शेषन आणि श्रीधरन

शेषन-श्रीधरन : एक जण भारतीय लोकशाहीला शिस्त लावणारा तडफदार माजी निवडणूक आयुक्त तर दुसरा कोकणरेल्वे, दिल्लीमेट्रो सारख्या चमत्काराचा निर्माता मेट्रो मॅन. टी.एन.शेषन आणि ई.श्रीधरन हे दोघंही आपआपल्या क्षेत्रात टॉपचे अधिकारी तर होतेच पण आपल्या कामामुळे अख्ख्या देशाची व्यवस्था सुधारून दाखवली.
पण गंमत म्हणजे हे दोघेही अधिकारी अगदी प्राथमिक शाळेत असल्यापासून एका वर्गात होते आणि पहिल्या नंबरसाठी त्यांच्यात तुफान स्पर्धा चालायची.
ई.श्रीधरन यांनी एका मुलाखतीमध्ये त्याकाळातल्या आठवणी सांगितल्या आहेत.
दोघेही मुळचे केरळचे. १९४२ साली तिथल्या पलक्कड या गावातल्या सर्वात फेमस असलेल्या बेसल एव्हान्जीकल मिशन हायस्कूलमध्ये श्रीधरन यांनी इंग्रजी दुसरी या वर्गात प्रवेश केला. शेषन आधी पासून त्याच शाळेत होते. वर्गात त्यांचा पहिला नंबर यायचा.
श्रीधरन यांनी आल्या आल्या त्या वर्षी शेषन यांना मागे टाकले.
तिथून या दोघांची स्पर्धा सुरु झाली. शेषन उंचीला कमी असल्यामुळे वर्गात पहिल्या बेंचवर बसायचे तर श्रीधरन उंच असल्यामुळे शेवटच्या बेंचवर. शेषन हे अतिशय अभ्यासू, कायम पुस्तकात बुडालेले असायचे. या उलट श्रीधरन फुटबॉल खेळायचे. इंग्रजी मध्ये मात्र टी.एन.शेषन यांच्या तोडीस तोड अख्ख्या शाळेत कोणी नव्हतं.
बोर्डाच्या परीक्षेत शेषन यांनी श्रीधरन यांना १ मार्काने मागे टाकलं. १९४७ सालच्या sslc बोर्ड परीक्षेत शेषन ४५२ मार्क मिळवून पहिले आले तर श्रीधरन यांना ४५१ मार्क मिळाले होते व त्यांचा दुसरा क्रमांक आला होता.
मार्कांसाठी किती जरी स्पर्धा असली तरी शेषन आणि श्रीधरन चांगले दोस्त होते.
पुढे इंटरमेजीएटसाठी देखील व्हिक्टोरिया कॉलेजला दोघांनी एकत्र अॅडमिशन घेतलं. दोघांनी एकत्र झपाटून अभ्यास केला.
अख्ख्या मद्रास प्रांतामध्ये इंजिनियरिंगला प्रवेश मिळेल एवढे मार्क मिळवणारे ते दोघेच होते.: पण टी.एन.शेषन यांना आपल्या भावाप्रमाणे आयएएस अधिकारी बनायचं होत यामुळे त्यांनी इंजिनियरिंगला प्रवेश घेतला नाही व मद्रास ख्रिश्चन कॉलेजमध्ये फिजिक्स विभागात प्रवेश घेतला. श्रीधरन मात्र आंध्रमधल्या काकीनाडाच्या इंजिनियरिंग कॉलेजमध्ये सिव्हील इंजिनियरिंग पूर्ण केलं.
पुढे १९५४ साली युपीएससी परीक्षा पासून होऊन आयएएस बनण्याच स्वप्न शेषन यांनी पूर्ण केलं. याच काळात श्रीधरन यांनी इंडियन इंजिनियरिंग सर्व्हिसेस एक्झाम पास होऊन रेल्वेमध्ये भरती झाले.
योगायोग असा की दोघेही ट्रेनिंगच्या निमित्ताने इंडियन फोरेस्ट कॉलेज डेहराडून येथे एकत्र आले. ते २ महिने शेषन व श्रीधरन सोबत राहिले. त्यानंतर मात्र दोघांचे रस्ते कायमसाठी वेगळे झाले. शेषन यांनी प्रशासकीय कारकिर्दीत एकामागून एक यश मिळवत भारताचे मुख्य कॅबीनेट सचिव बनण्यापर्यंत मजल मारली. हे भारतातील सर्वोच्च पद. १९८९ साली रिटायर झाल्यावर त्यांना निवडणूक आयुक्तपदावर नेमण्यात आलं.
भारतात निवडणूक काळात आचारसंहिता कडकपण राबण्यास शेषन यांनी घालून दिलेली शिस्त कारणीभूत ठरली. त्यांच्या कार्याचा सन्मान म्हणून मॅगसेसे पुरस्कार देखील देण्यात आला. तर श्रीधरन यांनी कलकत्ता मेट्रो, कोकण रेल्वे, दिल्ली मेट्रो, कोची मेट्रो, लखनौ मेट्रो असे अशक्यप्राय वाटणारे प्रोजेक्ट स्वतःच्या कर्तबगारीने व नेतृत्वाने पूर्ण केले. विक्रमी वेळेत सर्वोत्कृष्ट इंजिनियरिंगचे स्कील दाखवत श्रीधरन यांनी भारतीय रेल्वेचा कायापालट करण्यात महत्वाची जबाबदारी पार पाडलीत्यांना या बद्दल भारताचा सर्वोच्च पद्मविभूषण हा सन्मान देण्यात आला.
मैत्रीत अनेकदा लोक स्पर्धा करतात. स्पर्धा असावी तर शेषन-श्रीधरन यांच्या प्रमाणे चांगल काम करण्याची. देशाला नंबर वन करण्यासाठी या दोन दोस्तांनी जे प्रयत्न केले त्याचा आदर्श प्रत्येकाने घ्यावा हे नक्की..

गौतम बुद्धांची शिकवण

गौतम बुद्ध यांचे नाव सर्वांना चांगले माहीत आहे. त्यांच्या बौद्ध धर्माचा प्रसार पूर्व आशियाखंडामधील अनेक देशांमध्ये झाला होता, पण कालांतराने भारतातच तो धर्म मागे पडला होता. डॉ.बाबासाहेब आंबेडकर यांनी आपल्या अनुयायांसह बौद्ध धर्मात प्रवेश केल्यानंतर भारतातही या धर्मीयांची संख्या वाढली आहे. गौतम बुद्धांनी सांगितलेल्या ज्ञानाचा थोडक्यात सारांश कुणीतरी ५५ मुद्यांमध्ये खाली दिला आहे.

त्याशिवाय गौतमबुद्धांची शिकवण सांगणारे आणखी काही लेख खाली जमा केले आहेत. दि.११-०५-२०२२

१.तथागत गौतम बुद्ध ने समस्त ज्ञान के सार

इस सार को कुल 55 बिंदुओं में समेट दिया है :—
▪चार – आर्य सत्य
▪पांच – पंचशील
▪आठ – अष्टांगिक मार्ग और
▪अड़तीस – महामंगलसुत्त

बुद्ध के चार आर्य सत्य

दुनिया में दु:ख है
दु:ख का कारण है
दु:ख का निवारण है, और
दु:ख के निवारण का उपाय है

पंचशील

झूठ न बोलना
अहिंसा
चोरी नहीं करना
व्यभिचार नहीं करना और
नशापान/मद्यपान नहीं करना

अष्टांगिक मार्ग

सम्यक दृष्टि (दृष्टिकोण) /Right view
सम्यक संकल्प / Right intention
सम्यक वाणी / Right speech
सम्यक कर्मांत/ Right action
सम्यक आजीविका/ Right livelihood (profession)
सम्यक व्यायाम / Right exercise (physical activity)
सम्यक स्मृति / Right mindfulness
सम्यक समाधि / Right meditation (Vpasana Meditation)

महामंगलसुत्त
तथागत बुद्ध ने 38 प्रकार के मंगल कर्म बताए हैं जो महामंगलसुत्त के नाम से भी जाना जाता है। यह निम्नलिखित प्रकार है..

मुर्खो की संगति ना करना
बुद्धिमानों की संगति करना
शीलवानो की संगति करना
अनुकूल स्थानों में निवास करना
कुशल कर्मों का संचय करना
कुशल कर्मों में लग जाना
अधिकतम ज्ञान का संचय करना
तकनीकी विद्या अर्थात शिल्प सीखना
व्यवहार कुशल एवं विनम्र होना
विवेकवान होना
सुंदर वक्ता होना
माता-पिता की सेवा करना
पुत्र-पुत्री-स्त्री का पालन पोषण करना
अकुशल कर्मों को ना करना
बिना किसी अपेक्षा के दान देना
धम्म का आचरण करना
सगे सम्बंधियों का आदर सत्कार करना
कल्याणकारी कार्य करना
मन, शरीर तथा वचन से परपीड़क कार्य ना करना
नशीले पदार्थों का सेवन ना करना
धम्म के कार्यों में तत्पर रहना
गौरवशाली व्यक्तित्व बनाए रखना
विनम्रता बनाए रखना
पूर्ण रूप से संतुष्ट होना अर्थात तृप्त होना
कृतज्ञता कायम रखना
समय-समय पर धम्म चर्चा करना
क्षमाशील होना
आज्ञाकारी होना
भिक्षुओं, शीलवान लोगों का दर्शन करना
मन को एकाग्र करना
मन को निर्मल करना
सतत जागरूकता बनाए रखना
पाँच शीलों का पालन करना
चार आर्य सत्यों का दर्शन करना
आर्य अष्टांगिक मार्ग पर चलना
निर्वाण का साक्षात्कार करना
लोक धम्म लाभ-हानि, यश-अपयश, सुख-दुःख, जय-पराजय से विचलित ना होना
शोक रहित, निर्मल एवं निर्भय होना . . . . . एक कदम बुद्ध धर्म की ओर

