखाकडे पहात तात्काळ तिला प्रश्न केला…
“बाले, तवमुखांभोजे कथं इंदीवरद्वयम |”
(मुली तुझ्या मुख कमळावर ही दोन नेत्रकमळे कशी उगवली?)
वा ….कलावंतीणीला खूप आनंद झाला..तिने पुन: एकदा त्या दोन्ही ओळी म्हटल्या…
कमले कमलोत्पत्ति: श्रूयते न तु दृश्यते ..|
बाले, तवमुखांभोजे कथं इंदीवरद्वयम ? ||
पण मग तिच्या मनात स्वार्थ आला…बक्षीस आपल्यालाच मिळावे…राजाची समस्यापूर्ती तर छान झाली आहे…
तिने कालिदासाची गुपचूप हत्या केली. तिला काय माहित की कालिदासालाच शोधण्यासाठी राजाने, (जो कालिदासाचा मित्र होता), हा डाव टाकला होता.
कलावंतीण राजाकडे गेली आणि तिने समस्यापूर्ती केली खरी पण राजाला लग्गेच संशय आला…तिला दरडावून विचारल्यावर तिने सारे वृत्त सांगितले…राजाला फार दु:ख झाले. कलावंतीणीला शिक्षा झाली.
नंतर राजाने कालिदासाचे स्मारक उभारले. ही जागा सिंहद्वीपातील मातर प्रांतात किरिन्दी नदीच्या मुखाजवळ अजूनही दाखवली जायची…
संदर्भ:अभिज्ञान शाकुंतल निरूपण…प्रा. राम शेवाळकर …पृष्ठ १६-१८
संक्षिप्त शब्दांकन : मधुसूदन थत्ते
२७-०७-२०१४ . . . . नवी भर दि.२७-०७-२०२२

योग दिवस

योगदिवस

शरीरमाद्यं खलु धर्म साधनम्। असे उपनिषदांतले एक वचन आहे. शरीराचे उत्तम आरोग्य राखणे हे धर्माचरणासाठी पहिले साधन आहे. तो सुखी आयुष्याचा मूलमंत्र आहे वगैरे वगैरे सांगायची गरजच नसते. उत्तम आरोग्य ठेवण्यासाठी जे उपाय सांगितले जातात त्यात योगसाधनेवर भर दिला जातो. हे बाळकडू लहानपणापासूनच मिळत गेले असल्यामुळे ते अंगात भिनले होते. पण नोकरीला लागल्यावर योगीसने करण्यासाठी वेळच मिळत नसल्यामुळे त्याकडे दुर्लक्ष झाले होते.

जवळजवळ वीस वर्षांपूर्वी आस्था नावाच्या चॅनेलवर योगशास्त्राविषयीचा एक कार्यक्रम सुरू झाला आणि अल्पावधीत त्याला प्रचंड लोकप्रियता लाभली. त्या कार्यक्रमात योगासने आणि प्राणायाम वगैरे दाखवत असत. मी अशा प्रकारचे इतर अनेक कार्यक्रम ब्लॅक अँड व्हाईट दूरदर्शनच्या काळापासून अधून मधून पाहिले होते. त्यातले काही सुमार तर काही उत्तम असत पण “ज्यांना अमके अमके व्याधीविकार आहेत किंवा ज्यांचे वय इतक्याहून जास्त आहेत अशा लोकांनी यातली आसने करण्यापूर्वी आपल्या डॉक्टरांचा सल्ला घ्यावा.” असा इशारा अखेरीस दिला असल्यामुळे मला त्यातले काही करून पाहण्याचे धाडस होत नसे. पण आस्थावरल्या या कार्यक्रमात अशी भीती घातली जात नव्हती. माझे काही सहकारी आणि नातेवाईकसुद्धा तो कार्यक्रम पाहून त्याचे चाहते झाले. आमच्या घरी रहायला आलेल्या एका पाहुण्याने भल्या पहाटे उठून टीव्हीवरला तो कार्यक्रम सुरू केला त्या वेळेस आस्था या चॅनेलवरचा कार्यक्रम मी पहिल्यांदा पाहिला आणि बाबा रामदेव हे नावही मी पहिल्यांदा या कार्यक्रमामुळेच ऐकले.

साधू सत्पुरुषाचा वेश धारण केलेले बाबा ज्या प्रकारची कॉम्प्लेक्स आसने करून दाखवत होते ते कौतुक करण्यासारखे होते. विशेषतः पोटातल्या निरनिराळ्या स्नायूंना ओढून ताणून किंवा फुगवून ते जी काय करामत दाखवत होते ते पाहून माझ्या पोटात गोळा उठत असे. आपल्या पोटात इतके वेगवेगळे स्नायू आहेत तरी की नाही याचीच मला शंका वाटायला लागली होती कारण तिथे जे कोणते स्नायू होते ते चरबीच्या पडद्याच्या आत दडून त्यांचा एकच गोलघुमट झालेला दिसायचा. रामदेव बाबांची वाणी त्यांनी दाखवलेल्या योगासनांपेक्षाही जबरदस्त होती. “जगाच्या कल्याणा संतांच्या विभूती। देह कष्टविती उपकारे।।” या संतवाणीचे जीवंत उदाहरणच आपण सादर करीत आहोत असा आव ते आणत होते. त्यांच्या सांगण्यात अचाट आत्मविश्वास होता. भसाभसा उछ्वास टाकत कपालभाती प्राणायाम दाखवतांना “साँस बाहर फेकते समय उसके साथ अपने शरीरमेसे सभी रोगोंको और रोगजंतुओंको बाहर फेक दो। जल्दही सभी बीमारियोंसे मुक्त हो जाओगे।” अशा प्रकारची त्यांनी केलेली फेकाफेक ऐकल्यानंतर तो कार्यक्रम पुन्हा पहाण्याची गरज नाही असे मी माझ्यापुरते ठरवले होते. पण इतर लोकांवर बाबांची जबरदस्त मोहिनी पडतच होती. त्यांचे टीव्हीवरले कार्यक्रम कमी होते की काय, लोकांनी त्याच्या सीडी आणल्या आणि त्या पाहणे सुरू केले. निरनिराळ्या शहरांमध्ये मोठ्या मैदानांवर त्यांची योगसाधनेची भव्य शिबिरे भरत आणि हजारो लोक त्यात भाग घेऊ लागले. योगाचे महत्व मला पटलेले असल्यामुळे मी सुद्धा जरी त्यांच्या शिबिराला गेलो नाही तरी त्यांच्या एका शाखेच्या रोज होणाऱ्या योगाभ्यासाची थोडी सुरुवात केली. त्या दिवसापासून गेली सातआठ वर्षे मी नियमितपणे रोज सकाळी तासभर योगिक व्यायाम आणि प्राणायाम करत आहे आणि त्यामुळे माझी पचनशक्ती व रोगप्रतिकारशक्ती तरी नक्कीच वाढली आहे असे मला वाटत आले आहे.

माननीय नरेंद्र मोदी यांनी पंतप्रधानपदी आरूढ झाल्यानंतर ज्या नवनवीन कल्पनांचा प्रसार केला त्यात प्राचीन भारतीय योगशास्त्राचा जाहीर प्रचार आणि प्रसार केला. इतका की २१ जून हा जागतिक योगदिवस साजरा करायची सुरुवात केली. काल आणि यापूर्वी होऊन गेलेल्या जागतिक योगदिनांनिमित्य मिळालेल्या काही रचना आणि चित्रे खाली संग्रहित केली आहेत.

