‘उदरभरण’ म्हणजे जीवंत राहण्यासाठी अन्न अत्यंत आवश्यक असते म्हणून ते पोटात ढकलणे असे वाटते. त्याच्या जोडीला श्रीहरीचे नाम घेतले की त्याला जाणिजे यज्ञकर्म असे म्हणून उच्च दर्जा दिला गेला आहे. पण जेवण म्हणजे फक्त पोट भरणेच नाही. खाणे हा सर्वांचाच अत्यंत आवडता विषय असतो. आवडलेला रुचकर पदार्थ मनसोक्त खाण्यामधून जी तृप्ती मिळते ती अवर्णनीय असते. त्याचा समावेश मी खाद्यंतीमध्ये करतो. अलीकडच्या काळातल्या वैद्यकीय शास्त्रामधल्या तज्ज्ञांनी खाण्यापिण्यावर खूप बंधने घालून ठेवली आहेत. एका बाजूला चांगले चुंगले पदार्थ खाण्याचे आकर्षण आणि दुसऱ्या बाजूला ही बंधने यांचा तोल सावरत रहावे लागते. या विषयावरील काही मनोरंजक लेखांचे इथे संकलन केले आहे. यातले काही लेख मी पूर्वी प्रकाशित केलेले आहेत आणि काही नव्याने मिळालेले आहेत
आपले लाडके लेखक श्री.पु.ल.देशपांडे यांनी खाण्यातल्या खानदानी मजेवर लिहिलेला हा मजेदार लेख इथे वाचा. (११-०९-२०१८)
https://anandghare.wordpress.com/2018/09/10/%e0%a4%96%e0%a4%be%e0%a4%a3%e0%a5%8d%e0%a4%af%e0%a4%be%e0%a4%a4%e0%a4%b2%e0%a5%80-%e0%a4%96%e0%a4%be%e0%a4%a8%e0%a4%a6%e0%a4%be%e0%a4%a8%e0%a5%80-%e0%a4%ae%e0%a4%9c%e0%a4%be-%e0%a4%aa%e0%a5%81/
आंतरभारतीय खाद्यंती या विषयावर मीच पूर्वी लिहिलेला लेख (१८-१०-२०११)
http://anandghan.blogspot.com/2011/10/blog-post_18.html
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
या पानावरले लेख
१. हे नको, ते नको, मग खाणार तरी काय?
२. पोळी आणि चपाती
३. क्या भात है!!
४. वडा पाव आख्यान
५. माझी चायनीज खाद्यंती
६. वदनी कवळ घेता!
१. हे नको, ते नको, मग खाणार तरी काय?
अतिविशाल महिलांनो, सुटीत काय काय हादडाल?
Have a great weekend ladies …
foodsfoods2
foods3
म्हणून मला तो पाठवावा लागला…..
That’s why I had to pass this on – –
…. मला धोका पत्करायचा नव्हता …
– – – didn’t want to risk it – – –
आणि तुमच्या ओठावर गोड स्मितहास्य आणायचे होते.
And I wanted to put a smile on your face.
दि. १२-६-२००९
२. पोळी आणि चपाती
मराठी भाषेत ‘पोळी’ व ‘चपाती’ हे पर्यायशब्द म्हणून जवळजवळ वापरले जातात. उच्चभ्रू समाजात ‘पोळी’ व तदितर समाजात ‘चपाती’ हा शब्द वापरला जातो असे ढोबळपणे म्हणता येते. ‘पोळी’ व ‘चपाती’ आणि ‘कालवण’ व ‘कोरड्यास’ या दोन शब्दजोड्यांत सामाजिक भेद तर आहेच; पण त्याचबरोबर भाषाकुळांचा भेदही आहे.
‘चपाती’ हा संस्कृत ‘चर्पट’चा तद्भव आहे; तर ‘पोळी’ हा खास द्राविड कुळातील शब्द आहे. तमीळमध्ये मराठीप्रमाणेच ‘पुरणपोळीगे’ असा शब्द आहे. तमीळ व हळेगन्नडमधील (प्राचीन कन्नडमधील) प वर्णाचा ‘व्हसागन्नड’ मध्ये (नूतन-कन्नड) ‘ह’ वर्ण होतो. पुरण>हुरण, पोळी-होळी, ‘पू’ (फूल) ‘हू’ इत्यादी. ‘पुराणपुष्पवल्ली’ म्हणजे ‘हळे-हुकबळी’ (जुनी हुबळी). त्यामुळेच मराठीत ‘होळी’ रे ‘होळी’ पुरणाची ‘पोळी’ असे शब्दांकन झाले आहे. ‘प’, ‘क’ व ‘य’ हे वर्णही एकमेकांची जागा घेतात. विशेषण भीषण: >विभीषण>बिभीषण:, कवि>कपि (विद्वत्कवय: कवय:, केवलकवयस्तु केवलं कपय: – सुभाषित), वंग>बंग इत्यादी.