२. दुःखमय जीवन और दुख दूर करने की खोज – गौतम बुद्ध

मनुष्य को समझ आते ही दु:ख के अनुभव होने लगते हैं। आयु अनुसार उन दु:खों की कारण परंपरा अलग होती है। मनुष्य जो चाहता है उसके अनुसार घटित नहीं हुआ या मन के विरुद्ध कुछ घटित हुआ तो मनुष्य को दुख होता है। हर एक की चिंताएं भिन्न होती हैं। अत्यंत गरीब मनुष्य को आज बच्चों को क्या खाना खिलाया जाए इसकी चिंता होती है, तो धनवान आदमी को बेटे के सरदर्द की चिंता और दुख होता है।
इस संसार मे तीन प्रकार के दुख या पीडा होती है। आध्यात्मिक, अधिभौतिक तथा अधिदैविक। शारीरिक व्याधि भूख,प्यास, आदि वजह से होने वाले दु:ख आध्यात्मिक दु:ख कहलाते हैं। बाघ, सांप, चोर, गुनाहगार, दुष्ट आदि से जो दुख होते हैं वह अधिभौतिक दुःख। आंधी, बाढ़, भूकंप, भूत, पिशाच आदि से जो दु:ख होता है, वह आधिदैविक दु:ख है। ऐसे यह तीन प्रकार के दु:ख त्रिताप नाम से जाने जाते हैं।
हम सब देखते हैं कि आजकल के युग में टेंशन नाम का चतुर्थ ताप बहुत ही बढा हुआ है। इतना बढा है, कि जगत के 800 करोड़ लोगों को किसी ना किसी तरह का टेंशन है। यह मानसिक ताप है, तो आध्यात्मिक दु:ख ही है। उसका उपाय भी आध्यात्मिक ही है। भौतिक विज्ञान ने इसके ऊपर उपाय स्वरूप कुछ औषधियों का निर्माण किया। लेकिन उसका परिणाम होता हुआ दिखाई नहीं देता। क्योंकि, औषधी टेंशन नष्ट नहीं कर सकती।

मानवीय दुखों पर इलाज करने के अनुसंधान में बौद्ध धर्म का जन्म हुआ यह हम सब को अच्छी तरह ज्ञात है।
राजा शुद्धोधन के शिशु के जन्म समय पर यह ज्योतिष बताया गया कि बालक आगे चलकर बड़ा संन्यासी होगा। राजा को यह पसंद नही आया। राजा ने सिद्धार्थ को एक बंद महल में ही रखा, और युवावस्था प्राप्त होते ही उसका विवाह कर दिया गया। एक दिन उसने रथ में बैठकर नगर की परिक्रमा की। राह में उसे एक बहुत वृद्ध व्यक्ति मरणासन्न अवस्था में दिखाई दिया। उसने अपने सारथी से पूछा, यह क्या है? सारथी ने राजपुत्र को बताया कि यह वृद्ध हो गया है। राजपुत्र ने पूछा वृद्ध याने क्या? उसे बताया गया कि, जब आयु बहुत ज्यादा बढ़ जाती है तब मनुष्य वृद्धावस्था को प्राप्त होता है। राजपुत्र बहुत चिंतित हुआ उसने पूछा क्या मैं भी वृद्ध हो जाऊंगा? उसे बताया गया, हां सभी वृद्ध होते हैं। राजपुत्र को बहुत दुख हुआ। ऐसे ही राह में एक कोढी मनुष्य, एक शव यात्रा, एक भिकारी, ऐसे अनेक लोग दिखाई दिए और हर समय राजपुत्र के प्रश्न पर बताया गया कि हर एक का ऐसा हो सकता है, तथा मृत्यु अनिवार्य है। राजपुत्र सिद्धार्थ अपने महल में वापस गया और सोच विचार करने लगा, कि यह जो दुख है वह कैसे दूर होगा। यह सोच विचार करते हुए उसमें बैराग्य बुद्धि आई और वह तपस्या करने हेतु वन में चला गया। एक दिन बोधिवृक्ष के नीचे बैठे हुए उसे ज्ञान हो गया। क्या ज्ञान हुआ? अभी राजपुत्र सिद्धार्थ, बौद्ध बन गया। वह जगत को बताने लग गया कि इस दुनिया में दुख है ही नहीं। क्योंकि यह जगत शून्य है। कुछ नहीं है।

वास्तव में बुद्ध ने यह कोई नया सिद्धांत नहीं बताया। उसके पूर्व अत्यंत प्राचीन समय से वैदिक ऋषि मुनियों ने जगत को समझा दिया था, कि यह जगत एक क्षण के लिए भी अस्तित्व मैं आया ही नहीं है, एवं परमात्मा के अलावा दूसरे किसी भी चीज का अस्तित्व होना असंभव है।श्रुति कहती है, ‘नेह नानास्ति किंचन’ (उपनिषद ४.४.१९) । वेद उपनिषदों में ऐसी अनेक श्रुतियां है जो बड़े स्पष्टता से विदित करती हैं, की मानव दु:ख केवल अज्ञान के कारण है। वास्तव में यह जग है ही नहीं, और कोई भी दो या अधिक वस्तु अस्तित्व में नहीं।

. . . . . अनिलजी महाराज . . . . . . . . फेसबुकवरून साभार दि. ०६-०४-२०२२

३. बौद्धदर्शन : द्वादश-निदान

. . . Santosh Karkhanis Thane
दु:खकारण या आर्यसत्याचे निरुपण करताना भगवान बुद्धांनी दु:खाला कारणीभूत असलेली बारा कारणांची मालिका सांगितली. यातील प्रत्येक दुव्याला बुद्धांनी ‘निदान’ असे म्हटले आहे. त्यामुळे ही मालिका ‘द्वादश-निदान’ या नावाने ओळखली जाते. ही बारा निदाने पुढीलप्रमाणे : अविद्या, संस्कार, विज्ञान, नामरूप, षडायतन, स्पर्श, वेदना, तृष्णा, उपादान, भव, जाति, जरामरण.
जरामरणाच्या अनुषंगाने शोक-परिवेदना-दु:ख-दौर्मनस्य येतात असेही सांगितले आहे.
अविद्येमुळे (अविद्येचा अर्थ मागील लेखात स्पष्ट केला आहे) आपल्या मनात विकार निर्माण होतात. यालाच बौद्ध दर्शनात ‘संस्कार’ (पाली भाषेत ‘संखारा’) म्हटले आहे. या विकारातून ‘मी आहे’ अथवा ‘पदार्थ आहेत’ अशी अस्तित्वाची जाणीव निर्माण होते. यालाच बौद्ध दर्शनात ‘विज्ञान’ म्हटले आहे. विज्ञानामुळेच ‘नामरूपाची’ निर्मिती होते. ‘नाम’ म्हणजे मन:पिंड आणि रूप म्हणजे शरीरपिंड. या नामरूपामुळे सहा इंद्रिये (पाच ज्ञानेंद्रिये आणि मन) तयार होतात. या सहा इंद्रियांना बाहेरील कोणत्याही गोष्टीचा स्पर्श होतो. डोळ्यांना वस्तू दिसतात, कानाला ऐकू येते, मनात विचार येतात इत्यादी. त्यामुळे सुख-दु:ख इत्यादी भावना निर्माण होतात. त्यांना ‘वेदना’ म्हटले आहे. या सुखद वेदना पुन्हा पुन्हा अनुभवाव्या, दु:खद वेदना परत अनुभवण्यास लागू नये अशी भावना म्हणजे ‘तृष्णा’ निर्माण होते. या तृष्णेची अत्यंतिकता म्हणजे ‘उपादान’ (यालाच ‘आसक्ती’ असेही म्हणता येईल). उपदान मृत्युनंतर पुढील जन्मास (‘भव’) कारणीभूत ठरते. त्यामुळे पुढील आयुष्याला (‘जाती’) सामोरे जावे लागते. आयुष्य आले की वृद्धत्व आणि मृत्यू (‘जरामरण’) आलेच. त्यामुळेच दु:खाची निर्मिती होते. अशी ही दु:खनिर्मितीची साखळी आहे. या मालिकेतील आधीच्या दुव्यामुळे पुढील गोष्ट घडते. याला ‘प्रतीत्यसमुत्पाद’ असेही नाव आहे.
ही शृंखला तोडणे मानवाला शक्य आहे. ‘तृष्णा जागविणे-न जागविणे’ माणसाच्या हातात आहे. समाधी अवस्थेत (समाधीचा अर्थ मागील लेखात स्पष्ट केला आहे) मनाच्या समतोल अवस्थेमुळे नवी तृष्णा जागत नाही आणि मनुष्य या दु:ख निर्माण करणाऱ्या साखळीतून मुक्त होऊ शकतो असे बुद्धाचे प्रतिपादन आहे.
ही मालिका थोडी किचकट आणि ओढून-ताणून आणली आहे असे प्रथमदर्शनी वाटते. पण ध्यानात खोलवर गेले असता या दुव्यातील अनेक गोष्टींचा अनुभव येतो.
पुढील लेखात प्रतीत्यसमुत्पाद आपण अधिक सोप्या शब्दात समजून घेऊ आणि आपल्या जीवनातील दु:खे कमी करण्यासाठी त्याचा कसा उपयोग करता येईल हे पाहू. प्रतीत्यसामुत्पादाचा आणि ध्यान-समाधीचा काय संबंध आहे ते ही पाहू.

सोबतचा फोटो : कार्ला येथील स्तूप

हा लेख आणि माझे बौद्ध आणि अन्य दर्शनासंबंधी लेख माझ्या ब्लॉगवर http://chintan101.blogspot.com/p/blog-page_36.html येथे प्रकाशित झाले आहेत.