२१-०६-२०१९
आज के योग दिन के उपलक्ष्य में योग की परिभाषा
(१) पातञ्जल योग दर्शन के अनुसार – योगश्चित्तवृत्त निरोधः अर्थात् चित्त की वृत्तियों का निरोध ही योग है।
(२) सांख्य दर्शन के अनुसार – पुरुषप्रकृत्योर्वियोगेपि योगइत्यमिधीयते। अर्थात् पुरुष एवं प्रकृति के पार्थक्य को स्थापित कर पुरुष का स्व स्वरूप में अवस्थित होना ही योग है।
(३) विष्णुपुराण के अनुसार – योगः संयोग इत्युक्तः जीवात्म परमात्मने अर्थात् जीवात्मा तथा परमात्मा का पूर्णतया मिलन ही योग है।
(४) भगवद्गीता के अनुसार – सिद्धासिद्धयो समोभूत्वा समत्वं योग उच्चते (2/48) अर्थात् दुःख-सुख, लाभ-अलाभ, शत्रु-मित्र, शीत और उष्ण आदि द्वन्दों में सर्वत्र समभाव रखना योग है।
(५) भगवद्गीता के अनुसार – तस्माद्दयोगाययुज्यस्व योगः कर्मसु कौशलम् अर्थात् कर्त्तव्य कर्म बन्धक न हो, इसलिए निष्काम भावना से अनुप्रेरित होकर कर्त्तव्य करने का कौशल योग है।
(६) आचार्य हरिभद्र के अनुसार – मोक्खेण जोयणाओ सव्वो वि धम्म ववहारो जोगो मोक्ष से जोड़ने वाले सभी व्यवहार योग है।
(७) बौद्ध धर्म के अनुसार – कुशल चितैकग्गता योगः अर्थात् कुशल चित्त की एकाग्रता योग है।

विकिपीडिया से

२१-०६-२०१६
आज आंतरराष्ट्रीय योग दिवसके उपलक्ष्य पर मेरी एक छोटीसी रचना प्रस्तुत करता हूँ।
सर जो तेरा चकराये, या दिल डूबा जाये,
योगासन करे, साधना करे, काहे घबराये, काहे घबराये ।।
योगासन कर तनसे, ध्यानसाधना मनसे,
सर पे गुरू का हाथ रहे तो गयी मुष्किले झटसे ।
सुन सुन सुन, अरे यारा सुन,
योग ध्यानमे बडे बडे गुन,
लाख दुखों की एक दवा है, चाहे आजमाये,
काहे घबराये, काहे घबराये ।।

२१-०६-२०२०
आजचा दिवस योगायोगांचा आहे. आज समर सोलस्टाइस म्हणजे या वर्षातला सर्वात मोठा दिवस आहे. आजचा दिवस आंतरराष्ट्रीय योग दिन आहे. आजच दुर्मिळ असे कंकणाकृति सूर्यग्रहण आहे आणि फादर्स डेही येतो. सर्वांना हा दिवस आनंदाचा जावो आणि अधिक चांगल्या सुखसमृद्ध जीवनाचा शुभारंभ ठरो अशा शुभेच्छा.

आजपासून ५७ वर्षापूर्वीचा म्हणजे २१ जून १९६३ चा दिवस माझ्या चांगला लक्षात राहिला आहे. तेंव्हा मी नुकताच इंजिनियरिंग कॉलेजच्या हॉस्टेलमध्ये रहायला गेलो होतो. नवीन मित्रांशी ओळखी होत होत्या. त्या दिवशी सकाळी आम्ही चार पाच मित्र मिळून जवळच्या उडुपी हॉटेलमध्ये गेलो, सर्वांनी आपापल्या आवडीनुसार इडल्या, वडे, दोसे, उत्तप्पे वगैरे खाल्ले. तृप्त होऊन बाहेर आलो तेंव्हा रस्त्यावरची बरीच मुले आणि माणसे आकाशात काहीतरी बघत असतांना दिसली. आम्हीही पाहिले तेंव्हा तिथे सूर्यग्रहण लागलेले दिसले. त्यापूर्वी मी घरी रहात असतांना मला कधीच ग्रहण लागलेले असतांना काही खाऊ पिऊ दिलेले नव्हते. त्या दिवशी नकळत हा नियम मोडला गेल्याचे लक्षात आल्यावर आधी तर भीतीने माझ्या पोटात गोळाच उठला होता, पण आपल्यासोबत आणखीही बरेच लोक असल्याचे पाहून धीर आला. दिवसभरात आणि दुसऱ्या दिवशीपर्यंतही कुणालाच काहीही अपाय झाला नाही हे पाहून मी निर्धास्त झालो. ग्रहण हा एक सावल्यांचा खेळ आहे हे शाळेत शिकवले गेले असले तरी ते कळले होते, पण वळायचे बाकी होते. आज ग्रहण लागलेले असतांना दुपारचे सुग्रास जेवण करतांना तो प्रसंग आठवला. त्या दिवसानंतर आतापर्यंतच्या काळात शंभरावर ग्रहणे लागून आणि सुटून गेली असतील, पण मी कधीच त्या काळात खाणेपिणे वर्ज्य केले नव्हते.

दर एकोणीस वर्षांनी तिथी आणि तारीख यांची पुनरावृत्ती होत असते हे मला माहीत आहे, पण तो दिवस अमावास्येचा आणि ग्रहणाचा असला तर सूर्यग्रहणाचीही पुनरावृत्ती होते की काय ? कोण जाणे !

२१-०६-२०२१
आज पृथ्वीच्या उत्तर गोलार्धातला वर्षातला सर्वात मोठा दिवस. पुण्याला तो सुमारे सव्वा तेरा तासांचा असणार आहे. पण म्हणून तो सर्वात गरम असणार आहे का? पुण्यात तरी नाहीच. आज पहाटे छान गारवा होता आणि आता अकरा वाजायला आले तरी फारसे कडक ऊन पडलेले नाही, त्यामुळे दुपारीही अंगाची लाहीलाही वगैरे काही होणार नाही. कारण गेले दोन आठवडे तरी आभाळ ढगाळ आहे आणि अधून मधून पावसाच्या सरी येत आहेत. ढगामुळे सूर्याचे बरेचसे किरण वाटेतच अडवले जातात आणि जमीनीतल्या ओलाव्यामुळे ती फार तापत नाही. शिवाय सगळीकडे हिरवळही पसरली आहे ती डोळ्यांना थंडावा देते. कर्कवृत्तावरील वाळवंटांमध्ये मात्र आज दिवस मोठा असेल आणि शिवाय सूर्याचे किरण सरळ रेषेत येतील. त्यामुळे अशा प्रदेशात आजचा दिवस असह्य असण्याची शक्यता आहे.
आज जागतिक योगदिवस आहे. हवामानही अनुकूल आहे. सर्वांनी सकाळी सकाळी उठून योगासने, सूर्यनमस्कार, प्राणायाम वगैरे केले असेलच. मीही थोडे करून घेतले.

21-06-2022

आज वर्षातला सर्वात मोठा दिवस आहे, जागतिक योग दिवस आहे आणि संगीत दिवससुद्धा आहे.

आज सालभरका सबसे बडा दिन और जागतिक योगदिवस तो है ही, संगीतदिन भी है। उस उपलक्षमे एक रचना वॉट्सॅपसे ……

📯🎼🎵🎶🎷🎸🎹🎺🎻🥁🎷🎶🎵
मैंने गुरुदेवजी से पूछाँ की
🎵🎶 सारे गम 🎷🥁
कैसे दूर होंगे ?