संस्कृत ‘चर्पट’ याचा मराठी पर्याय चप्पट – चापट – चपाती. कणकेची लाटी पोळपाटावर (पोळी+पाट) ठेवून लाटण्याने लाटली (म्हणजे चपटी केली) की ‘चपाती’ तयार होते. आद्य श्रीमद्शंकराचार्यांचे ‘भज गोविन्दम्’ हे स्तोत्र ‘चर्पटपञ्जरी’ (चर्पटपञ्चरी) म्हणूनही ओळखले जाते. ‘चपातीची चवडी’ असा त्याचा अर्थ आहे. खरे पाहता, मराठीतील ‘धम्मकलाडू’ (धम्म – धम्मिल्ल – गोलाकार केसांचा ‘अंबाडा’) सोडला तर ‘चापटपोळी’ची कूळकथा ही आहे.
आंग्ल भाषेतील Lady या शब्दाची ‘मूळ कथा’ अभ्यासली तर त्याचा अर्थ ‘पोळी लाटणारी’ असाच आहे. प्राचीन आंग्ल भाषेत hiaefdige असा शब्द आहे. त्याचा अर्थ, ‘गृहस्वामिनी’. Hiaf याचा मूळ अर्थ ‘loaf.’ जर्मन भाषेत मूळ अर्थ knead (कणिक तिंबणे). तो शब्दही dough आणि dairy या शब्दांशी नाते सुचवतो. ‘रांधा, वाढा’ यातून आंग्ल Lady ही सुटली नाही म्हणायची ! ती ‘loaf kneader’ पोळीसाठी कणिक तिंबणारी, पोळ्या करणारी बाईच राहिली. प्राचीन आंग्ल भाषेत Lady म्हणजे ‘bread-keeper’.
(मो.गो. धडफळे यांच्या ‘भाषा आणि जीवन’मधील मूळ लेखाधारे) . . . वॉट्सॅपवरून साभार
***********
३. क्या भात है!!
—आमटीभात… वरणभात… दहीभात… ताकभात… कालवणभात… पिठलंभात… केशरीभात… वगैरे
सांप्रत काळात भारत देशात डाएट नावाच्या फॅडने किंवा स्टाईलने भात किंवा तांदूळ ह्या आपल्या लाडक्या आणि आवडत्या अशा पदार्थावर फार मोठी कुरघोडी करायला लावली आहे.
विकेट किपिंग करताना जांभया दिल्याबद्दल पाकिस्तानी कॅप्टन सरफराज अहमद जितका बदनाम झालाय त्यापेक्षा काकणभर जास्तच बदनामी डाएट ह्या प्रकाराने भाताची केलेली आहे. आणि समस्त भारतीयांसाठी ही गोष्ट खचितच महान चिंतेची बाब आहे.
भा र त ह्या शब्दाची व्युत्पत्तीच मुळात ‘भात जेवण्यात रत असलेल्या लोकांचा देश’ अशी व्हायला हवी होती आणि तेच जास्त संयुक्तिक झालं असतं नाही का. ज्या देशाच्या नावातच भात लपलेला आहे अशा लोकांनी भात सोडणे किंवा वजन वाढते म्हणून त्याला त्यागणे म्हणजे ऑस्ट्रेलियाने स्लेजिंगचा त्याग केल्यासारखं होईल.
भारतीय माणसाने आमटी भाताला नाही म्हणणे म्हणजे आमटीभाताचा घोर अपमान, म्हणजे स्टीव्ह बकनरने सचिनला नॉट आऊट देण्यासारखं आहे. बकनरने सचिनला खोटं आऊट देऊन आपलं नाव राखावं आणि आपण आमटीभात जेवून आपलं.
मी एक भारतीय आहे. भारत माझा देश आहे, सारे भारतीय माझे बांधव आहेत आणि देशातल्या प्रांतागणीक विविधतेने नटलेल्या भाताच्या परंपरांचा मला अभिमान आहे.
उत्तरेला काश्मीरी पुलाव पासून ते दक्षिणेकडील तामिळ रस्सम भाता पर्यंत, द्वारकेच्या गुज्जू कढी खिचडी पासून ते ओरिसा, बंगालच्या माछ भातापर्यंत, महाराष्ट्रातल्या केशरी भाता पासून ते हैदराबादेलतल्या बिर्याणी पर्यंत, कर्नाटकातल्या भिसीब्याळी अन्नम पासून ते लखनवी बिर्याणी पर्यंत भाताच्या सर्व परंपरांची आणि विविधतेने नटलेल्या परंपरांची मला आवड आणि अभिमानही आहे.