*******************

४.बौद्ध दर्शन : आर्यसत्ये

Santosh Karkhanis Thane
·
गौतम बुद्धाला ज्ञानप्राप्ती झाल्यावर पहिले प्रवचन त्यांनी सारनाथ येथे त्यांच्याबरोबर आधी मुक्तीचा मार्ग शोधत असलेल्या पाच श्रमणांना दिले. हे प्रवचन ‘धम्मचक्र प्रवर्तन’ या नावानेही ओळखले जाते. अशोकचक्र याच धम्मचक्राचे प्रतीक आहे.
यावेळी गौतम बुद्धांनी चार आर्यसत्ये सांगितली. (‘आर्यसत्ये’ म्हणजे ‘शाश्वत सत्ये’).
1>दु:ख आहे : या जगात दु:ख आहे हे भगवान बुद्धांनी ठामपणे सांगितले. म्हणूनच काही टीकाकार ‘दु:खवादी’ अशी या धर्मावर टीका करतात. ‘सुख पाहता जवापडे, दु:ख पर्वताएवढे’ किंवा ‘अधिक सुख मिळवावे’ अशी बुद्धाची भूमिका नाही. एखाद्या गोष्टीत काही काल सुख वाटले तरी नंतर ती गोष्ट नाहीशी झाल्यावर दु:खच वाट्याला येते. त्यामुळे सुखाचे अंतिम पर्यावसान दु:खातच होते अशी ही भूमिका आहे. एखादा वैद्य रोगावर औषधोपचार करण्यापूर्वी रोग असल्याची खात्री करून घेतो त्याप्रकारची ही भूमिका आहे.
2>दु:ख समुदाय (दु:ख कारण) : एखादा निष्णात वैद्य रोगाची खात्री करून घेतल्यावर त्या रोगाच्या मूळ कारणांचा शोध घेतो. मूळ कारण सापडल्यावरच त्यावर इलाज करणे शक्य होते. अन्यथा हे इलाज वरवरचे तात्कालिक होतील. दु:खाचे मूळ कारण अविद्या आहे. अविद्या म्हणजे अहंकार (‘मी’) आणि ममत्व (‘माझे’) यातून उगम पावलेली आत्मकल्पना. अविद्येतून तृष्णा आणि तृष्णेतून दु:ख जन्माला येते असे बुद्धाने प्रतिपादन केले. अविद्येतून दु:खाचा जन्म कसा होतो याचे विस्तृत विवेचन बुद्धाने केले आहे. त्याला द्वादश-निदान असे म्हणतात. आपण द्वादश-निदान या लेखमालेत नंतर समजून घेऊ.
3>दु:ख निरोध : रोगाच्या मूळ कारणांचा शोध घेतल्यावर त्यावर काय इलाज करता येईल याचा वैद्य शोधघेतो. मूळ कारण कळल्याने इलाजाची दिशा मिळते. बुद्धाने ‘अविद्येचा नाश केल्यास दु:खापासून मुक्ती मिळते’ असे सांगितले. दु:खापासून मुक्ती ही केवळ कल्पना नाही तर आपण स्वत: दु:खापासून मुक्ती मिळविली असल्याचे ठाम प्रतिपादन केले.
4>दु:ख निरोधगामिनी प्रतिपदा (दु:ख निरोधचा मार्ग) : रोगावर इलाज ठरविला की वैद्य औषध कसे घ्यायचे हे विस्तृतपणे सांगतो. तसेच भविष्यात पुन्हा हा रोग उद्भवू नये म्हणून काय काळजी घ्यायची याची माहिती देतो. गौतम बुद्धाने हा दु:खापासून मुक्ती मिळविण्याचा मार्ग टप्प्याटप्प्याने विषद केला. आज अडीचहजार वर्षानंतरही सामान्य संसारी माणूस या मार्गाने जाऊन जीवनातील दु:खांवर मात करू शकतो. ‘आर्यअष्टांगमार्ग’ असे त्या मार्गाचे नाव आहे.

पुढील लेखात या ‘आर्यअष्टांगमार्गाचा’ विचार करू.

ही लेखमाला माझ्या ब्लॉगवर http://chintan.karkhanisgroup.com येथे ‘दर्शनशास्त्र’ विभागातही प्रसिद्ध होत आहे. आतापर्यंत प्रकाशित झालेले लेख तेथे अनुक्रमणिकेसह उपलब्ध आहेत.

*****************************

५. नवी भर दि. १६-०५-२०२२ बुद्धपौर्णिमा

.
बुद्ध पौर्णिमा
.
वैशाख पौर्णिमेलाच गौतम बुद्ध (जन्मः इसवीसनपूर्व ५६३ वर्षे; निर्वाणः इसवीसनपूर्व ४८३ वर्षे) यांचा जन्म लुम्बिनी येथे झाला. वयाच्या ३५-व्या वर्षी म्हणजेच इसवीसनपूर्व ५२८ वर्षे, बुद्धगया येथील बोधीवृक्षाखाली त्यांना वैशाख पौर्णिमेलाच ज्ञानप्राप्ती झाली होती. तसेच, वयाच्या ८०-व्या वर्षी, इसवीसनपूर्व ४८३ वर्षे, वैशाख पौर्णिमेलाच कुशीनगर येथे गौतम बुद्धांचे निर्वाण झाले. गौतम बुद्ध हे श्रीविष्णूंच्या दशावतारांपैकी नववा अवतार मानले जातात.
.
भारतातील बुद्धजयंतीचा इतिहास
.
डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर (जन्मः१४ एप्रिल १८९१ मृत्यूः६ डिसेंबर १९५६) यांच्या अध्यक्षतेखाली २ मे १९५० रोजी भारतात पहिली सार्वजनिक बुद्ध जयंती, दिल्ली येथे साजरी झाली. म्हणून ते भारतातील सार्वजनिक बुद्धजयंती महोत्सवाचे प्रणेते ठरतात. आंबेडकरांच्या प्रयत्नांमुळे २७ मे १९५३ रोजी केंद्र सरकारने बुद्धजयंतीनिमित्त सार्वजनिक सुट्टी जाहीर केली.
.
बुद्धजयंती किंवा बुद्ध पौर्णिमा हा बौद्ध धर्मीयांचा सर्वात महत्त्वाचा उत्सव आहे. हा सण जगभरात विशेषतः भारतात वैशाख पोर्णिमेच्या दिवशी साजरा केला जातो. आपल्या मानवतावादी आणि विज्ञानवादी धम्म सिद्धांतांमुळे तथागत बुद्धांना जगातील महापुरुष आणि गुरू मानले जाते. बौद्ध धर्मीयांची मोठ्या प्रमाणावर संख्या असणाऱ्या चीन, जपान, व्हिएतनाम, थायलंड, भारत, म्यानमार, श्रीलंका, सिंगापूर, अमेरिका, कंबोडिया, मलेशिया, नेपाळ, इंडोनेशिया या देशांसह, सुमारे १८० देशांतील बौद्ध लोक हा सण उत्साहात साजरा करतात. यातील अनेक देशात बुद्ध जयंतीची सार्वजनिक सुट्टी असते. भारतात देखील बुद्ध पौर्णिमेनिमित्त सार्वजनिक सुट्टी असते.
.
चार आर्यसत्ये
.
प्रथमावस्थेतील बौद्ध धर्म हा अगदी साधा, समजण्यास सोपा, नैतिक तत्त्वांवर भिस्त ठेवणारा; मानवता, करुणा आणि समानता यांचा पुरस्कार करणारा असा होता. या काळात बुद्ध हा असामान्य गुणवत्ता असलेला, पण मानवदेह धारण करणाराच मानला जात होता. या जगात अबाधित सत्ये कोणती आहेत आणि जगाचे रहाटगाडगे कसे चालते, यासबंधीचे ज्ञान त्यांना बोधिवृक्षाखाली प्राप्‍त झाले. त्यांना प्रथम चार आर्य सत्यांचा साक्षात्कार झाला. त्याआधारे त्यांनी जगास, दुःखनिवारणाचा जो आचारधर्म सांगितला, त्यालाच ’बौद्ध धर्म’ असे म्हणतात. ती चार आर्यसत्ये पुढीलप्रमाणे आहेत.
.
१. दुःख सर्वत्र पसरलेले आहे.
२. हाव हे सर्व दुःखांचे मूळ आहे.
३. हाव नाहीशी केली तर दुःखही नाहीसे होऊ शकते.
४. हाव नाहीशी करण्याचा मार्गही असलाच पाहिजे.
.
“बुद्धं शरणं गच्छामि, धम्मं शरणं गच्छामि, संघं शरणं गच्छामि. हाच सनातन धर्म आहे.” अशा प्रकारची प्रार्थना बौद्ध धर्मात केली जाते. सामान्यतः ’बुद्धा’चे म्हणजे विद्वानाचे म्हणणे मानावे. बुद्ध कदाचित भिकार्‍यास भीक देऊ नका असे म्हणेल, कारण भीक दिल्यास माणसे आळशी होतात. मात्र ’धर्म’ करुणेचा मार्ग सांगेल. त्यास दया दाखवावी म्हणेल. अशा प्रसंगी ’धर्मा’चे ऐकावे. मात्र करुणेच्या मार्गाने जात असता समूहच आळशी झाला, तर चालणार नाही. म्हणून संघाचा त्यास विरोधच असेल. अशा प्रसंगी ’संघा’चे ऐकावे. यात जे सर्व प्राणीमात्रांच्या हितकारक असेल तेच करावे. अनुक्रमे ’बुद्ध’, ’धर्म’ आणि ’संघ’ सांगेल तसेच वागावे असे बौद्ध धर्मात सांगितलेले आहे. त्यामुळे ’हाव’ नियंत्रणात राहून मानवी जीवनातील दुःख नाहीसे होऊ शकेल.
.