उन्होंने कहा – बेटा
🎻🎺 सा रे ग म 🎺🎹
से ही सारे गम मिट सकते है..तू
🎸🎼 मनि मनि📯🎼 करके पैसे के पिछे मत भाग
🎹🎺 म नि 🎻🥁
करके मन में खुद का
📯🎼 म ध 📯🎼
ढूंढ ले सुरों को ही अपना
🎵🎶 ध नि 📯🥁
बना ले फिर देख

🎻🎺 सा रे ध नि 🎷🎶
तेरे पास आयेंगे..

🎶🎷 सा रे ग म 🎺🎸
मिट जाएंगे..दुःख से
🎷🥁 प रे 🎷🎶
हो जाओगे..

प्रभू का
🥁🎺 सा नि ध 🎹🎼
मिल जाएगा..

🎷🎺 ग म के 🎻🎺🎹
🥁 सा रे सा प 🎷
📯🥁 म रे 🥁🎻🎺
हुए दिखेंगे..

🎷🎼 नि रे 📯🎻
मन के
📯🎷 ध नि 🎻🎹
हो जाओगे..
🎵🎶🎷 अपूर्व 📯🎼🎸 जीवन संगित🎵🎶🎷🥁
गूंज उठेगा…

🌹🍁🍀🌹

अंतर्राष्ट्रीय योग दिवस

---

योग भगाए रोग खुशी जीवन में मिलती
संयमित होता जीव योग से शांति मिलती।

ध्यान से मिलता ज्ञान योग से आती शक्ति
सेहत,नीयत ठीक हमेशा रहती सबकी।

जीने का सही तरीका हमको योग सिखाता
ज्ञान से ये विज्ञान की ओर हमें ले जाता।

योग हमारी जान योग है शान हमारी
योग से ही तो विश्व में है पहचान हमारी।

योग संजीवन बूंटी है हम सबको करना होगा
ऋषि,मुनियों की परंपरा को जीवित रखना होगा।,,,, गोपी साजन

दक्षिणायन

आजच दक्षिणायनाला सुरुवात होत आहे.

आज२१जूनवर्षातीलमोठादिवस

सूर्याचे_उत्तरायण पूर्ण होऊन उद्यापासून सूर्य दक्षिणेस प्रवास सुरू करेल त्याबाबत मराठी विश्वकोश मधील माहिती*

दक्षिणायन : क्रांतिवृत्त (सूर्याच्या वार्षिक भासमान गतीचा मार्ग) खगोलीय विषुववृत्ताला छेदत असल्याने सूर्य विषुववृत्ताच्या कधी उत्तरेस तर कधी दक्षिणेस असतो. सूर्याचे उत्तरेकडे सरकणे २२ जूनला संपते. या दिवशी सूर्य विषुववृत्तापासून उत्तरेस जास्तीत जास्त दूर म्हणजे उत्तर संस्तंभी (विष्टंभी) असतो. या क्षणी सूर्याची क्रांती [⟶क्राति-१] विषुववृत्तापासून जास्तीत जास्त (सु. २३·१/२°) असते. यानंतर सूर्याचे दक्षिणेकडे सरकणे सुरू होते. सूर्याच्या या दक्षिणेकडे सरकण्याला दक्षिणायन म्हणतात. हे सरकणे २२ डिसेंबरपर्यंत म्हणजे सूर्य दक्षिण संस्तंभी (अवष्टंभी) येईपर्यंत चालू असते म्हणून सायन कर्कसंक्रांतीपासून ते सायन मकरसंक्रांतीपर्यंतचा काळ दक्षिणायनाचा होय. दक्षिणायनामध्ये एखाद्या विशिष्ट दिवशी विशिष्ट ठिकाणी सूर्य ज्या स्थानी उगवतो त्याच्या अधिक दक्षिणेला तो त्यानंतरच्या दिवशी उगवतो. दक्षिण गोलार्धात या काळात दिवस मोठामोठा व रात्र लहानलहान होत जाते, तर उत्तर गोलार्धात दिवस लहानलहान व रात्र मोठीमोठी होत जाते. संपातबिंदूंना वर्षाला सु. ५० विकला उलट गती असल्याने दक्षिणायनाचा काळही मागेमागे सरकत असतो [⟶ संपातचलन]. हल्ली आर्द्रा नक्षत्राच्या सुरुवातीस दक्षिणायन सुरू होते. हिंदूंमध्ये दक्षिणायनाला धार्मिक दृष्ट्या कमी लेखलेले आहे. यात देव झोपलेले असतात. उत्तरायणात मृत्यू यावा म्हणून ते लागेपर्यंत भीष्म शरपंजरी पडले होते, अशी कथा आहे. सध्या साधारणपणे आषाढ ते पौष हा काळ दक्षिणायनाचा असतो.

. . . श्री.माधव विद्वांस आणि फेसबुक यांचे आभार.

🌹🍁🍀🌹

मालवणीतलो योगा दिवस

“योगा-दिवस” म्हायती होतो,
सुबेच्चा देणा नाय पटला!
सांगणाऱ्याक अदिकार व्हयो,
माजाच केवडा पॉट सुटला!

बसल्यार उटाक होयत नाय,
उटल्यार बसाक जमना नाय!
उटल्यासुटल्या पत्थ्या पाळण्यात,
आपलो जीव रमना नाय!

जेवन् सुदा दम लागता,
उटाबश्यो खयसून काडणार!
तसो करूक गेलंय तर,
आपलाच तिकिट आपून फाडणार!

कोन शंबर वर्षा जगलो?
सकाळ सांच्याक फासफूस करान्!
योगा करा…भोगा करा,
येवचा तेवाच येतंला मरान्!

येका नाकान् भुतू घेवा,
दुसऱ्या नाकान् भायर सोडा!
ह्याच कायता केल्याशिवाय,
नव्वद वर्षा जगली खोडा!

काम नाय,धंदो नाय,
तेंच्याटीच आसता योगा!
आमी मळ्यात,कलमात मरताव,
आमका नाय ता जमण्याजोगा!

जरासा खावा,कितिवू मरा,
पॉट सुटना हातात नाय!
खानाऱ्याका बारिक ठेवना,
कसब पिटी भातात नाय!

मराचाच तं खावन् मरा,
पत्थ्या करून व्हतंला काय!
न्हेमीपक्षा योगा उलटो,
बुडी टकली,वरती पाय!

जोशयांचो प.मो.देवगाडकार.9423513604

वट पौर्णिमा २०२२

काल होऊन गेलेल्या वटपौर्णिमेनिमित्य सामाजिक माध्यमांमधून आलेले काही लेख आणि कविता यांचे एक संकलन. सर्व मूळ लेखक व लेखिकांचे मनःपूर्वक आभार.