भारतात शेतीचं युग असल्यापासून आद्य पिकांमध्ये असलेलं धान्य सर्वार्थाने तांदूळच असेल. अनेक वर्षं चुलीवर शिजत असलेला भात गॅसवर आला आणि पेज हा पदार्थ गायब व्हायला सुरुवात झाली.
कुकर ह्या प्रकाराने भात शिजवण्याची पद्धत क्रिकेट मधल्या टी ट्वेंटीसारखी करून ठेवली आहे. मॅच चालू होऊन कधी संपते हे कळतही नाही. एरव्ही सोय म्हणून मान्य आहे पण निवांत असू तेव्हा गॅसवर खरी ‘कसोटी’ म्हणजे कुकर शिवाय भात लावायला हवा.
अस्सल भाताची मजा त्यात आहे. खरंतर तांदूळ शिजवायला ठेवून त्याचा अप्रतिम सुगंध हळूहळू स्वयंपाकघरात पसरायला हवा. पण कुकर फिल्डिंगला येतो आणि त्याला ह्या सुगंधाचा कॅच काही पकडता येत नाही. तो कायम ड्रॉपच होतो.
भाताची एक गम्मत आहे. भात हा एकटा कधीच नांदत नाही. तो जेव्हा एकटाच असतो तेव्हा त्याचं रुक्ष पिंड होतं. पण त्याच्या मुदीला गोडंवरणाची, लिंबाच्या फोडीची, आणि वरून तुपाच्या धारेची साथ मिळाली आणि एखाद तुळशीपत्राचं टॉपिंग मिळालं की त्याचा नैवेद्य होतो, पण वरणभात तुप आणि लिंबू 🍋 किंवा लिंबाचं लोणचं म्हणजे स्वर्ग सुखच. रिष्ता वही है किंतू सोच नई है.
गोडंवरण भात म्हणजे हृषीकेश मुखर्जींचा सिनेमा असेल तर नॉनव्हेज बिर्याणी ही वेबसिरीज आहे. रसिक माणूस या दोन्ही गोष्टी एकत्र एन्जॉय करू शकतो. जो एकावरच अडून राहतो त्याचं आयुष्य अगदीच निरस आणि एकसुरी ठरतं.
वरण, आमटी, रस्सा, रस्सम, कालवण, कढी, सांबार, पिठलं हे भाताचे शाश्वत सोबती आहेत. त्यांना कुणीही भाता पासून वेगळं करू शकत नाही, त्यांनी भाताची साथ शेवटपर्यंत देणं अलिखित नियम आहे.
डाळीच्या प्रमाणासोबत त्या दोघांचं नातं घट्ट होत जातं. कधीकधी आमटीची माया पातळ होते आणि भाताच्या उदार फटींमधून द्रव पदार्थ ताटभर पसरतो. सुखाच्या आठवणीं सारखी डाळच शिल्लक राहते. अशावेळी त्यांचा संसार अर्ध्यावरती डाव मोडल्याचा भास होतो. भातुकलीच्या खेळामधल्या राजाराणी सारखा.
चिंचं, गूळ, आमसूल, आगळ, कढिलिंबं, मिरच्या, कैरी, शेगटाच्या शेंगा, क्वचित वांगी, टोमॅटो खरे टेस्टमेकर्स आहेत. नागपुरात वांगी भात अतिशय आवडता आहे त्यांच्यामुळे गेमला एलिगन्स आहे. ही व्यंजनं ज्याला आवडत नाहीत, त्याचं आयुष्य फोल आहे.
जीरा राईसमधलं तडतडलेलं जिरं, दही बुत्तीमधली उडदाची डाळ, पुलावातलं तमालपत्र, कढी खिचडीमधली लवंग, काश्मिरी पुलावामधले काजू इत्यादी इत्यादी जेवणाच्या कहाणीमधले ट्विस्टस आहेत, ते शोधून ज्याला एन्जॉय करता आले त्याचं खाद्य जीवन आनंदी आणि परीपूर्ण ठरतं.
आमटी आणि भाताचा संसार मला उमा महेश्वरांच्या संसारसारखा वाटतो.
जेवणाने कितीही वेगवेगळे अवतार घेतले तरी सरतेशेवटी संध्याकाळी भात आमटी बरोबर पानात समोर आला की पोटात अगोदरच शांतता नांदायला लागते, आणि व्वा तोंडातून आपसूकच येतो
मऊ भात किंवा गरगट्ट भात ह्या बरोबर मेतकुटाने वेळ मारून नेता येते. थोडा ओव्हर रेटेड. बाकी परफॉर्मन्स फक्त वेळ मारून नेण्या इतकाच.