नरेंद्र गोळे . . . . फेसबुकवरून साभार

एक जुनी गोष्ट आहे . एक बौद्ध मंक (भिक्षू ) बुद्धाचा संदेश जगात पसरवण्यासाठी निघाला होता . जाण्यापूर्वी बुद्धाचे आशीर्वाद घ्यायला तो आला होता त्याने बुद्धांच्या पायाला स्पर्श करून आशीर्वाद घेतला तेव्हा बुद्ध म्हणाले – हा पहा दिव्य वरदान लाभलेला मंक त्याने आईला मारले आहे . त्याने वडिलांना मारले आहे . सर्व नातेवाईकांना मारले आहे त्याने राजालाही मारले आहे . सर्व शिष्यांना आश्चर्य वाटले त्यांचा त्यांच्या कानावर विश्वास बसेना . बुद्ध हे काय म्हणत आहेत ?
एका शिष्याने धैर्य एकवटून विचारले – महाराज , तुमच्या बोलण्याचा अर्थ काय ? खुनी माणूस गुणी कसा असेल ? तुम्ही याला वरदान लाभले आहे असे म्हणत आहात .
बुद्ध हसून म्हणाले – एवढेच नाही तर त्याने स्वतःला पण मारले आहे . त्याने आत्महत्या केली आहे .
त्यानंतर त्यानी एक गाणे म्हटले . ” गाथा ” . त्यात त्यानी त्याना काय म्हणायचे होते ते स्पष्ट केले .
प्रत्येकाला एक मूल म्हणूनच वाढविण्यात आले आहे . जगात तुमची पहिली शिकवण तशी आहे . वर्षानुवर्षे तुम्हाला लहान मूल म्हणून रहायलाच शिकविले आहे तुम्हाला परावलंबी ठेवण्यात आले आहे . तुम्हाला नेहमीच कुणा तरी वडिलधाऱ्या व्यक्तीचा आधार घेण्याची सवय लावली आहे . काय करावे आणि काय करू नये हे कुणी तरी अधिकाराने सांगावे असे तुम्हाला वाटत आले आहे ..
परिपक्वता म्हणजे काय ? तर आपले निर्णय स्वतः घेणे . स्वतःच्या पायावर उभे रहाणे . काय करावे , काय करू नये हे स्वतः ठरवणे . पण हे होत नाही प्रत्येकाचे आई वडील मुलांना बिघडवतात .मग शाळा , मग कॉलेज . मग विद्यापीठ सागळे तुम्हाला बिघडविण्यासाठी आतूर असतात . त्यामुळे क्वचितच कोणी प्रौढ – परिपक्व होतो .
समाजाला परिपक्व माणसे नको असतात . ती धोकादायक असतात . असा माणूस स्वतःच्या इच्छे प्रमाणे जगतो . तो स्वतःच्या गोष्टी स्वतः करू लागतो . लोकांचे मत . लोक काय म्हणतील याची तो फिकिर करत नाही . आदर . मान , सन्मान यांच्या तो मागेच नसतो . तो आपले आयुष्य आपल्या मर्जीत जगतो त्यासाठी तो काहीही करायला तयार असतो .
पण तो स्वातंत्र्याचा त्याग करायला कधीच तयार नसतो
समाजाला अशी माणसे नको असतात त्यांची समाजाला भीती वाटते . सर्वांचे मानसिक वय ७-१४ एवढेच असावे असे समाजाला वाटते .
ओशो – Maturity या पुस्तकातील दोन पानांचा अनुवाद बुद्ध पौर्णिमेनिमित्त
श्याम केळकर . . . . फेसबुकवरून साभार

*************************************

नवी भर दि. १८-०६-२०२२ :

☸☸☸☸☸☸☸☸☸☸☸
एक बार एक भन्ते जी भिक्षा माँगते हुए एक घर के सामने खड़े हुए और उन्होंने आवाज लगायी,
भिक्षा माते
घर से महिला बाहर आयी। उसने उनकी झोली मे भिक्षा डाली और कहा,
“भन्तेजी, कोई उपदेश दीजिए!”
भन्तेजी बोले, “आज नहीं, कल दूँगा।”
दूसरे दिन भन्तेजी ने पुन: उस घर के सामने आवाज दी – भिक्षा माते
उस घर की स्त्री ने उस दिन खीर बनायीं थी, जिसमे बादाम-पिस्ते भी डाले थे,
वह खीर का कटोरा लेकर बाहर आयी।
भन्ते जी ने अपना कमंडल आगे कर दिया।
वह स्त्री जब खीर डालने लगी, तो उसने देखा कि कमंडल में गोबर और कूड़ा भरा पड़ा है। उसके हाथ ठिठक गए।
वह बोली, “भन्ते ! यह कमंडल तो गन्दा है।”
भन्तेजी बोले, “हाँ, गन्दा तो है, किन्तु खीर इसमें डाल दो।”
स्त्री बोली, “नहीं भन्ते, तब तो खीर ख़राब हो जायेगी। दीजिये यह कमंडल, में इसे शुद्ध कर लाती हूँ।”
भन्तेजी बोले, मतलब जब यह कमंडल साफ़ हो जायेगा, तभी खीर डालोगी न ?”
स्त्री ने कहा : “जी भन्ते !”
भन्तेजी बोले, “मेरा भी यही उपदेश है।
मन में जब तक चिन्ताओ का कूड़ा-कचरा और बुरे संस्करो का गोबर भरा है, तब तक उपदेशामृत का कोई लाभ न होगा।
यदि उपदेशामृत पान करना है, तो प्रथम अपने मन को शुद्ध करना चाहिए,
कुसंस्कारो का त्याग करना चाहिए, तभी सच्चे सुख और आनन्द की प्राप्ति होगी।
बुद्धं सरणं गच्छामि
धम्म सरणं गच्छामि
संघं सरणं गच्छामि

. . . . श्री.आर आर थोरात यांच्या फेसबुकवरील पानावरून साभार
🇮🇳🙏🏻☸💙🌹🦁🌞💙☸🙏🏻🇮🇳

control your emotions

Buddha and his disciples never stay in one place for a long time. Staying for a long time will be a burden to the villagers as they depend on villagers for their food.
One day Buddha went to a village he had never before. He knocked on the door of one of the houses in the village with his begging bowl.
After some time, a lady came out and she became furious to see a monk with a begging bowl in his hand.
Lady started abusing Buddha, “You are looking fit enough to work. Then you want to have food without working”.
And she kept on abusing him. But Buddha stood still listening without any reaction and waiting for her to finish.
She paused to catch her breath. Then she asked, “Why are simply standing like a stone? Say something.”
Buddha said, “Mother If an offer has come and if it is not accepted, to whom does it belong?”.
Lady replied, “I offer you nothing, just get out of my place”.
Buddha gently replied, “Mother, the time I met you, you have been offering me whatever you have?”.
The Lady realized that Buddha was referring to the abuses, she made on him and she asked
“So, your question is, if the offer is not accepted, to whom does it belong”.
Buddha smiled back.
Lady realized her mistake and she bowed to Buddha for forgiveness.
Buddha finally said, “As a mirror reflects an object and as stand still lake reflects the sky, take care of what you speak and how you act is always good. For goodness will always cast back goodness and for harm will always cast back harm”.
Then she bought some food for him. Buddha thanked her and he continued his journey.
Moral of the story:
Never let anyone take control or empower you, through their anger and words. Instead, be the mirror and reflect them. Be mindful and control your emotions.
By controlling yourself, you will never get affected by anyone. And the only person who is going to get affected by the negativity in them.

होळी रे होळी आणि होली आयी रे

नुकताच होलिकोत्सव होऊन गेला. त्यानिमित्य मला मिळालेल्या काही शुभेच्छा, कविता, विनोद आणि आठवणी यांचे लहानसे संकलन.
सर्वांना होळी पौर्णिमा आणि होलिकोत्सवाच्या शुभेच्छा. या विषयावर माझे काही लेख इथे
https://anandghare2.wordpress.com/2013/03/24/%e0%a4%a7%e0%a5%81%e0%a4%b3%e0%a4%b5%e0%a4%a1-%e0%a4%86%e0%a4%a3%e0%a4%bf-%e0%a4%b9%e0%a5%8b%e0%a4%b2%e0%a5%80-%e0%a4%b0%e0%a4%82%e0%a4%97%e0%a5%8b%e0%a4%a4%e0%a5%8d%e0%a4%b8%e0%a4%b5/

१. संत जनाबाई यांची मानसहोळी…

कराया साजरा । होलिकेचा सण ।
मनाचे स्थान । निवडीले ।।

ऐसे ते स्थान । साधने सारवले ।
भक्तीने शिंपिले । केले सिद्ध ।।

त्या स्थानी खळगा। समर्पणाचा केला।
त्यात उभा ठेला । अहंकार एरंड ।।

रचलीया तेथे। लाकडे वासनांची ।
इंद्रीयगोवऱ्याची। रास भली ।।

गुरुकृपा तैल । रामनाम घृत ।
अर्पिले तयात । ऐसे केले ।।

रेखिली भोवती । सत्त्कर्म रांगोळी ।
भावरंगाचे मेळी । शोभिवंत ।।

वैराग्य अग्नीसी । तयाते स्थापिले ।
यज्ञरूप आले । झाली कृपा ।।

दिधली तयाते। विषय पक्वान्नाहुती ।
आणिक पुर्णाहूती । षड्रिपु श्रीफळ।।

झाले सर्व हुत । वैराग्य अग्नीत ।
जाणावया तेथ । नूरले काही ।।

वाळ्या म्हणे जनी । व्हावी ऐसी होळी ।।
जेणे मुक्तीची दिवाळी। अखंडित ।।

🙏🙏🙏

२. सुरा समर्थन – काका हाथरसी

दोस्तों, आज काका हाथरसी की
हास्य कविता – सुरा समर्थन का आनन्द लें.

भारतीय इतिहास का, कीजे अनुसंधान
देव-दनुज-किन्नर सभी, किया सोमरस पान
किया सोमरस पान, पियें कवि, लेखक, शायर
जो इससे बच जाये, उसे कहते हैं ‘कायर’
कहँ ‘काका’, कवि ‘बच्चन’ ने पीकर दो प्याला
दो घंटे में लिख डाली, पूरी ‘मधुशाला’

भेदभाव से मुक्त यह, क्या ऊँचा क्या नीच
अहिरावण पीता इसे, पीता था मारीच
पीता था मारीच, स्वर्ण- मृग रूप बनाया
पीकर के रावण सीता जी को हर लाया
कहँ ‘काका’ कविराय, सुरा की करो न निंदा
मधु पीकर के मेघनाद पहुँचा किष्किंधा

ठेला हो या जीप हो, अथवा मोटर कार
ठर्रा पीकर छोड़ दो, अस्सी की रफ़्तार
अस्सी की रफ़्तार, नशे में पुण्य कमाओ
जो आगे आ जाये, स्वर्ग उसको पहुँचाओ
पकड़ें यदि सार्जेंट, सिपाही ड्यूटी वाले
लुढ़का दो उनके भी मुँह में, दो चार पियाले

३. पुरणपोळी

शाळेत असताना व्याकरणात शिकवलेली वॄत्ते आठवा…..
एखाद्याचा “पुरणपोळी” या विषयावर किती अभ्यास असावा, त्याला “पुरण” किती आवडत असावं, त्याचा उत्तम नमुना….!
😋😍

इंद्रवज्रा:

चाहूल येता मनि श्रावणाची
होळी तथा आणखि वा सणाची
पोळीस लाटा पुरणा भरोनी
वाढा समस्ता अति आग्रहानी ||

भुजंगप्रयात:

सवे घेउनी डाळ गूळा समाने
शिजो घालिती दोनही त्या क्रमाने
धरी जातिकोशा वरी घासुनीते
सुगंधा करावे झणी आसमंते || (जातिकोश – जायफळ)

वसंततिलका :

घोटा असे पुरण ते अति आदराने
घ्यावे पिळूनि अवघे मऊ कापडाने
पिळता फुटे गठुळ ते मऊसूत होते
पोळीमधे पसरते सगळीकडे ते ||