वटपौर्णिमा आणि पर्यावरण या विषयावरील माझा लेख इथे
https://anandghare2.wordpress.com/2013/06/22/%e0%a4%b5%e0%a4%9f%e0%a4%aa%e0%a5%8c%e0%a4%b0%e0%a5%8d%e0%a4%a3%e0%a4%bf%e0%a4%ae%e0%a4%be-%e0%a4%86%e0%a4%a3%e0%a4%bf-%e0%a4%aa%e0%a4%b0%e0%a5%8d%e0%a4%af%e0%a4%be%e0%a4%b5%e0%a4%b0%e0%a4%a3/?fbclid=IwAR1zhxXBmIFvY78ahYG0DemgXL9aKtN3TjHMn6X16ttFy2VcQH_CAx2ODeY

👩‍❤️‍👨⚜️🚩🔆🔆🚩⚜️👩‍❤️‍👨
🌻 आनंदी पहाट 🌻 👩‍❤️‍👨वटपौर्णिमेची👩‍❤️‍👨

श्रेष्ठ भारतीय संस्कृती ही जीवनात नंदनवन फुलवायला चराचर सृष्टीवर प्रेम करायला शिकविते. प्राणवायूचे महत्त्व जगाने फार उशिरा जाणले. पण या भारतीय संस्कृतीने हे प्राणवायूचे महत्त्व केव्हाच ओळखून प्रत्येक सणाला निसर्गातील पशुपक्षी.. वृक्ष वनस्पतींशी मैत्री करायला शिकवले.
जगदगुरु संत तुकोबांनी तर वृक्षवेलींना सोयरे मानून घरोबाच शिकवला. मग निसर्ग संरक्षण, संवर्धन.. संगोपनासाठी श्रद्धेचे कथाभाग जोडून हे निसर्ग पूजनाचे संस्कार रुजविले गेलेत.
वड तर औषधी वृक्ष. याची साल.. पाने.. फळेच काय पण समिधाही जीवनाला उपकारक. वड हा तर मोफत प्राणवायूचा खजिनाच. शेकडो वर्षाचा सेवाव्रती. आजही विस्तिर्ण डेरेदार वृक्षाच्या सानिध्यात पिढ्यानपीढ्या सुखेनैव जगत आहेत.
स्त्रीच्या जीवनात पती हा तिच्या संसाराचा प्राण. यमराजाकडून पतीचे प्राण पुन्हा परत मिळवणारी ही भार्येची.. वटसावित्रीची पूजेची कथा. ही सावित्री वटवृक्षाप्रमाणेच आपल्या पतीला सत्यवानाला दीर्घायुष्य लाभण्याचे वरदान प्राप्त करते.
सावित्री ही बुद्धिमान.. आपल्या कुटुंबाची काळजी घेण्यासाठी जंगलात राहणारी चतुर पतिव्रता. तीने प्रत्यक्ष यमाशी वादविवाद करुन.. प्रसन्न करुन घेत आपल्या पतीचे प्राण परत मिळवले. तसेच अंध सासू सासऱ्यांनाही न्याय मिळवून दिला. आता या कथाभागापेक्षा प्राणवायू देणाऱ्या वड वृक्ष महात्म्य सांगायला इथे पौराणिक कथाशी संबंध जोडलाय.
आज महिला सौभाग्यालंकाराने नटुन मनातील पवित्र सावित्रीभावाने पतीच्या वडवृक्षाप्रमाणे दिर्घायू निरामय जीवनाची कामना करतात. वडवृक्षाप्रमाणेच परिवाराचा विस्तार व्हावा ही प्रार्थना करतात. वडवृक्षाची फळे पक्ष्यांची आवडती अशी मधूर. मग त्याला आम्रफळे.. फुले अर्पण करुन वृक्षाचे पूजन महिला करतात. आज उपवासही.. म्हणजेच निसर्गपूजनाला भक्तीची जोड.
सर्व सत्यवानांच्या सावित्रींना वटपौर्णिमेच्या शुभेच्छा. आपले पतीदेव यांना निरायम दीर्घायुष्य लाभो हीच शुभकामना.. !!

🌸🌿👩‍❤️‍👨 🌳 👩‍❤️‍👨🌿🌸

वटपौर्णिमा आली गं,
ओटी आंब्यांन भरूया
सण वर्षाचा आज,
पूजा वडाची करूया llधृ ll

पतिव्रतेचा हा वसा गं,
सुवासिनींचे हे वाण
नारीजातीने करावा,
भोळ्या भ्रताराचा मान
हाथ जोडुनी देवाला,
प्रदक्षिणेला फिरूया

सात जन्माचा सोबती,
धनी माझा पतीदेव
माझ्या संसाराच्या मंदिरी,
लाख मोलाची ही ठेव
काया वाचा मने,
मनामंदी त्याच्या नावाला स्मरूया

सावित्रीच्या कुंकुवाला,
सत्यवानाचा गं रंग
औक्ष उदंड मिळावं,
भाव फिरे धाग्यासंग
भाव सात जन्माचं,
आशा मनात धरूया

👩‍❤️‍👨🍃🌷🌿🌿🌷🍃👩‍❤️‍👨

गीत : जगदीश खेबूडकर ✍️
संगीत : प्रभाकर जोग 🎹
स्वर : अनुराधा पौडवाल 🎤
चित्रपट : जावयाची जात (१९७९)📺
🎼🎶🎼🎶🎼 🎧
👩‍❤️‍👨🙏सुमंगल प्रभात🙏👩‍❤️‍👨 १४.०६.२०२२

🌻🥀🌸🥭🥭🌸🥀🌻

---

घरोघरी सत्यवान
सावित्रीही घरोघरी
नको भेदभाव काही
असावी बरोबरी
नको उपासतापास
नको पोकळ दिखावा
प्रेमाने एकमेका
कधी घास भरवावा
सात जन्म नको
एक जन्म पुरे जरी
साथ सोबतीची राहो
याच जन्मभरी
आयुष्यरुपी वड
त्याचीच पूजा करू
निरोगी जीवनाची
कास मनी धरू
वटपौर्णिमेचे व्रत
एकच दिस का त्याचा?
रोजच दिवस

सत्यवान,सावित्रीचा………

योग्य प्रबोधन करणारी कविता.
मुळात व्रतवैकल्ये तयार केली ती पुरुषांनी. त्यामुळे त्यांनी स्त्रीयांना कामाला जुंपलं.त्या काळी हे ठीक होतं; पण आज हे कितपत योग्य आहे? म्हणजे तो उपवास, ती वडाची पूजा, ते नटणं इ.इ.
हे श्रद्धेचं प्रदर्शन तर नव्हे?
एरवी स्त्रीया नटतात. पण इथे परंपरेने स्त्रीला बांधून ठेवलंय. तेही विशिष्ट भूमिकेतून.
आज बुद्धिवादी स्त्री यावर चिंतन करते तेव्हा अशी कविता समोर येते.

👩‍❤️‍👨🥀🌿🌸🌸🌿🥀👩‍❤️‍👨

वटवृक्षास…..

कोरोनाकाळतली भीषण टंचाई प्राणवायुची
आज महती कळते तुझ्या असण्याची

तू धरून ठेवतोस चिकाटीनं मातीला
येतोस आपसुकच पारंबीतून जन्माला
हा सर्जनसोहळा थक्क करणारा
तुझ्याशी नातं जोडून ठेवणारा

सदैव बहरून तू टवटवीत
उभा आहेस वादळवा-यात

आता नाही गुंफणार फक्त
कर्मकांडाचा धागा सुताचा
सर्जनसोहळा आज तुझ्या जन्माचा
नव विचाराच्या औक्षणाचा

जेष्ठातलं हिरवं आश्वासन तुला
हे नवे आयाम तुझ्या असण्याचे
तुझ्या साक्षीने सुरुवात नव्या व्रताची
शपथेवर जोपासना करू नात्याची.
डॉ. तरुजा भोसले

👩‍❤️‍👨🥀🌿🌸🌸🌿🥀👩‍❤️‍👨

वटसावित्री!

नवीनच लग्न झालेल्या एका मित्राकडे बसलो होतो. सहज विषय निघाला. त्या दिवशी वटसावित्रीची पौर्णिमा होती. मी सहज नवीन वहिनींना प्रश्‍न केला, काय वहिनी! झाले का बुकिंग?तर ती फणकार्‍यात म्हणाली मी विज्ञाननिष्ठआहे.असल्या अंधश्रद्धांवर माझा विश्‍वास नाही.
सगळेच हबकले. मित्राच्या चेहर्‍यावरचे भाव, ‘सांग बाबा काही समजावून!’ असे होते. मग म्हणालो ‘वहिनी’ बसा! विज्ञाननिष्ठा म्हणजे काय हो?