भाताची खरपुडी म्हणजे अगदी कव्हर ड्राइव्ह. सायीच्या दुधाची किंवा सायीच्या दह्याची साथ मिळाली की सोनेपे सुहागा असतो. मग त्याबरोबर तोंडी लावायला कही लागतंच असं नाही
फोडणीचा भात हा नाईट वॉचमन असतो. आदल्या रात्रीचा त्याचा गेम दुसऱ्या दिवशीच्या पहिल्या सेशनपर्यंत आरामात चालतो. शेंगदाणे आणि सांडगी मिरची हे दोघे नॉन स्ट्रायकिंग एन्डला असले की, चुरचुरीत फोडणीच्या भाताचा गेम विशेष बहरतो वगैरे.
खिचडीची तुलना कशाशीही होऊ शकत नाही. कमी वेळात अगदी मनसोक्त खाता येईल आणि तृप्ततेचा आनंद देऊन जो रोल दिया है उसको निभानेका फर्ज वो बहोत अच्छे तरिकेसे अदा करती है. आणि कढीची साथ असेल तर स्वर्गसुखाचा आनंद देण्यात कसूर करत नाही.
पोट व पिच बिघडलंय आणि विकेट पडताहेत अश्या सिच्युएशनमध्ये पिचवर उभं राहायलाच हवंय, कंटाळा आलाय आणि तरीही एक बाजू सांभाळायची आहे, अचानक घरी कोणीतरी आलंय आणि आस्कींग रेट वाढला आहे, किंवा अगदी हौस म्हणून साग्रसंगीत टेक्निकल आणि निवांत बॅटिंग करायची आहे- अश्या सगळ्याला पर्याय फक्त राहुल द्रविड आणि खिचडी हाच असू शकतो. साथीला भाजलेला पोह्याचा पापड, सांडगी मिरची, एखादी कोशिंबीर असली तर नुसती इनिंग सांभाळली जात नाही तर फॉलोऑन मिळालेली अख्खी मॅच जिंकली जाऊ शकते.
रात्रीच्या जेवणात भातापेक्षा सूप सलाड घेणाऱ्या लोकांचं मला कौतुक वाटतं. आणि त्यांना समाधान असतं डाएट सांभाळल्याचं.
(सूप आणि सलाड लोकं रात्रीच्या जेवणात ‘घेतात’. हे केवळ तुम्हाला दाखवण्यासाठी की आम्हीं तुमच्यापेक्षा वेगळे आहोत.तुम्ही मात्र भात ‘जेवता’).
एकंदरीतच आमटी भाताचं पोटभर जेवण म्हणजे उदरभरण नोहे जाणिजे यज्ञकर्म असतं. दाल रोटी खाओ, प्रभू के गुण गाओ ही अध्यात्माची पहिली पायरी असली तर कोन नाय कोनचा, डाळ भात लोनचा, हे जीवनाचं गुह्यतम गुढ ज्ञान आहे.
क्षोत्रं चक्षु: स्पर्शनंच रसनं घ्राणमएवच ह्या सर्वांना सोबत घेऊन जो हे ज्ञान प्राप्त करतो त्याला संसारात काहीच कमी राहत नाही.
इतिश्री आमटीभात पुराण संपूर्णम्
🌹🌹🌹🌹💐💐💐💐
मूळ लेखक अज्ञात, श्री अजय दांडेकर यांच्या मुखपुस्तकाच्या भिंतीवरून साभार दि. २५-१०-२०२१
४. वडा पाव आख्यान
विश्व शारदा साहित्य उपक्रम – शब्द फुले
वडा पाव
जरी आज कुणी ठरवले असेल आज वडा पाव दिन.
तरी रोजच कुणीच राहु शकत, नाही तुम बीन.
गरीबांसाठी तु पोटभर आणि स्वस्त
श्रीमंतांसाठी पण चमचमीत मस्त
कारण काहीही पुरते पण समोर पाहून तुला
सगळेच करतात फस्त.
नव्या नवरीसारखा देखणा तुझा थाटमाट,
हळद लागलेला सोनेरी मुखडा अंगातल्या चोळीत,
बटाटा , आलं लसूण, मिरची चा घाट.
शेजारी ठसकेबाज, मिरची बाई ,करवली.
अशा लज्जतदार , सौंदर्यावर कुणाची नजर जावु नये म्हणून
प्रियकर पावानं तुला हळुच कुशीत लपविली.
कवयित्री – वर्षा कुमठेकर
फक्त तुझ्या गंधाने मम मोह अनावर होतो
रसनेचा लगाम सुटतो मी सहज ओढला जातो।
हे बटाट्यावड्यांनो..!
पाहुन पिवळी तव कांती मी अति भुकेला होतो
हातात यायच्या आधी नजरेने खाऊन घेतो।
हे बटाट्यावड्यांनो..!
मग पाव पांघरूनी वरती लसणीची चटणी भरूनी
तळल्या मिरचीच्या संगे मी तुजला उचलून घेतो।
हे बटाट्यावड्यांनो..!