मालिनी :

अतिव मधुर ऐसे पुरण घ्यावे कराते
हळू हळू वळू गोळे पारिला सारणाते
कणिक मळूनी घ्यावी सैलशी गोजिरी ती
कडक नच करावी राहुद्या तैलवंती

मंदाक्रांता:

घ्यावी पारी करतळ स्थळी अल्प लावोन पीठी
ठेवा गोळी अतिव कुतुके सारणाची मधे ती
बांधा चंबू दुमडुनि करे सारणा कैद ठेवा
पाटा ठायी पसरूनि पिठा लाटण्या सिद्ध ठेवा ||

पृथ्वी :

करे धरुन चेंडुला अधिक दाब द्यावा बळे
पटा धरुन लाटण्या सुकर होतसे आगळे
समान फिरवा रुळा पसरि चर्पटी सुस्थळे
असे न करता पहा पुरण बाहरी ओघळे ||

शार्दूल विक्रिडित:

हाताने उचला झणि प्रतल ते गुंडाळुनी लाटण्या
उत्कालू हलके तसे उलटता खर्पूस ही भाजण्या
वाफा येत जशा उमाळत सवे सूवासही दर्वळे
नाका गंध मिळे सवेच उदरी क्षूधा त्वरे उत्फळे ||

आज पासून सुरू होणाऱ्या होलिकोत्सवा निमित्ताने हार्दिक शुभेच्छा…..!!
🌷🌷🌷🌷🌷

४. पियक्कडचंद

पूरी बोतल गटकिये, होय ब्रह्म का ज्ञान
नाली की बू, इत्र की खुशबू एक समान
खुशबू एक समान, लड़्खड़ाती जब जिह्वा
‘डिब्बा’ कहना चाहें, निकले मुँह से ‘दिब्बा’
कहँ ‘काका’ कविराय, अर्ध-उन्मीलित अँखियाँ
मुँह से बहती लार, भिनभिनाती हैं मखियाँ

प्रेम – वासना रोग में, सुरा रहे अनुकूल
सैंडिल-चप्पल-जूतियां, लगतीं जैसे फूल
लगतीं जैसे फूल, धूल झड़ जाये सिर की
बुद्धि शुद्ध हो जाये, खुले अक्कल की खिड़की
प्रजातंत्र में बिता रहे क्यों जीवन फ़ीका
बनो ‘पियक्कड़चंद’, स्वाद लो आज़ादी का

एक बार मद्रास में देखा जोश – ख़रोश
बीस पियक्कड़ मर गये, तीस हुये बेहोश
तीस हुये बेहोश, दवा दी जाने कैसी
वे भी सब मर गये, दवाई हो तो ऐसी
चीफ़ सिविल सर्जन ने केस कर दिया डिसमिस

पोस्ट मार्टम हुआ, पेट में निकली ‘वार्निश

५. शिमग्याची आकाशवाणी %^$@# &%^$@# !!!

जंगलात एक शिकारी झाडांवर बसलेल्या कबुतरांच्या टोळक्याकडे मोठ्या आशावादी नजरेने बघत होता. बराच वेळ विचार करून नेम धरून त्याने शेवटी गोळी झाडली. ती दुसरीकडेच गेली. सगळी कबुतरं उडाली.

“गेली चायला.. &%^$@# नेम चुकला..” – शिकारी.

शेजारी एक साधू काही जप करत बसला होता. त्यानं एकदा भयंकर रागीट नजरेनं त्या शिकार्‍याकडे पाहिलं. आणि पुन्हा जप करू लागला.

शिकार्‍याचं लक्ष आता एका सशाकडे होतं.. नेम धरून पुन्हा एक गोळी झाडली.. तीही दुरून गेली.. ससाही पळाला..

“आयला .. काय चाललंय.. &%^$@# नेम चुकला परत..”

त्या साधूला शिकार्‍याचं हे बोलणं रुचलं नसावं.. म्हणून तो त्या शिकार्‍याला म्हणाला.. “बाळा .. अरे अशा शिव्या देऊ नये. वाईट गोष्ट आहे ती..”

“अरे ए साधुरड्या.. तू तुझं काम कर मला माझं काम करू दे..” – शिकारी.

साधू गपगार होऊन पुन्हा जप करू लागला.. “पुन्हा एकदा जर तू शिवी घातलीस ना तर मी तुला शाप देईन..”

आता शिकार्‍याला एक हरीण दिसू लागलं. पुन्हा बराच वेळ वाट पाहून नेम धरून पठ्ठ्यानं गोळी झाडली .. तीही भलतीचकडे गेली.. आणि इतक्यांदा प्रयत्न फसल्यानं वैतागलेला तो शिकारी म्हणाला.. ” &%^$@# नेम चुकला.. चायचं नशीब फुटकं .. ए साधुरड्या .. बघ &%^$@# नेम चुकला..”

आता मात्र साधूला राहवेनासं झालं .. तो वैतागून उठला आणि म्हणाला.. ” हे बघ मी तुला एकदा ताकीद दिली होती तू ऐकले नाहीस.. आता तर तू मलाच शिवी घातलीस .. मी तुला शाप देतो.. आता आकाशातून वीज पडेल आणि तुझी क्षणात राख होईल..” असं म्हणून साधून त्याच्या कमंडलूतून पाणी वगैरे काढून त्या शिकार्‍यावर शिंपडलं.. तसा ढगांचा गडगडाट झाला.. वीजा चमकू लागल्या.. शिकारी घाबरला आणि त्याने डोळे मिटून घेतले.. क्षणात एक जोरदार वीज कडाडली आणि साधूवर येऊन पडली.. साधू क्षणार्धात राख झाला..

तोच आकाशातून जोरदार आवाज आला..

“&%^$@# … नेम चुकला!!!!!””
मिसळपाववरून साभार दि. २८-०२-२०१०

६. होळी सणातले माझे दोन चित्तथरारक अनुभव…

. . श्री.प्र.ह.जोशी
१९५४-५५ चार काळ.मी ११-१२ वर्षांचा…
कर्नाटकात होळी जोरात साजरी करतात.फाल्गुन १ शुद्धपासूनच सुरुवात होते.
गोव-या,लाकडे चोरी करून आणून ती साठवून पौर्णिमेला होळी पेटवायची ही पद्धत ( झाडे तोडली जात नसत.)
आमच्या गल्लीतील टीम मध्ये मी आणि सुभाष ( त्याचे वडील पोलीस डिपार्टमेंट मध्ये होते ) लीडर होतो.थौडे जास्त उंच व धीट असल्यामुळे असेल.
अनुभव १…रात्री चांदणे छान पडले होते् रात्री ९ चा सुमार असेल.आमच्या टीमने , बऱ्याच गोवऱ्या बंगल्याच्या आवारात होत्या त्या हेरून ठेवल्या होत्या.मी व सुभाषने कुंपणाच्या भिंतीवर चढायचे आणि आत उडी मारून गोव-या बाहेर टाकायच्या असे ठरले.
दोन्ही कोप-यावर २-२ मुले ठेवली.कोणी एकदम आले तर टाळ्या वाजवून आम्हाला सावध करायचे ठरले.
आम्ही भिंतीवर चढलो आणि रस्त्यावरून कोणी आल्याचा भास झाला.आम्ही दोघे उड्या मारून पळत सुटलो.मागे वळून बघितले तर कोणी नव्हते .पुन्हा आम्ही तिथे गेलो.पुन्हा तोच प्रकार.आम्ही दोघानी मित्रांना शिव्या घालून प्रयत्न थांबविला. ( त्यानी सावध न केल्याचा राग ) मी मागे वळून बघितले तर ८-९ फूट उंचीची एक बाई हातात सोटा घेऊन आमच्या मागे येत होती.सुभाषने तर चड्डीतच शू केली.नंतर कळले की त्या तिथे पूर्वी एक झौपडी होती.आणि एक गर्भार बाईचा तिथे मृत्यू झाला होता.तिचे भूत तेथे वावरत असते.म्हणजे आम्ही भूत पाहिले तर!!!

अनु.नं २….पौर्णिमेच्या दिवशी..आमची टीम एक मोठा ओंडका चोरायच्या उद्देशाने एका बंगल्याच्या आवारात गेलो.कोणी नाही हे पाहून ओंडका उचलायला लागलो तर त्यावर साप दिसला.आम्ही ओंडका टाकून दिला.दोन वेळा आपटला.साप गेला असे समजून तो ओंडका खांद्यावरून रचलेल्या होळीपर्यंत आणला.टाकला, तर साप बाहेर पडला.मारायचा प्रयत्न केला तर तो रचलेल्या होळीत शिरला. होळी पेटवली.कडेनं फिरून बोंबा मारल्या.( यात मोठीही सामील होत असत )
दुस-या दिवशी जागा स्वच्छ करताना् पाहिले तर तो साप मधल्या पुरलेल्या लाकडाच्या खड्ड्यात,नारळावर मेलेला आढळला…बिचारा.
तो साप ओंडका उचलत असता कोणाला चावला असता तर.?. अजून अंगावर काटा यैतो

वैज्ञानिक दृष्टीकोन

आपल्या देशात विज्ञान / तंत्रज्ञान या विषयांमध्ये शिक्षण घेऊन पदवीधर झालेल्या लोकांची संख्या फार मोठी आहे, पण हे लोक त्यांच्या आयुष्यात विज्ञानाला किती महत्व देतात? ते अंधश्रद्धेपासून किती प्रमाणात मुक्त झाले आहेत? याचा विचार करता फार कमी लोकांमध्ये वैज्ञानिक दृष्टीकोन असतो अशी तक्रार मोठ्या शास्त्रज्ञांनी केली आहे. या वर्षी राष्ट्रीय विज्ञानदिवसाच्या निमित्याने मिळालेला एक लेख. लेखिकेचे मनःपूर्वक आभार.
विज्ञान म्हणजे काय ? हे मी या लेखात सविस्तर विषद केले आहे. https://anandghan.blogspot.com/2018/02/blog-post_16.html

सायंटिफिक टेम्पर

सायंटिया / सायंशिया या मूळ शब्दाचा अर्थ -ज्ञान .यातून पुढे सायन्स,सायंटिफिक, सायंटिस्ट असे शब्द उगम पावले. सायंटिफिक टेम्पर हा शब्द 1976मध्ये भारतीय संविधानात कलम 51-ए मध्ये ‘नागरिकांची मूलभूत कर्तव्य काय असतात’ या विधाना अंतर्गत घटनादुरुस्ती द्वारे समाविष्ट करण्यात आला. याची व्याख्या करायची झाली तर ती याप्रमाणे करता येईल:
एखादी गोष्ट फक्त शतकानुशतके वडीलधारी किंवा इतर लोक करत आहेत म्हणून न करता त्याकडे साहसी व समीक्षात्मक दृष्टीने बघणं,नवं संशोधन वा सत्य स्वीकारणं आणि वस्तुस्थितीवर भर देत जितका पुरावा हाती असेल तितक्याच तथ्यावर विश्वास ठेवणं म्हणजे वैज्ञानिक दृष्टीकोन अस म्हणता येईल.