कोणत्याही गोष्टीची कार्यकारणमीमांसा समजून घेतल्याशिवाय त्यावर विश्‍वास न ठेवणे हेच ना? त्या म्हणाल्या हो! बरोबर.
मी म्हणालो, मग आता सांगा वडाचीच पूजा का करायची? आंबा, फणस, जांभूळ वा बाभळीची का नाही? मी म्हणालो,

मला काय माहिती? म्हटले जाऊ द्या. ज्येष्ठ पौर्णिमेलाच का करायची श्रावणी वा माघ पौर्णिमेला का नाही? ती पुन्हा म्हणाली, मला काय माहिती? मग मी म्हणालो, हे काहीच माहिती नाही? कधी समजून घेण्याचा प्रयत्नही केला नाही! तर मग ‘अंधश्रद्धा’ कशाच्या आधारावर घोषित करता? बिचारीजवळ उत्तर नव्हते. अनेकांजवळ नसते.
शेवटी म्हणाली तुम्हीच सांगा. म्हटलं ऐका.

जगात सर्वात दाट सावली असते वडा ची. वडाच्या पारंब्यांमधून अखंड पाणी टपकत असते. त्यामुळे वडाखालील जमीन सदैव ओलसर असते. याचसाठी वडाची सावली अद्भुत गुणकारी आहे, हे सांगताना सुभाषितकार म्हणतात-
कूपादेकं वटच्छाया तथा मृद्निर्मितंगृहम्‌
| शीतकाले भवदुष्णं उष्णकाले तु शीतलम्‌
|अर्थात विहिरीचे पाणी, वडाची सावली आणि मातीचे घर उन्हाळ्यात थंड तर हिवाळ्यात गरम असते. या *तीननी युक्त घर होते तोवर कूलर, एसी लागत नव्हता.
वडाचे वैज्ञानिक वैशिष्ट्य जगात सर्वाधिक ऑक्सिजनचे उत्सर्जन करणारा वृक्ष आहे वड.

ज्येष्ठाच्या जीवघेण्या घुसमटी उन्हात लाकडे तोडण्यास गेलेला सत्यवान ऊन लागून पडला. गरमीने त्रासला. प्राणवायूच्या अभावाने कासावीस झाला. त्याला सत्यवतीने वडाच्या झाडाखाली आणले.
त्या सावलीत, त्या पारंब्यांच्या तुषारात, त्या थंडाव्यात आणि उपलब्ध सर्वाधिक ‘ऑक्सिजन’ युक्त स्थानी आल्यावर त्याचे प्राण वाचले. हे आहे पतीचे प्राण वाचविणे. बाकी पुराण कथा ‘रोचनार्था फलश्रुति:
|’ प्रकारातील समजायची असते. ज्या वडाच्या या गुणधर्मामुळे पती वाचला त्या वडाच्या प्रति कृतज्ञता व्यक्त करणे. निसर्गाला धन्यवाद देणे आहे वटपौर्णिमा!
ती म्हणाली याचा सात जन्मांशी संबंध काय? म्हटले ही देखील अशीच न समजता पसरलेली गोष्ट.
सात जन्माचा पुढच्या जन्माशी काहीही संबंध नाही. हा जीवशास्त्रीय विश्‍लेषणाचा भाग आहे.
जीवशास्त्र सांगते आपल्या शरीरात पेशी सतत परिवर्तित होत राहतात. जुन्या मरतात नव्या जन्मतात. सतत बदल घडत राहतो.
संपूर्ण शरीरातील सगळ्या पेशींचे परिवर्तन व्हायला काळ लागतो १२ वर्षे. म्हणून तर ‘तप’ १२ वर्षे. नवीन तयार होणारी प्रत्येक पेशी तप:पूत असावी म्हणून १२ वर्षे तपश्‍चर्या.
१२ वर्षांत सगळ्या पेशी बदलतात. जणू पुनर्जन्म. सगळ्या नव्या पेशी. नवा देह.

असा ७ वेळी जन्म अर्थात १२x ७=८४ वर्षे. पूर्वी विवाह व्हायचे १६ व्या वर्षी. त्यावेळी नववधू प्रार्थना करायची ‘साताजन्माची सोबत असू दे!’ अर्थात पती १६+८४=१०० वर्षे जगू देत.

शतायुष्याच्या प्रार्थनेसह निसर्गाच्या कृतज्ञतेचा सोहळा आहे. वटपौर्णिमेला सावित्रीला हे वटमाहात्म्य माहिती होते म्हणून तिचा सत्यवान वाचला.
आपण ‘वट’ तोडले तर आपल्या सत्यवानांचे काय? याचा विचार करण्याचा दिवस आहे ‘वटपौर्णिमा!’

खूपच छान माहिती 👌🙏
नक्की वाचा 🙏

👩‍❤️‍👨🥀🌿🌸🌸🌿🥀👩‍❤️‍👨

‼वटपौर्णिमा वैज्ञानिक महत्व‼

वडाचीच पूजा का करायची? आंबा, फणस, जांभूळ वा बाभळीची का नाही?
ज्येष्ठ पौर्णिमेलाच का करायची श्रावणी वा माघ पौर्णिमेला का नाही?
जगात सर्वात दाट सावली असते वडा ची. वडाच्या पारंब्यांमधून अखंड पाणी टपकत असते. त्यामुळे वडाखालील जमीन सदैव ओलसर असते. याचसाठी वडाची सावली अद्भुत गुणकारी आहे,
सुभाषितकार म्हणतात-
कूपादेकं वटच्छाया तथा मृद्निर्मितंगृहम्‌ !!
शीतकाले भवदुष्णं उष्णकाले तु शीतलम्‌!!
अर्थात विहिरीचे पाणी, वडाची सावली आणि मातीचे घर उन्हाळ्यात थंड तर हिवाळ्यात गरम असते. या तीननी युक्त घर होते तोवर कूलर, एसी लागत नव्हता.
वडाचे वैज्ञानिक वैशिष्ट्य जगात सर्वाधिक ऑक्सिजनचे उत्सर्जन करणारा वृक्ष आहे वड.
ज्येष्ठाच्या जीवघेण्या घुसमटी उन्हात लाकडे तोडण्यास गेलेला सत्यवान ऊन लागून पडला. गरमीने त्रासला. प्राणवायूच्या अभावाने कासावीस झाला. त्याला सत्यवतीने वडाच्या झाडाखाली आणले.
त्या सावलीत, त्या पारंब्यांच्या तुषारात, त्या थंडाव्यात आणि उपलब्ध सर्वाधिक ‘ऑक्सिजन’ युक्त स्थानी आल्यावर त्याचे प्राण वाचले. हे आहे पतीचे प्राण वाचविणे. बाकी पुराण कथा ‘रोचनार्था फलश्रुति:|’ प्रकारातील समजायची असते.