प्रकृती स्वास्थ्य वाद्यांचा किती विरोध झाला तरीही
हे प्रेम न माझे घटते आस्वाद तुझा मी घेतो।
हे बटाट्यावड्यांनो..!
आज जागतिक वडा पाव दिवसाच्या हार्दीक शुभेच्छा
🙂❤️🙂❤️😋😋😋
बटाटा वडा हे बटाटा वड़ा
दिल नहीं देना था देना पड़ा
बटाटा वडा हे बटाटा वड़ा
प्यार नहीं करना था करना पड़ा
बटाटा वड़ा
होते जो होश में
हम ऐसे न झूम जाते
अच्छा यहीं था पहले
हम तुम न पास आते
ओ ओ अब्ब दूर जाना हैं मुश्किल बड़ा
बटाटा वडा हे बटाटा वड़ा
दिल नहीं देना था देना पड़ा
बटाटा वड़ा डा डा डा बटाटा वड़ा
लगता है आज दिल के
अरमान निकल रहे हैं
कैसी है ाग जिसमें
हम दोनों चल रहे हैं
जा ठन्डे पानी का ले आ तू घड़ा
बटाटा वडा हे बटाटा वड़ा
दिल नहीं देना था देना पड़ा
बटाटा वड़ा
मस्ती में दिल की कश्ती
जाए न दुब अपनी
दुबे के पार उतारे
जोड़ी हैं खूब अपनी
तू भी कवारी हैं
मैं भी हूँ छडा
बटाटा वडा बताता वडा
दिल नहीं देना था देना पड़ा
बटाटा वड़ा
टा वदा टा वादा
Movie/album: हिफाज़त
*******************************
५. माझी चायनीज खाद्यंती
मी लिहिलेला हा लेख मिसळपाव या संकेतस्थळावर दि.१८-८-२००८ ला प्रकाशित झाला होता.
मी मुंबईला येण्यापूर्वीपासून फोर्ट विभागात कांही चायनीज रेस्टॉरेंट्स होती. आमच्या ऑफीसच्या गेटामधून बाहेर पडताच कांही पावले अंतरावर ‘मँडारिन’ की ‘नानकिंग’ अशा नांवाची दोन तीन खाद्यगृहे होती. चारी दिशांनी बांक दिलेल्या इंग्रजी अक्षरात लिहिलेल्या त्यांच्या ठळक, थोड्या भडकच, पाट्या मोठ्या आकर्षक होत्या. दरवाजातून दिसणारे इंटिरियर, आंतले फर्निचर आणि वेटर्सचे कपडे लक्ष वेधून घेत. पण लहानपणापासून चिनी लोकांच्या खाण्याबद्दल जे कांही ऐकले होते त्यावरून इथे कदाचित विंचवाच्या नांगीची चटणी, झुरळांची कोशिंबीर आणि सापाचे काप असले पदार्थ ‘लिंगचांगफू’ किंवा ‘हानछाऊशुई’ असल्या अजब नांवाने मिळत असतील असे वाटे. त्यामुळे हॉटेलच्या समोरून जातांना ते कितीही खुणावत असले तरी आंत पाय ठेवण्याची इच्छा होत नसे. ताज आणि ओबेरॉयसारख्या मोठ्या हॉटेलांमध्ये सेमिनार, कॉन्फरन्स वगैरेंच्या निमित्याने कधी तरी जाणे होत असे. एकदा चंव तरी घेऊन पहावी म्हणून तिथल्या खाद्यंतीतले चायनीज पदार्थ चाखून पाहिले आणि ते इतके आवडले की पोटभर खाऊन घेतले. त्यांची आवड दिवसेदिवस वाढतच गेली आणि अजून ती टिकून आहे.