पाऊस पडून शेकडो वर्षे बीज रुजत असेल, फांद्या एकमेकांवर घासून हजारो वर्षे आग लागत असेल, शेकडो मृतदेह कुजत असतील, एखाद्या विशिष्ट झाडाची फळं खाऊन आजार बरा होत असेल आणि त्याच झाडाच्या पायथ्याशी उगवलेलं भुछत्र खाऊन विषबाधा अनेक वर्षे होत असेल. पण ज्या क्षणी प्रागैतिहासिक मानवाच्या मनात हे का आणि कसं? असे प्रश्न निर्माण झाले त्याक्षणी माणसाच्या आयुष्यात विज्ञानाचा जन्म झाला असं मानायला हरकत नाही.

तिथपासून ते आज माईंड क्लोन बनवण्याच्या प्रवासापर्यंत आपली मजल गेली असली तरी सायंटिफिक टेम्पर आपल्यात खरोखरच रुजलंय का ,याच उत्तर देणं अवघड आहे. आपल्या दृष्टीने विज्ञान म्हणजे फक्त प्रयोगशाळा आणि जीव, भौतिक, रसायन ही तीन शास्त्र आणि त्यांची उपशास्त्र. पण शास्त्र या शब्दाचा अर्थ लक्षात घेतला तर, मोजणी, संरचना, अवकाश,आणि बदल यावर आधारित गणित ही शाखा निर्विवादपणे ‘हा सूर्य आणि हा जयद्रथ’ हे दाखवण्याच एक शास्त्र आहे हे आपण विसरतो. अनुमानांचे वेगवेगळ्या प्रकारे वर्गीकरण करून विश्लेषण करणारं तर्कशास्त्र आपल्या गावीही नसतं. इतकंच काय समाजाच्या सुव्यवस्थेसाठी निर्मिलेली अर्थशास्त्र, मानववंशशास्त्र ही देखील शास्त्रच.

यातली सामाजिक शास्त्र ही अपूर्ण लिविंग सायन्सेस समजली जातात कारण त्यात स्थळ, काल, परिस्थिती, घटना यानुसार 100% वस्तुनिष्ठता येणं अशक्य असतं.त्यात थोडीफार व्यक्तिनिष्ठता येतेच. पण वरील इतर शास्त्र मात्र प्रयोग, निरीक्षण, अनुमान या कसोट्यांवर कुणालाही कुठेही सिद्ध करता येतील अशी आहेत.

स्वतःच्या विचारातील त्रुटी व व्यक्तिनिष्ठतेनुसार झुकणारा कल ओळखायला देखील वैज्ञानिक दृष्टीकोनच लागतो .कारण मेंदूतील सगळ्यात मोठा भाग सेरेब्रम हा स्पर्श, दृष्टी, श्रवण = अनुभव व भावना यासोबतच संभाषण, तर्कबुद्धि व शिकण्याची प्रक्रिया=आकलन यासाठीही जबाबदार असतो. म्हणजेच एकच भाग सायंटिफिक टेम्परसाठी लागणाऱ्या तर्कबुद्धि साठी आणि त्याच वेळी अतार्किक ,अविचारी वागण्याला कारणीभूत ठरणाऱ्या भावना या घटकासाठी सारखाच जबाबदार असतो.आणि यामुळेच वैज्ञानिक दृष्टीकोन व तो तयार व्हावा असं वातावरण असणं अत्यंत गरजेचं आहे.

दोन गट असतात : आपण पहिल्यापासून प्रगतच आहोत म्हणून वसकन अंगावर येणारे
नाहीतर क्वांटम फिजिक्स, molecular डिझाईन , जेनेटिक्स असे शब्द तोंडावर फेकून आपणच विज्ञानवादी असण्याचा दावा करणारे

वैज्ञानिक दृष्टिकोनाचा आत्मा असलेला बुद्धिप्रामाण्यवाद आपण अव्हेरतो. लोकायत आणि चार्वाकची परंपरा असणाऱ्या देशाला बुद्धिप्रामाण्यवादाचं इतकं वावडं का? याचा विचार करायला हवा. आपल्याकडे विज्ञान शिकणारी व्यक्ती ही वैज्ञानिक दृष्टीकोन बाळगून असेलच आणि विज्ञान या विषयाशी संबंध नसणाऱ्याचा त्याच्याशी दुरान्वयेही संबंध नसावा असे काही गैरसमज प्रचलित आहेत.

गुरुत्वाकर्षणाचा सिद्धांत मांडणारा न्यूटन ‘ईश्वराने निर्माण केलेली सृष्टी समजून घेण्यास फक्त आपणच (मानव) समर्थ आहोत’ असं म्हटल्याने त्याची प्रतिभा, संशोधन व अभ्यास झाकोळते का? अजिबातच नाही. म्हणूनच आपलं यान मंगळावर जाण्याच्या आदल्या दिवशी राधाकृष्णन तिरुपतीला त्याची प्रतिकृती वाहून ‘not to leave anything to chance’ असं म्हणतात तेव्हा मोहीम यशस्वी झाली ती बालाजीमुळे नव्हे तर शास्त्रज्ञांच्या perception व perspiration मुळे याचं भान आपण बाळगलं पाहिजे आणि राधाकृष्णन यांच्यावर टीका करण्याऐवजी त्यांच्या कृतीला वैयक्तिक श्रद्धा म्हणून त्यांच्यातील शास्त्रज्ञातून वेगळं काढता आलं पाहिजे.

वरील गैरसमज खरे ठरता, ,भारताच्या औद्योगिक जगताची पायाभरणी करणारा एक उद्योजक आणि हिंदुराष्ट्र व अध्यात्म यांची महती जगाला सांगायला चाललेला भगव्या कपड्यातील एक संन्यासी यांच्यात 1893 साली जपानहून कॅनडाकडे जाणाऱ्या जहाजावर जी चर्चा झाली त्याने भारावून जाऊन 1930 आणि 1940 साली दोन जगविख्यात संस्था उभारण्याचं उद्योगपतींना काही प्रयोजनच नव्हतं! त्या दोन महान व्यक्ती होत्या: स्वामी विवेकानंद व जमशेदजी टाटा. आणि विज्ञानाची ही नवलतीर्थे आजही भारताची मान उंचावत आहेत: टाटा इन्स्टिट्यूट ऑफ सोशल सायन्सेस आणि टाटा इन्स्टिट्यूट ऑफ फंडामेंटल रिसर्च! त्यामुळे जिथे विज्ञान संपतं तिथे अध्यात्म सुरू होतं हे छापील ,टाळीबाज वाक्य बाजूला ठेवलं तर उत्तम. विज्ञान व अध्यात्म हातात हात घालून चालल्याचे हे प्रत्यक्ष उदाहरण आहे.

दुसरं उदाहरण स्वातंत्र्यवीर सावरकर यांचं. प्रगतिशील हिंदुराष्ट्र या कल्पनेला आयुष्य वाहून घेतलेले सावरकर म्हणतात : “बुद्धिवादी, विज्ञानवादी सुधारकांनी सर्व प्रकारचा धार्मिक भाबडेपणा, लुच्चेगिरी मग ती वैदिक असो, बायबलीय असो की कुराणीय तिच्या कचाट्यातून मानवी बुद्धी मुक्त करणं हेच पवित्र धर्मकार्य समजावं’

आपल्या श्रद्धांची बेटं ही वादळात सापडलेल्या जहाजाला तात्पुरता आधार देणारी असली तरी जहाजाचा तो मुक्काम नसतो हे लक्षात घेऊन योग्य वेळी ते बेट सोडता यायला हवं आणि श्रद्धा असावी अंधश्रद्धा नसावी या भंपक वाक्याचं श्राद्ध घालता यायला हवं. जिथे श्रद्धा असते तिथे प्रश्न नसतात. त्याअर्थी श्रद्धा डोळस असू शकत नाही. हे काही वेळेला आधार देणारं असलं तरी आपली जगण्याची पद्धत व प्रेरणा तेवढीच आहे का हे जरूर बघायला हवं.

त्यामुळे आपला धर्म, शिक्षण, धारणा, जडणघडण, पूर्वाश्रमीचे संस्कार हे सगळं एका बाजूला ठेवून आपण एखाद्या गोष्टीची who, what, when, where, why and in what way (how) अशी निर्मम तटस्थपणे चिकित्सा करतो तेव्हा आपण विज्ञानाचं बोट धरलंय असं समजायला हरकत नाही. त्यासाठी तुकाराम महाराजांच्या एका ओळीचं स्मरण देखील पुरेसं ठरावं ‘ सत्य असत्याशी मन केले ग्वाही, ना मानियले बहुमता.