ज्या वडाच्या या गुणधर्मामुळे पती वाचला त्या वडाच्या प्रति कृतज्ञता व्यक्त करणे. निसर्गाला धन्यवाद देणे आहे वटपौर्णिमा!
सात जन्माचा पुढच्या जन्माशी काहीही संबंध नाही. हा जीवशास्त्रीय विश्‍लेषणाचा भाग आहे.
जीवशास्त्र सांगते आपल्या शरीरात पेशी सतत परिवर्तित होत राहतात. जुन्या मरतात नव्या जन्मतात. सतत बदल घडत राहतो.
संपूर्ण शरीरातील सगळ्या पेशींचे परिवर्तन व्हायला काळ लागतो १२ वर्षे. म्हणून तर ‘तप’ १२ वर्षे. नवीन तयार होणारी प्रत्येक पेशी तप:पूत असावी म्हणून १२ वर्षे तपश्‍चर्या.
१२ वर्षांत सगळ्या पेशी बदलतात. जणू पुनर्जन्म. सगळ्या नव्या पेशी. नवा देह.
असा ७ वेळी जन्म अर्थात १२x ७=८४ वर्षे. पूर्वी विवाह व्हायचे १६ व्या वर्षी. त्यावेळी नववधू प्रार्थना करायची ‘साताजन्माची सोबत असू दे!’ अर्थात पती १६+८४=१०० वर्षे जगू देत.
शतायुष्याच्या प्रार्थनेसह निसर्गाच्या कृतज्ञतेचा सोहळा आहे. वटपौर्णिमेला सावित्रीला हे वटमाहात्म्य माहिती होते म्हणून तिचा सत्यवान वाचला.
आपण ‘वट’ तोडले तर आपल्या सत्यवानांचे काय? याचा विचार करण्याचा दिवस आहे ‘वटपौर्णिमा!’

👩‍❤️‍👨🥀🌿🌸🌸🌿🥀👩‍❤️‍👨

👩‍❤️‍👨🥀🌿🌸🌸🌿🥀👩‍❤️‍👨

प्रा. विजय पोहनेरकर यांची विनोदी , खुसखुशीत कविता !😀
गंमतीत जगण्यासाठी केलेली थोडीशी गंमत !😀

वड म्हणला बाई तुला
दोन्ही हात जोडले !
😀😀😀😀😀😀

कवी : प्रा. विजय पोहनेरकर

एक बाई लगबगीनं
पूजे साठी आली
भक्ती भावाने वडाला
चकरा मारू लागली

वड देवा वड देवा
पूजा पदरात घे
जन्मोजन्मी पुन्हा मला
हाच पती दे

आश्चर्याने वडाने विचारलं
हाच नवरा पाहिजे ?
काहीही म्हण बाई तुला
खरंच मानलं पाहिजे

काय करणार वडदादा
खूप विचार केला
हाच नवरा राहूदे म्हणून
आतून आवाज आला 😀

एवढे दुर्गुण असून सुद्धा
त्याचीच निवड केली
म्हणून माय मला तुझी
खूपच दया आली

वडदेवा वडदेवा
तसं काहीच नाही
असं नाही की आमचं
बिल्कुलच पटत नाही 😀

दुसरा नवरा मागायचा
मी ही विचार केला
पण कल्पनेनंच माझा जीव
कासावीस झाला 😀

जास्तच बिलिंदर निघाला तर
मग काय करायचं
म्हणून म्हणलं याच्यासाठीच
वडाभोवती फिरायचं😀

तुम्हाला तर माहितीय देवा
मी ही काय कमी नाही
बिचाऱ्याचा डोक्याला
एक पण केस ठेवला नाही 😀

अधून मधून गुर्रगुर्र करतं
मी थोडंच ऐकते
एका कानांन ऐकून
दुसऱ्याने सोडून देते 😀

माझी आई मला म्हणली
नवरा बदलायचा नाही
एवढा बावळट माणूस तुला
कधीच मिळायचा नाही 😜

तुम्हीच सांगा वड दादा
आईचं मन मोडू का ?
नशिबाने मिळालेलं
चांगलं माणूस सोडू का ?😜

वयोवृद्ध झाडाने पण
गडगडाटी हास्य केले
वड म्हणला बाई तुला
दोन्ही हात जोडले 😜

न विसरता दरवर्षी
पूजेसाठी येत जा
झाडासाठी आयुष्यातला
थोडा वेळ देत जा

👩‍❤️‍👨🥀🌿🌸🌸🌿🥀👩‍❤️‍👨

💠💠बर्थोबर्थी💠💠

मंडळी, शिर्षक वाचून गोंधळलात नं? काल माझी कामवाली ‘लक्ष्मी’ हिनं हाच शब्द उच्चारला, तेव्हा मी देखील अशीच गोंधळात पडले होते.
चार वर्षांपूर्वी लक्ष्मी माझ्या दारात उभी होती.
“तुम्हाला ‘वर्कींग लेडी’ पाहिजे, असं कळलं म्हणून आले.”
“वर्कींग लेडी?”
“म्हंजे कामवाली हो!”
“अच्छा, अच्छा! कुठलं काम करु शकतेस तू?”
“हेच आपलं, किलनिंग, कुकिंग, बेबी केरींग!”
माझ्या चेहर्‍यावर प्रश्न चिन्ह!
“म्हंजे हेच आपलं, झाडू पोछा, सैपाक, बाळाला सांभाळणं! “
आता मला तिचं विंग्रजी थोडं थोडं कळायला लागलं होतं.
” कुठे राहतेस तू? “
” इंद्रा नगर. “
“अच्छा, इंद्रनगरमधे राहतेस का? “
” नाई हो! ती इंद्रा गांधी नव्हती का प्रेम मिनीश्टर, तिचं नाव आहे ते इंद्रानगर!”
“बरं बरं कळलं! शिक्षण किती झालंय तुझं? “
खरं म्हणजे तिच्या शिक्षणाचा माझ्या घरच्या कामाशी काही संबंध नव्हता. पण तिचं इंग्रजी बोलणं ऐकून माझी उत्सुकता वाढली होती.
” एम् एन् म्हंजे टी एफ्! “
तिने समानार्थी शब्द देऊनही मला काहीच कळलं नाही. विद्यापीठानं हा कुठला नविन कोर्स सुरू केलाय आणि ते माझ्या वाचनात कसं काय नाही आलं?
“अगं म्हणजे नेमकं काय शिकली आहेस?”
“अहो म्हंजे मॅट्रिक नापास म्हंजे टेन फेल!”
मी मनातल्या मनात कपाळावर हात मारला.
” बरं तुझं नाव काय?”
“मनी गाॅड, म्हंजे लक्ष्मी!”
तिचं काम आणि पगार ठरला. दोन दिवसानंतर घरात आल्या आल्या…
“वाॅव् ताई! काय डिशेस बनवल्या आज? मस्त वासेस येताहेत! “
मी मुकाट तिच्यासमोर खाण्याचं ठेवलं.
” आज तुला उशीर का झाला लक्ष्मी?”
“अहो इकडं कामावर यायच्या अगोदर मी तिकडं घरी ब्युटी पार्लमेंट चालवते ना, वन अवर! तर आज जरा जास्त केसेस होत्या,म्हणून लेट झाला.”
“काय काय करुन देतेस तू तुझ्या केसेसना? “
” आॅल! मेपक, आयब्रो, फ्यॅशल, हेअर स्टेल! सर्वच!”
एकदा म्हणाली,” ताई मी उद्या पासून चार दिवसांची लीव घेणार आहे. “
” का गं? “
” काल माझ्या सासूला हाॅस्पिटलात अ‍ॅडमिशन केलं. काल रात्री ती अचानकच एकदम कोंबात (कोमात) गेली होती. आज सकाळी आली शुद्धीवर! आता तशी ओके आहे. पण चार दिवस रहावं लागेल हाॅस्पिटलात.”
एक दिवस पुन्हा तिला सुटी हवी होती.
” उद्या एका ब्रेडचा मेपक (!) करायचा आहे. “
” ब्रेडचा? “
आता ब्रेडला बटर चोपडण्यासाठी सुट्टी!
” म्हंजे नवरीचा हो! “
” अच्छा! पण तुझी कधीची इच्छा आहे म्हणून मी तुला उद्या बिग बाजार मधे घेऊन जाण्याचं ठरवलं होतं. “
” हो ताई, पण माझ्या एन्ट्रेनमेंट साठी मुलींवर ब्युटी पार्लमेंट सोपवण्याची ‘रिक्स’ नाही घेऊ शकत नं मी!”
बाकी काही म्हणा, पण लक्ष्मीला कामावर घेण्याची ‘रिक्स’ घेऊन मी माझी एन्ट्रेनमेंट फिक्स केली होती. तिची नवय्रा बद्दल तक्रार अशी नसायची. पण सदैव विरोधी सूर असायचा. त्याला क्लोजअप टुथ पेस्ट आवडते हिला व्हिक्को! त्याला हमाम हवा असतो हिला संतूर! पंधरा वर्षाच्या मुलाची आई असूनही खुप तरुण दिसावं ही सुप्त इच्छा! हिला ‘पोटॅटो भाजी आवडते त्याला वांगी! त्याला लहान दुकानातून सामान घ्यायचं असतं (औकातीत रहावं मानसानं) तर हिला बिग बझार हिंडायची इच्छा!
काल मला म्हणाली, “मी उद्या लिव घेणार आहे ताई!”
“कशासाठी?”
“उद्या वडाच्या ट्री ची पूजा करायची आहे.’ हार्स ‘आणायचे आहेत.”
“हार्स?”
“पूजेसाठी हो! फुलांचे हार्स!”
“अगं पण तुझी एकही गोष्ट नवय्राला पटत नाही म्हणून तक्रार करत होतीस नं?”
“म्हणून काय झालं? नवरा म्हंजे बायकोची चादर आसती. त्या चादरीखाली बायकोची इज्जत सेफ आसती. उद्याच्या पूजेमधे मी ह्याच नवय्राला’ बर्थोबर्थी’ मागूनच घेणार आहे. “
माझं बौद्धिक घेऊन माझ्या कडून ‘हार्स’ साठी ‘फिफ्टी’ रुपीज घेऊन ही ‘मनी गाॅड’ बर्थोबर्थी नवय्राला मागण्यासाठी ‘लिव’ घेऊन निघून गेली.
मी तिला मनोमन ‘हँड्स’ जोडले. 🙏☺️