धीर चेपल्यानंतर मित्रांच्यासोबत चायनीज हॉटेलांना भेट द्यायला सुरुवात केली. मुख्य म्हणजे त्या ठिकाणांचे मेनूकार्ड पूर्णपणे इंग्रजीतच असायचे आणि त्यात आक्षेपार्ह वाटणारा कोणताच जिन्नस दिसत नव्हता. ती हॉटेले जरी चिनी लोकांनी चालवली असली तरी तिथे येणारे सगळे ग्राहक हिंदुस्थानीच होते, त्यामुळे इथले लोक जे खाऊ शकतील असेच पदार्थ तिथे ठेवले जाणार हे उघड होते. यापूर्वी मी शेकडो मक्याची कणसे भाजून आणि तूपमीठ लावून खाल्ली होती, त्यांच्या किसाच्या गोळ्यांचे तळलेले वडे किंवा तो फोडणीला घालून तयार केलेले उपम्यासारखे पदार्थ खाल्ले होते, पण मक्याचे लुसलुशीत कोवळे दाणे वाफवून किती चविष्ट लागतात हे मला माहीत नव्हते. घरात टोमॅटोचे सार कधी केले गेले तर आम्ही जेवणाबरोबरच त्याचे भुरके मारीत असू, पुरणाच्या पोळीच्या सोबतीने कटाची आमटी व्हायचीच आणि आजारी पडल्यावर भाताची पेज प्यायला देत. या सगळ्या पेय पदार्थांना इंग्रजीत ‘सूप’ म्हणतात आणि पाश्चात्य लोक ते जेवणापूर्वी पितात हे मात्र तेंव्हा माहीत नव्हते. मुंबईला आल्यावर एक दोन वेळा उडप्याकडचे सूप पिऊन पाहिले, पण ते एकादी चटणी किंवा सॉस गरम पाण्यात मिसळून ढवळून दिल्यासारखे लागले, त्यामुळे फारसे पसंत पडले नाही. पण चायनीज पध्दतीचे स्वीट कॉर्न सूप पिऊन मात्र तिथल्या तिथे ‘कलिजा खलास झाला’. पुढे मी अनंत प्रकारची ‘क्लीअर’ आणि ‘थिक’ सूप्स चाखून पाहिली, त्यात ‘लेंटिल’, ‘ तिरंगा’, ‘लंगफंग’, ‘क्रॅब’ वगैरे प्रकारही आले. पण माझ्या मते तरी ‘ चिकन कॉर्न सूप’ हाच सर्व ‘सूप’ प्रजातींचा निर्विवाद बादशहा आहे.
मसालेभात, बिर्याणी, पुलाव, खिचडी आदि प्रकारात मोडणारा चायनीज फ्राईड राइस दिसायलाही वेगळा असतो आणि चवीलाही. आपला मसालेभात साहजीकच मसालेदार असणार, हैदराबादी बिर्याणीही चांगली झणझणीत असते, पुलाव थोडा सौम्य असतो आणि मुगाची खिचडी तर ‘आजारी स्पेशल’ समजली जाते. चांगली शिजलेली पण सुटी सुटी शिते असलेला चायनीज फ्राईड राईस मुळातच चविष्ट पण बेताचा तिखट असतो आणि त्यात आपल्याला हव्या त्या चटण्या व सॉस मिसळून त्याचे पाहिजे तसे संस्करण करता येते. शिवाय त्यासोबत मांचूरियाची ग्रेव्ही असली म्हणजे आहाहा ! ! ! क्या बात है? नूडल्सची गुंतागुंतीची भेंडोळी सोडवावीत का कापावीत या संभ्रमात पडून ती खातांना आधी आधी थोडी पंचाईत होत असे. त्याचे तंत्र जमायला लागल्यानंतर ती आवडायला लागली.
या सगळ्या चायनीज पदार्थात भोपळा मिरची, पातीचे कांदे, फरसबी, गाजर वगैरे एरवी वेगवेगळे खाण्यात येणारे पदार्थ एकत्र असतात आणि त्यातून निराळीच चंव निर्माण होते. कांही पदार्थात बांबूचे कोंब, बेबी कॉर्न, लसणीची हिरवी पाती यासारखे नवखे पदार्थही असतात. मुख्य म्हणजे पुलंच्या भाषेत सांगायचे झाले तर “सर्वात मका” असतो. तो कधी दाण्यांच्या रूपात असेल तर कधी त्याचे मैद्यासारखे गुळगुळीत पीठ ग्रेव्हीला लावलेले असेल किंवा त्या पिठात बुडवून तळलेले गोळे असतील. जोडीला सोया सॉससारख्या वेगळ्या चवी असतात. तेलाचा वापर माफक प्रमाणात केलेला असतो. कदाचित आले आणि लसूण या पाचक गोष्टी त्यात सढळ हाताने मिसळलेल्या असल्यामुळे ते पदार्थ पचायला हलके पडत असतीलही. निदान अशी समजूत तरी असते. या सगळ्या गुणांमुळे चायनीज खाणे जगभर सगळीकडे दिवसेदिवस लोकप्रिय होत गेले. मुंबईतल्या फोर्टमधल्या खास हॉटेलांतून लवकरच ते उपनगरांमधल्या सर्वसामान्य उपाहारगृहांमध्ये आले आणि आता तर रस्त्यांच्या कडेला असलेल्या वडापावाच्या स्टॉल्समध्ये व हांतगाड्यांवर चायनीज खाद्यपदार्थ मिळू लागले आहेत. अगदी लहान गांवातल्या पत्र्याच्या शेडमधल्या हॉटेलातल्या मेनूकार्डावर चायनीज विभाग असलेले मी पाहिले आहे. ‘मॅगी टू मिनिट नूडल्सने’ त्यांना घराघरात पोचवले आणि आता जागोजागी चायनीज पदार्थ करायला शिकवणारे क्लासेसही दिसतात. सगळेच खाद्यजग असे ‘चायनीजमय’ झाले असल्यामुळे निष्णात किंवा शिष्ट खवय्ये लोक आता ‘थाई’ आणि ‘मेक्सिकन’ ‘क्युझिन’चे कौतुक करू लागले आहेत.