आता दुसरी बाजू :
मानवी संस्कृती विकसित झाली ती विज्ञान तंत्रज्ञानाच्या बळावर यात वाद असूच शकत नाही. मात्र आज कल्पनातीत असं तंत्रज्ञान, मध्ययुगीन संस्थारचना आणि अश्मयुगीन भावभावना या परिस्थितीत आपण जगत आहोत. संस्कृतीचा जन्म, उदय आणि विकास कशाच्या जोरावर झालाय हे समजून घेतलं तर लक्षात येईल की त्यासाठी आवश्यक असणारं kin /group selection हे फक्त ज्ञान नव्हे तर भावभावना ,हेतू,गरजा, भाषा ,सुरक्षितता अशा अनेक गोष्टींच्या आधारावर झालं आहे. आणि त्यामुळेच विज्ञान तंत्रज्ञानाला कप्पेबंद असून चालणार नाही. ना ते विज्ञानाच्या सोयीचं आहे ना माणसाच्या. संस्कृतीच्या रसरशीत ,खळाळत्या ,जिवंत प्रवाहाच्या कडेकडेने जात मग त्यात सामील होणं हा पर्याय अधिक सोयीस्कर ठरावा. कारण ? डार्विनचे थेट निसर्गदत्त वारसदार असलेल्या एडवर्ड विल्यम यांच्या शब्दात सांगायचे तर :
परग्रहवासीयांना माणसाच्या तंत्रज्ञानाचं जराही कौतुक नसेल. ते तिथपर्यंत पोहोचलं त्या अर्थी ते प्रगतच असणार! मानवी संस्कृतीचं मूल्यमापन करायचं झाल्यास ते विज्ञान तंत्रज्ञानाने नव्हे तर सुसंस्कृतपणाच्या मोजमापाने करावं लागेल. त्यासाठी कला, संगीत, तत्वज्ञान, धर्म , अशा मानव्यविद्याचा आधार घ्यावा लागेल. या विद्या म्हणजे समाजाचं , त्यांच्या भावभावना ,मानसशास्त्र यांचं प्रतिबिंब.

यामुळेच ज्ञानसूर्य तेजाने तळपताना हा प्रवाह आटणार नाही याची काळजी घेणं महत्वाचं आहे.
विज्ञानासोबत विवेक हवा हे वाक्यही असंच काहीसं फसवं. विज्ञान म्हणजे सत्य , विज्ञान म्हणजे अपूर्णत्व मान्य करण्याचा प्रामाणिकपणा, विज्ञान म्हणजे दुसऱ्याने आपलं म्हणणं सप्रमाण सिद्ध केलं तर त्याला त्याचं श्रेय देण्याचा मोठेपणा, विज्ञान म्हणजे हट्ट सोडता येणं ,ऐकून घेता येणं ,नव्या पद्धतीने विचार करता येणं ,आपल्या आकलनात सुधारणा करणं
विवेक यापेक्षा वेगळा नसतो.

विज्ञान दिनाच्या दिवशी फक्त शास्त्रज्ञांचे फोटो पुढे पाठवत बसण्या ऐवजी आणि विज्ञान शाप की वरदान अशा उथळ चर्चाना प्रोत्साहन देण्याऐवजी संविधानात ‘आपली मूलभूत कर्तव्य’ या विभागात नमूद केलेलं ‘ To develop the scientific temper ,humanism ,spirit of enquiry and reform ‘म्हणजे नेमकं काय हे समजून घेतलं तरी पुष्कळ,नाही का?

गौरी साळवेकर

सूचना : या लेखात काही तपशिलातल्या चुका दिसतात, पण लेखिकेने मांडलेले मुद्दे विचार करण्यासारखे आहेत.

नैसर्गिक आणि कृत्रिम बुद्धीमत्ता

हा लेख आधी ‘कृत्रिम बुद्धीमत्ता आणि आपले भवितव्य’ या नावाने सादर केला होता. बुद्धिमत्ता म्हणजे काय आणि ती किती प्रकारची असते याची माहिती देणारा एक लेख यात समाविष्ट केला आहे. त्यात दिलेल्या आठ प्रकारांपैकी किती प्रकारच्या बुद्धिमत्ता कृत्रिमरीत्या विकसित करता येणार आहेत याचाही विचार करायला हवा. २२-०३-२०२२

आजकाल कृत्रिम बुद्धीमत्ता या विषयावर बरीच चर्चा सुरू आहे. ही गोष्ट आता फक्त शक्यतेच्या पलीकडे जाऊन प्रत्यक्षात उतरायला लागली आहे. हिची अमर्याद वाढ होऊन त्यातून मानवजातीचा संहार होईल की काय अशी भीती व्यक्त केली जात आहे. ती यायच्या आधी आज उपलब्ध असलेल्या आधुनिक साधनांमुळेही माणसाच्या मेंदूवर आघात होत आहेत. या अंकीय प्रणालीवरील वाढते परावलंबित्व आपले माणूसपण हरवत आहे. हा काय प्रकार आहे आणि किती गांभिर्याने घेतला पाहिजे यावर माझे मित्र आणि प्रसिद्ध शास्त्रज्ञ पद्मश्री शरद पांडुरंग काळे यांचा एक वाचनीय लेख त्यांचे आभार मानून खाली देत आहे.

१. होमो डिजीटॅलीस

शरद पांडुरंग काळे
निवृत्त वरिष्ठ वैज्ञानिक, भाभा अणुसंशोधन केंद्र

आपला मेंदू हा एक प्रकारचा अतिशक्तीशाली असा संगणकच आहे. लॅपटॉप, टॅबलेट, डेस्क संगणक असे संगणकाचे जसे वेगवेगळे प्रकार आहेत, तसाच मेंदूदेखील एक संगणक आहे, पण तो नैसर्गिक आहे. त्याला कार्यरत ठेवण्यासाठी जी ऊर्जा द्यावी लागते, ती बाहेरून विद्युत प्रभाराच्या स्वरूपात द्यावी लागत नाही, तर ती अन्नातून मिळते, हा या कृत्रिम आणि नैसर्गिक संगणकांमधील मोठा फरक आहे. संगणकाचा प्रभार संपला की त्याला विद्युतजोडणी करून प्रभार पुरवावा लागतो. हा प्रभार संपल्याचा प्रकार सहसा घडत नसला तरी, तो कमी झाला तर मेंदूच्या बाबतीतही प्रभार द्यावा लागतोच! जर पोटात कावळे ओरडायला लागले, तर आपला संगणक बंद पडत नाही, पण चिडचिडा मात्र होतो. पोट भरलेले असले की तो नीट काम करू शकतो. कृत्रिम संगणकातील प्रणाली काही ठरावीक काळानंतर जुनी होते. बाजारात नवीन येणाऱ्या विविध ऍप्सच्या स्वरूपातील आज्ञावल्यांशी जमवून घेणे तिला जमेलच असे नसते! त्यामुळे आज्ञावल्यांच्या नवीन पिढीशी समतोल साधण्यासाठी ही संगणकाची मूळ प्रणाली बदलावी लागते. त्यामुळे कदाचित त्याला सामावून घेणारे हार्डवेअर किंवा प्रत्यक्ष काम करणारे भाग बदलावे लागतात. काही वर्षांनी कोणताही तांत्रिक बिघाड न होता देखील संगणक बदलावा लागतो, कारण त्याच्या जुन्या चालक प्रणालीस नव्या ऍप्सना चालविण्याइतका वेग तरी नसतो, किंवा स्मृतिमंजुषा तरी नसते. मेंदूच्या बाबतीत असे काही शक्य नसते! जन्मतः त्याला जी प्रणाली मिळालीली असते, तिला पर्याय नसतो. जी स्मृतिमंजुषा आपल्याला एकदा मिळालेली असते, ती टिकवून ठेवावी लागते.

शिक्षणाने आणि अनुभवाने आपल्या या नैसर्गिक संगणक चालकप्रणालीचा वेग, एका ठरावीक मर्यादेपर्यंत वाढविता येतो. आयुष्यभर त्या प्रणालीच्या साथीनेच आपल्याला जगावे लागते. त्याचे वायरिंगही बदलता येत नाही किंवा हार्डवेअर देखील बदलता येत नाही! जगात बदल तर रोज होत असतात. या नव्या बदलांशी सामावून घेत असतांना किंवा त्यांच्याशी समतोल साधण्यासाठी, प्रणालीत जी कमालीची लवचिकता असावी लागते, ती निसर्गाने कोणत्या स्वरूपात आपल्याला दिली आहे, हे सांगता येत नसले तरी, ती दिली आहे हे मात्र नक्की सांगता येते. त्यामुळे बैलगाडीत बसलेला माणूस सहजपणे विमानात बसू शकतो. कदाचित थोडे आश्चर्य त्याला नक्की वाटेल, थोडी भीतीदेखील वाटेल, पण विमान प्रवासाशी तो जमवून घेतोच. आयुष्यभर जमिनीवर बसून स्वयंपाक करणाऱ्या गृहिणीच्या हातची चव आधुनिक स्वयंपाकघरात अजिबात बदलत नाही. म्हणजे हार्डवेअर बदलले म्हणून प्रॉडक्टमध्ये फरक पडत नाही! त्याचे कारण आपल्या मेंदूचा संगणक लवचिक आणि अतिशक्तीशाली प्रणालीचा आहे हेच असते! संगणक क्षेत्रातील प्रगतीचा वेग आश्चर्यकारक तर आहेच, पण ज्या तऱ्हेने कृत्रिम बुद्धिमत्ता (artificial intelligence) इथे धुमाकूळ घालत आहे, तो पाहता संवेदनशील मनामध्ये काही विचारतरंग उमटत आहेत. मेंदूला हा कृत्रिम बुद्धिमत्तेचा पर्याय निर्माण करीत असतांना, आणि अंकीय प्रणालीवरील भर देतांना, आपण आपल्या मेंदूच्या आज्ञावलीचे पुनरप्रणाली लेखन तर करीत नाही ना? आपल्या मेंदूला आपण असंवेदनशील तर बनवत नाही ना? त्याच्या भावना बोथट होत आहेत का? आपल्या मानवी इतिहासात हजारो वर्षांपासून जी भावना मूल्ये जपली गेली आहेत, त्यांना तडे तर जात नाहीत ना? आपल्या जीवनातील नेमकी ध्येये गाठत असतांना, जीवनात मिळणारे समाधान किंवा आनंद आपण हरवून तर बसणार नाही ना? वैयक्तिक महत्वाकांक्षा नाती विसरायला लावीत आहेत का?