सौ. आरती देशपांडे पुणे

कार्ल मार्क्सचे सांगणे आणि भाकिते

कार्ल मार्क्स नावाच्या एकोणीसाव्या शतकात होऊन गेलेल्या लेखकाने जे प्रक्षोभक लिखाण केले त्याचा जगभर प्रसार झाला आणि कोट्यावधी लोक त्या विचारांनी भारावून गेले किंवा पेटून उठले. पहिल्या महायुद्धानंतर रशियामध्ये रक्तरंजित क्रांती होऊन साम्यवादी (कम्युनिस्ट) पक्षाची राजवट प्रस्थापित झाली तर दुसऱ्या महायुद्धानंतर कम्युनिस्टांनी चीनवर कब्जा मिळवला. या देशांनी त्याच्या आजूबाजूच्या काही देशांमध्येही साम्यवाद पसरवला. भारतातही साम्यवादाचे लोण इंग्रजांच्या राज्यातच आले होते, स्वातंत्र्य मिळाल्यानंतर आधी केरळ आणि तेलंगण आणि कालांतराने बंगालमध्ये त्याने जोर धरला. पुढे रशीया आणि चीननेच मार्क्सच्या मूळ तत्वांपासून काही प्रमाणात फारकत घेतल्यानंतर भारतातला त्यांचा जोर कमी होत असल्यासारखे दिसत आहे. मार्क्सने नक्की काय सांगितले होते आणि त्याचे पुढे काय होत गेले याची मुद्देसूद चर्चा श्री.राजीव साने यांनी या लेखात केली आहे. त्यांचे मनःपूर्वक आभार.

हा लेख नीटपणे समजायला थोडा कठीण आहे. कार्ल मार्क्स १८८४ साली वारला तोपर्यंत कुठल्याही देशात कम्युनिस्ट राजवट आलीच नव्हती. त्यामुळे मार्क्सने सांगतलेली सगळी फक्त थिअरी होती. नंतरच्या काळात काही गोष्टी त्याने वर्तवल्याप्रमाणे घडल्या, पण अनेक गोष्टी विपरीतपणे घडत गेल्या. मार्क्सच्या विचारसरणीमुळे जगाच्या इतिहासात मोठी खळबळ उडाली, त्याला एक वेगळे वळण लागले हे मात्र खरे.

काल 5 मे, कार्ल मार्क्सची जयंती त्या निमित्त त्यावर राजीव साने यांचा लेख

कार्ल मार्क्स: श्रमस्वधर्माच्या वरदानाला सत्तामार्गाचा शाप

लेखक : राजीव साने

लहरीपणाने भलभलते आदर्श मानायचे आणि वास्तवावर डोके आपटून तरी घ्यायचे, किंवा आदर्श मानणे आरपार सोडून तरी द्यायचे, या कोंडीतून माणसाला सोडवणारा सर्वात महान विचारवंत म्हणजे कार्ल मार्क्स. त्याचे मुख्य म्हणणे असे होते की वास्तवाला स्वतःची अशी एक गती असते. इतिहासाच्या विविध टप्प्यांवर ही गती वेगवेगळी असते. या गतीच्या आरपार विरोधात जाणे व्यर्थ असते. पण मार्क्स नियतीवादी नक्कीच नव्हता. परिवर्तनवाद्यांची शक्ती व्यर्थ जाऊ नये ही तळमळ त्यामागे होती. इतिहासाच्या गतीला उलटा स्ट्रेट ड्राइव्ह मारायचा नसतो तर फ्लिक किंवा ग्लान्स करून जास्त चांगली दिशा देता येते हा मुद्दा होता.

“मूल्ये बिल्ये सब झूठ” असे त्याचे म्हणणे नव्हते. ‘मुद्दा आहे जग बदलण्याचा’ या सिंहगर्जनेमुळे तत्त्वचिंतनाचा अर्थच त्याने बदलवला. इतकेच नव्हे तर तो जाणीवेच्या जगाला दुर्लक्षित करतो हा आरोपही खरा नाही. “एखादी कल्पना जेव्हा जनतेचे स्वप्न बनते तेव्हा ती एक भौतिक शक्तीच बनते” या वचनावरून त्याचा भौतिकवाद का आवर्जून द्वंद्वात्मक (डायलेक्टिकल) म्हणावा लागतो हे ध्यानात येते.

विशेषतः तरुण वयातील लेखनात मूल्यदृष्टी ठळकपणे दिसून येते. आपल्या सृजनशीलतेला वाव देत स्व-सृष्टी घडविणे हा मानवी स्वधर्म आहे, असे तो मानत होता. उत्पादक काम या स्वाभाविक गोष्टीला लादलेपण आल्याने निर्माण होणारा आत्मवियोग (एलियनेशन) कसा दूर करता येईल ही त्याची मुख्य आस्था होती. एकीकडे निसर्गाशी आणि दुसरीकडे समाजरचनेशी झुंज देत मनुष्य दुर्भिक्ष्याच्या अवस्थेतून समृद्धीच्या अवस्थेत जाईल ही त्याची श्रद्धा होती.