पण आपल्या भारतीय हॉटेलात मिळणाऱ्या चायनीज पदार्थांचे बरेचसे भारतीयीकरण झालेले असते. त्यातल्या जिरे, मिरे, लवंग, वेलदोडे, कोथिंबीर, पुदिना वगैरे मसाल्यांचा चंवी ओळखून येतात आणि लोकांना त्या आवडतात. चीनला जाण्याची संधी कांही मला मिळाली नाही, पण पश्चिमेकडे मात्र बहुतेक ठिकाणच्या चायनीज हॉटेलांत चिनी वंशाचे वाटणारे नकटे चपटे लोकच काम करतांना दिसतात. आता सगळीकडे ‘इंडियन फूड’ सुध्दा मिळते, पण त्याच्या खानावळी एकाद्या गल्लीबोळात आडबाजूला असतात. चायनीज रेस्तराँ मात्र शहरांच्या मध्यवर्ती भागांत मोक्याच्या नाक्यांवर झोकाने विराजमान दिसतात. तिथे मिळणाऱ्या अन्नाची चंव वेगळीच असते. आपण जन्मात कधी न पाहिलेली पाने, फुले आणि बिया व त्यांचे अर्क त्यात घातलेले असतात. त्यातल्या भाज्या आणि मांसाचे तुकडे व्हिनेगारसारख्या द्रवात भिजवून ठेवत असतील. एकादा पदार्थ खाल्ल्यानंतर नक्की त्यात काय होते ते ओळखण्याएवढा मी त्यातला तज्ञ नाही, पण पूर्वी खाल्लेल्या पदार्थापेक्षा त्यात कांही तरी वेगळे असे आहे इतपत समजून येते. या आगळ्या चंवी कधी खूप आवडतात तर कधी नाही. पण मिळमिळीत कॉंटिनेंटल पदार्थांपेक्षा त्या नक्कीच उजव्या असतात.
😋😋😋😋😋😋😋
६. वदनी कवळ घेता!
गेल्याच आठवड्यात एका घरगुती विवाह सोहळ्याला उपस्थित राहण्याचा योग आला. कोरोनाचे सर्व नियम स्वयंशिस्तीने पाळून संपन्न झालेला तो मंगलसोहळा !वधू -वर आणि मित्रमंडळाकडील सर्व उपस्थिती चाळीसच्या घरात !घरगुतीपणाचे आल्हाददायी वातावरण! लग्नकार्यालय देखील घरगुतीच म्हणजे वधूच्याच घरी ! पंधरा- पंधरा जणांच्या दोन पंगती आणि तिसरी आणि शेवटची पंगत दहा माणसांची! प्रत्येकाला बसायला पाट आणि समोरील भव्य केळीच्या पानालाही रंगीत पाट. पाटाला रांगोळी !अलीकडे दुर्मिळ झालेल्या काही प्रथा ‘ कोरोना’ मुळे दृष्टीस पडल्या! पहिल्या पंक्तीतच वधू-वरांच्या सोबत ‘ श्लोक’ म्हणण्याचा कोणी तरी आग्रह केला. वराच्या मित्राने नवदांपत्याकडे पाहतच शुभारंभ केला.
वदनी कवळ घेता | नाव घ्या बायकोचे |
सहज स्मरण होते| नाम घेता तियेचे|
बनविले तियेने | कष्ट घेऊनी अन्न |
कौतुक प्रियेचे न करता | जेवितो तो बेइमान |
त्या छोट्या पंगतीत मोठी खसखस पिकली. मी श्लोक म्हणणाऱ्याचे कौतुक केले. त्याने “ही माझी रचना नाही व्हॉट्सऍपला ‘मधुकर लेले’ नामक कोणा कवीचा हा “श्लोक” असल्याचे प्रामाणिकपणे सांगितले. अलिकडे तेही सौजन्य दुर्मिळ झालेले! म्हणून त्याचेही पुन्हा कौतुक !
मला हे लग्नपंगतीतील भोजनश्लोक पूर्वीपासूनच फार आवडतात. खात खात गाणे आणि गात गात खाणे, याची मजा काही औरच !लहानपणी आमच्याही गावात लग्नाला जेवणाच्या मोठाल्या पंगती उठायच्या. वामनपंडितांचे श्लोक! त्यातील प्रश्नोत्तरे ! काही काही कळायचं नाही. पण रामदासांचा ‘वदनी कवळ घेता’ हा श्लोक लक्षात राहायचा.