त्याची न्याय-कल्पना सुटसुटीत समतावादी नव्हती. किंबहुना समता हा शब्दही त्याच्या साहित्यात अभावानेच आढळतो. अनुत्पादक राज्यकर्ते उत्पादकांची नाडणूक करतातच पण त्याभरात ते उत्पादकतेच्या वाटांमध्ये अडथळे निर्माण करतात आणि हे थांबले पाहिजे अशी त्याची शोषणमुक्तीची कल्पना होती. श्रीमंताचे काढून गरीबात वाटा अशी नव्हती.
उत्पादकांनी उत्पादकशक्तींची वाट अडविणारे राज्यकर्ते झिडकारून वाट मोकळी करणाऱ्या राज्यकर्त्यांच्या बाजूने उभे राहिले पाहिजे हा त्याचा संदेश आजही प्रस्तुत ठरणाराच आहे.

भाकिते का व कशी चुकत गेली
मार्क्सने अनुभवलेली भांडवलशाही ही एकोणीसाव्या शतकातील अवजड तंत्रज्ञानावर आधारित होती. त्यामुळे भांडवल-गुंतवणूक जास्ती जास्ती लागत जाणे आणि उत्पादकता मात्र त्यामानाने न वाढणे हे तेव्हा सत्यच होते. त्यामुळे नफ्याचे दर घसरणार, पिळवणूक तीव्र होत जाणार, कामगारवर्गाचे कंगालीकरण होत जाणार आणि व्यवस्था अरिष्टात सापडणार, याचे गणित त्याने मांडले. परंतु विसाव्या शतकात झालेले तांत्रिक बदल इतके विस्मयजनक आहेत की ते प्रत्यक्ष करत असणाऱ्या तंत्रज्ञांनाही स्वतःच्या डोळ्यावर विश्वास बसत नाही. इतके आरपार वेगळे दृश्य कल्पिण्यास १८८४ ला निधन पावलेला मार्क्स असमर्थ ठरला, हा ‘त्याचा’ दोष खचितच म्हणता येणार नाही. अवजड तंत्रामुळे येणारी अडचण ही भांडवलशाही या व्यवस्थेचाच अपरिहार्य परिणाम आहे असे समजण्यात मार्क्सने चूक केली. सरंजामशाहीतून भांडवलशाहीत हे संक्रमण अगदी चिकित्सकपणे मांडणारा मार्क्स; भांडवलशाहीतून समाजसत्तावादाकडे हे संक्रमण इतक्या घिसाडघाईने करता येईल असे मानण्यात उतावीळ ठरला. भांडवलशाहीचा असा ‘बालमृत्यू’ झालाच नाही. अत्यंत लवचिकपणे स्वतःला दुरुस्त करत नेणारी ती व्यवस्था आहे हे तिने सिद्ध केले. “तुम्ही जर लोकांत क्रयशक्ती पसरवली नाहीत तर मागणीअभावी मराल” हे सांगणारा केन्स द्रष्टा ठरला. केन्सप्रणित ‘औदार्याला’ लोकशाहीची जोड मिळून कल्याणकारी राज्य ही नवीच गोष्ट अस्तित्वात आली जिचा सुगावा मार्क्सला लागलाच नाही. त्यामुळे त्याची भाकिते धडाधड चुकत गेली. कामगारवर्गाचे कंगालीकरण न होता त्याचे श्रीमंत कामगार आणि गरीब कामगार या दोन वर्गात विभाजन झाले. श्रीमंत कामगाराला भांडवलशाही हवीशीच वाटली आणि गरीबात तिच्याशी लढण्याची ताकद उरली नाही. समाजाचे मालक आणि मजूर या दोन वर्गात ध्रुवीकरण होत जाईल असे मार्क्स मानत होता. प्रत्यक्षात नोकरदार मध्यमवर्ग आणि स्वयंरोजगारी लहान उद्योजक स्वरूपातला मध्यमवर्ग मिळून ध्रुवीकरण न होता अनेक स्तरांचा वर्गसमन्वय निर्माण झाला. भांडवलशाही मरणपंथाला लागून तेथे कामगारक्रांत्या झाल्याच नाहीत.

उलट जिथे अद्याप भांडवलशाहीचा पत्ताच नाही अशा देशात त्या झाल्या. त्या खरेतर सरंजामशाहीविरोधी क्रांत्या होत्या. भांडवली लोकशाही प्रस्थापित करणे हे त्यांचे ऐतिहासिक कार्य असायला हवे होते. पण लेनिन स्टालिन माओ या मंडळीना भांडवलशाही हा टप्पा गाळून थेट समाजसत्तावादात जाण्याचा मोह पडला. मूळ मार्क्सवादाशी प्रतारणा करून निर्माण झालेल्या या नोकरशाही व्यवस्था, गोर्बाचेव्हने वॉर्सॉ-सैन्य मागे घेताच कश्या वेगाने कोसळून पडल्या हे आपण पाहिलेच आहे. तसेच डेंग ज्याव बिंग नंतरचा चीन कसा कट्टर भांडवलशाहीवादी बनला हेही आपण पाहिले आहे. विसाव्या शतकाचा बदलाचा झपाटा लक्षात घेता भाकिते चुकणे ही गोष्ट क्षम्य किंवा स्वाभाविकच मानायला हवी.

सैद्धांतिक घोटाळे
उत्पादक अनुत्पादक हा वर्गविग्रह नष्ट व्हावा, तसेच शोषणमुक्ती व्हावी, या प्रेरणा वंदनीयच आहेत. परंतू हे परिवर्तन रक्तरंजित क्रांतीनेच, एकदाचे आणि कायमचे होउन जाईल, असा आग्रह धरणे अनावश्यक होते. शोषण तीव्र होऊन ते असह्य होऊन क्रांतीच होईल, असे नसून तर शोषण सौम्य करत नेणारी सततची सुधारणा पुढे पुढे नेणे, हे शक्य व समंजसपणाचे आहे. पण मार्क्स आणि त्याचे क्रांतीवादी अनुयायी ‘सुधारणावाद’ ही शिवी म्हणून वापरू लागले.

त्याहूनही महत्वाचा घोटाळा असा की, या सर्व परिवर्तनाची वाहक ही राज्यसंस्था स्वतःच असेल, व एकदा का ती कामगारवर्गाच्या हातात आली की, ती वर्गविग्रह कायमचा नष्ट करून टाकेल, हे गृहीत धरणे चूक होते. विशेषतः सर्वहाऱ्याची या नावाखाली चालणारी ‘हुकुमशाही’ हे काम करेल असा दावा करणे अक्षम्यपणे चूक होते. किंबहुना समाजात सत्ता आधी येते आणि ती सत्ताच वर्ग निर्माण करते असे युध्दसंस्थेच्या इतिहासाने नेहमीच दाखवले आहे.

“कामगारवर्गाच्या हातात राज्यसंस्था आली, की तो जरी पूर्वाश्रमीचा कामगार असला तरी क्रांतीनंतर तो ‘कामगार’च उरणार नाही आणि कम्युनिस्ट पक्षाची नोकरशाही हा स्वतःच एक शोषक वर्ग बनेल”. हा इशारा मार्क्सला बाकूनिनने थेटपणे दिला होता. पण मार्क्सने दुराग्रहीपणे बाकूनिनला हाकलून दिले.

वेगळा विचार मांडणाऱ्यांना गद्दार ठरवून खच्ची करायचे ही कम्युनिस्ट परंपरा खुद्द मार्क्सनेच चालू केली होती हे खेदाने म्हणावे लागते. मोठ्या लोकांच्या चुकाही मोठ्याच ठरतात हेच खरे.

समृद्धीच रोखून कधीच न्याय आणता येत नाही आणि उत्पादकाला चेपून समृद्धी येत नाही हे सांगणारा आणि माणूसच स्वतःचा इतिहास घडवतो, पण लहरीनुसार नव्हे, हे सांगणारा द्रष्टा पुरुष म्हणून मार्क्स नेहमीच आपला स्फूर्तिदाता राहील यात शंका नाही.

---