वदनी कवळ घेता| नाम घ्या श्रीहरीचे|
सहज हवन होते | नाम घेता फुकाचे |
जीवन करी जिवित्वा | अन्न हे पूर्णब्रम्ह |
उदरभरण नोहे | जाणीजे यज्ञ कर्म |
समर्थ रामदासांच्या या श्लोकाचा अर्थ जरी लहानपणी समजत नव्हता तरी त्याचा भावार्थ उमजत होता. आजही अनेक ठिकाणी हाच श्लोक म्हटला जातो .
त्यानंतर भोजनश्लोकाचे आधुनिक रूप प्रथमच ऐकले ते परमपूज्य आप्पासाहेब पटवर्धनांच्या गोपुरी आश्रमात. आदरणीय भाऊ बागलकर त्यावेळी गोपुरी आश्रमाची व्यवस्था पाहायचे. दुपारचे गोपुरीतच शेतकरी कामकरी वर्गाने पिकविलेले पूर्णान्न आणि जेवणाच्या पंगतीच्या वेळी पूज्य साने गुरुजींनी रचलेला तो श्लोक ! भाऊ सांगत आणि आम्ही शिबिरार्थी एकसाथ गाऊ.
वदनी कवळ घेता |नाम घ्या मातृभूचे|
सहज स्मरण होते |आपल्या बांधवांचे |
कृषिवल कृषीकर्मी |राबती दिनरात |
श्रमिक श्रम करोनी |वस्तू ह्या निर्मितात |
करुनी स्मरण त्यांचे |अन्न सेवा खुशाल |
उदर भरण व्हावे |चित्त होण्या विशाल |
भारतमाता की जय |
सानेगुरुजीनी किती सोप्या शब्दात हे सारे मांडले आहे. राष्ट्रसेवा दलाच्या स्नेहभोजनासाठी गुरुजीनी ही भोजन प्रार्थना रचली. सेवादलाच्या अनेक दस्तानायक शिबिरात आणि कथामालेच्या अनेक कार्यक्रमात हा श्लोक आम्हीही घ्यायचो! आमच्या शाळाशाळांत शालेय पोषण आहार सेवन करताना हा श्लोक म्हणायला मी मुलांना सांगत असे!
भावना एकच, ज्यांच्यामुळे आपण अन्नग्रहण करीत आहोत. त्यांची कृतज्ञता व्यक्त करणे! त्या हातांपुढे लीन होणे!
कालच्या लग्नसोहळ्यात ‘ वदनी कवळ घेता ,नाम घ्या बायकोचे ‘ ही ओळ ऐकली आणि मला काळानुसार श्लोकाच्या शेवटच्या ओळीत पडलेला फरक बरंच काही सांगून गेला!
समर्थ रामदास ,”उदर भरण नोहे| जाणिजे यज्ञकर्म |’ पूज्य साने गुरुजी ,” उदरभरण व्हावे | चित्त होण्या विशाल |” लग्नसमारंभातील तो युवक,” कौतुक प्रियेचे न करता |जेवितो तो बेइमान|”
थोडक्यात काय , घास घेत असताना अन्नदात्याचे उपकार मानणे महत्त्वाचे !समर्थ रामदासांनी सृष्टिकर्ता श्रीहरीचे स्मरण करायला सांगितले, पूज्य सानेगुरुजींनी अन्न निर्माण करणाऱ्या, राबणाऱ्या कृषीवल कृषिकर्मींच्या हाताचे स्मरण करायला सांगितले, तर त्या युवकाने संसार काटकसरीने चालवत आपणास जेवू घालणा-या क्षणाची पत्नी आणि अनंतकाळची माता असलेल्या धर्मपत्नीचे स्मरण करायला सांगितले !त्या छोट्या लग्नसोहळ्यातील तो भोजनश्लोक ऐकून वाटलं, ‘अरे! सारेच संपलेले नाही अजून !’
हिंदू संस्कृती, संयम आणि समाधान यावर जशी उभारलेली आहे, तशीच ती कर्मकुशलतेवरही उभारलेली आहे आणि उभारलेलीच राहणार! त्याचीच प्रचिती त्या लग्नातील एकविसाव्या शतकातील बदल झालेला तो श्लोक देऊन गेला!
कौतुक प्रियेचे न करता |जेवितो तो बेइमान|”*
🖊️🖊️🖊️🖊️🖊️🖊️🖊️🖊️
✍🏼 सुरेश शामराव ठाकूर
लेखक साने गुरुजी कथामालेचे जेष्ठ कार्यकर्ते आहेत
surshyam22@gmail.com
🌴🌴🌴🌴🌴🌴🌴🌴🌴🌴