नील स्टीफनसन ह्यांच्या स्नो क्रॅश नावाच्या विज्ञानकथेत अशी कल्पना केली आहे की, कृत्रिम बुद्धिमत्तेच्या प्रभावाखाली, माणूस चेतासंस्थेतील जैवरसायनशास्त्रात अधोगतीच्या गर्तेत चालला आहे. ह्यातून मानवतेला वाचविण्यासाठी कथेचा नायक हिरो यांच्याकडे ही जबाबदारी सोपविली जाते. हा जो हिरो असतो तो कोणत्याही सॉफ्टवेअर प्रणालीचा भेद करण्यात कुशल असतो. हिरोचे पहिले काम म्हणजे जगभरातील माणसांच्या मनाचा वेध घेणाऱ्या स्नो क्रॅश नावाच्या विषाणूंचा बंदोबस्त करणे हेच असते. ह्या विषाणूंच्या प्रभावामुळे माणसांचे रूपांतर हे एक प्रकारच्या जैविक यंत्रात होते. या यंत्राला सद्सद्विवेकबुद्धी, स्वतःची उर्मी, सृजनशीलता किंवा व्यक्तिमत्त्व असे काहीच नसते! मेंदूच्या मुळाशी एकदा का त्याचे रोपण झाले की, हा विषाणू आपल्या हातपायांचे नियंत्रण करणाऱ्या बाह्यपटलाखाली असलेल्या प्रणालीचा ताबा घेतो. त्यामुळे प्रतिक्षिप्त क्रियांवरचे नियंत्रण नाहीसे होते, व माणसाचे रूपांतर चलप्रेतात होते! या चलप्रेताची विचारशक्ती संपलेली असते आणि त्याचा नैसर्गिक सावधपणा पूर्णतः लयाला गेलेला असतो. आता प्रश्न असा आहे की, माणसाची सध्याची स्थिती ह्या चलप्रेतांसारखी होत आहे का? अंकीय तर्कशास्त्रावर आधारित लॅपटॉप, स्मार्टफोन, टॅबलेट इत्यादी भ्रामक वास्तवतेच्या प्रभावामुळे, आपण मानव म्हणून जे अतिशय उत्कृष्ट अशा भावना अनुभवतो, त्या परस्पर संवाद, सौन्दर्याचा आस्वाद घेण्याची प्रवृत्ती, सहानुभूती, संवेदनशीलता, सर्जनशीलता, आंतरिक उर्मी आणि प्रेम यांना कायमचे मुकण्याची शक्यता कितपत आहे? न संपणाऱ्या अंकीय प्रणालीच्या राजमार्गावर धावत असतांना आणि अधिकाधिक स्वयंचलित गोष्टींचा ध्यास घेत असतांना, ज्ञानाचे आकलन होण्याची मानवी क्षमता कमी तर होणार नाही ना?

एलन ट्युरिंग ह्यांना आधुनिक संगणक प्रणालीचा जनक असे संबोधले जाते. सन १९३० मध्ये त्यांच्या मते प्राण्यांचा मेंदूला किंवा माणसाची मध्यवर्ती चेतासंस्थेला अंकीय संगणक म्हणून संबोधता येईल. या विषयावर त्या काळात बराच वादविवाद आणि चर्चा झाली होती. जे कृत्रिम बुद्धिमत्तेचे संशोधक आहेत, त्यांच्यामते अंकीय प्रणालीवर आधारित यंत्रांना माणसासारखी बुद्धिमत्ता मिळू शकेल. त्यांना एलन ट्युरिंग यांचे म्हणणे स्वीकारार्ह आहे. काही चेतातज्ञांच्या (नयूरोलॉजिस्ट) मते त्यात तथ्यदेखील आहे. त्यांना असेही वाटते की माणसाच्या मेंदूची अंकीय प्रणालीत हुबेहूब प्रतिकृती बनवीता येऊ शकेल. बरेचसे चेतातज्ञ, तत्वज्ञ आणि भौतिकी शास्त्रज्ञ मात्र या मताशी अजिबात सहमत होत नाहीत. काही जण तर ह्या विचाराला दिवास्वप्न असेही म्हणतात! काहीजण त्याला गूढ विश्वास समजतात! मानवी मेंदूमध्ये समस्या सोडविण्यासाठी जी पद्धती वापरली जाते, ती ट्युरिंगच्या संगणकाशी मिळतेजुळती आहे ह्या कल्पनेला छेद देणारा एक विचार रोनाल्ड सिक्युरेल आणि मिग्वेल निकोलेलीस यांनी मांडला आहे. त्यांच्या मते मानवी मेंदूमध्ये एक अतिशय वेगळ्या धर्तीची संगणकीय प्रणाली असते. अंकीय प्रणालीपेक्षा ही सर्वस्वी भिन्न असते. हिला त्यांनी ऑरगॅनिक कॉम्प्युटर किंवा सेंद्रिय संगणक असे संबोधले आहे. ह्यात अंकीय आणि अनलॉग प्रणालींचे आवर्ती मिश्रण असते. मेंदूकडे येणारे संदेश आणि माहिती नानाविध पद्धतींनी येत असते. त्या सर्व input किंवा येणाऱ्या सांकेतिक, दृश्य, श्राव्य आणि भावार्थ सिग्नलचे विश्लेषण करून, त्यावर योग्य तो output देणे आणि त्यांची नेमकी तामिली कशी होती ते पाहाणे, हे कोणत्याही प्रकारच्या कृत्रिम संगणकीय प्रणालीत बसत नाही. संगणकाची असेंब्ली भाषा आणि input सिग्नल्सचा ताळमेळ असतो, आणि दिलेल्या संगणकासाठी तो बदलत नाही. मेंदूत अशा अनेक असेंब्ली भाषा आणि input भाषा असतात. याचे outputsदेखील अनेक पद्धतींनी व्यक्त होत असतात. मेंदूचे हार्डवेअर आणि सॉफ्टवेअर यातील सीमारेषा आपल्याला ओळखता येत नाहीत. त्यांच्या इंटरफेसेस याही सेंद्रिय स्वरूपाच्या असतात. त्यातूनच ह्या सेंद्रिय संगणकाचे कार्य चालत असते. ह्या सेंद्रिय संगणकातून वेगवेगळ्या पातळ्यांवर शरीराचे नियंत्रण केले जाते.आंतरपेशीय प्रथिन संयुगे हे या सेंद्रिय संगणकाचे दृश्य संदेशवाहक असतात.त्यांच्या मार्फत पेशींचे प्रजनन, वाढ, कार्य आणि नाश होत असतो. त्यातूनच आपण शिकतो, शिकवितो, गातो, गाणे ऐकत असतो, कलांचा आस्वाद घेत असतो, निराशेने त्रासून जातो, आनंदाने बेहोष होतो, सार काही या सेंद्रिय संगणकाचा प्रताप असतो.

या सेंद्रिय संगणकाचे आज्ञालेखन किंवा प्रोग्रॅमिंग नक्की कसे होते, कधी होते, त्यातील बग्ज किंवा दोष दूर कसे होतात ही कोडी अजून पूर्ण उलगडलेली नाहीत. त्यातील एक अतिशय महत्त्वाची गोष्ट अशी की, सेंद्रिय संगणकांना ट्युरिंग संगणकासारखे हाताळता येत नसले तरी, अनेक विविध जैविक प्रक्रियांद्वारे त्यांना आज्ञांकीत केले जाऊ शकते. अगदी मूलभूत स्तरावर, ज्याला या सेंद्रिय संगणकाची असेंब्ली भाषा म्हणता येईल, त्या मानवी आनुवंशिक नकाशातील असंख्य जनुकांमार्फत अभिव्यक्त होत, उत्क्रांतीमध्ये निवड होत होत विकसीत होत गेलेल्या आज्ञावल्या ह्या शरीराच्या जडणघडणीत वास्तुविशारद म्हणून कार्य करतात. प्रसवपूर्व काळात म्हणजे मूल गर्भावस्थेत असतांना आणि जन्मल्यानंतर मेंदूची त्रिमिती रचना पूर्ण करण्यात ह्या आज्ञावल्यांचा मोलाचा वाटा असतो. सुमारे एक लाख वर्षांपूर्वी जे मानवी चेताजाळे (न्यूरल नेटवर्क) विकसित झाले होते त्याचे हे प्रतिबिंब आहे, म्हणजे निसर्गात हा वास्तुविशारद तेंव्हापासून कार्यरत आहे. त्यामानाने मानवाने निर्माण केलेला संगणक अवघ्या शंभर वर्षांचा आहे! एकदा मूल जन्माला आले की, आपल्या कौटुंबिक, सामाजिक आणि भौतिक पर्यावरणाशी संवाद साधण्यासाठी हे चेताजाळे सक्षम असते. अर्थात आज्ञावल्यांचे लेखन, पुनर्लेखन, सुधारित आवृत्त्या हा निसर्गक्रम त्यात अव्याहतपणे चालूच आहे. मानवी संस्कृतीचे विविध कंगोरे आणि सामाजिक परस्पर संवाद यांच्या आंतरक्रियांमुळे मध्यवर्ती चेतासंस्था अधिक प्रगल्भ आणि अधिक कार्यशील होत राहाते. एखाद्या कलाकाराला आपली कला रसिकांसमोर सादर करतांना, आपले आजचे प्रदर्शन कालच्या किंवा आधीच्या प्रदर्शनापेक्षा सुंदर व्हावे अशीच इच्छा असते. शिवाय या कलेत निष्णात होऊन सर्वोत्कृष्ट प्रदर्शन कसे करता येईल यासाठी त्याची धडपड सुरू असते. ह्या सर्व भावना मेंदूमध्येच निर्माण होत असतात. त्यासाठी आज्ञावल्यांमध्ये जे फाईन ट्युनिंग किंवा तरल संतुलन असावे लागते, ते बदल नकळतपणे होत राहातात. सामाजिक मेंदू हा जो प्रकार असतो, तो म्हणजे एखाद्या प्रजातीच्या एकत्रित विचारशक्तीचा प्रभाव दर्शवतो.

होमो सेपियन्स म्हणजे आधुनिक मानवाच्या बाबतीत बोलायचे झाले तर उत्क्रांतीदरम्यान त्याच्या निओकॉर्टिकल म्हणजे दृक्श्राव्य संवेदनांशी संबंधित पेशीसमूहात खूपच वाढ झालेली आढळून येते. दैनंदिन जीवनात अनुभवास येणाऱ्या विविध सामाजिक जटिल प्रश्नांशी ही वाढ संबंधित आहे. जर समाजात तणाव असेल, मग तो धार्मिक असो, राजकीय असो वा तीव्र स्पर्धेमुळे असो, त्याला सामोरे जाण्यासाठी सातत्याने मानवाला प्रयत्न करावे लागतात. संघर्ष हा जीवनाचा मूलमंत्र असतो. बहुतांशी जनतेत आपल्या वयाची पन्नाशी किंवा साठी गाठेपर्यंत हा संघर्ष असतोच. काहींच्या वाट्याला तो उतारवयात देखील नशिबी असतो. अर्थात संघर्षमय जीवनातून यशाच्या शिखराकडे जाणारे अनेक असतात. अशा संघर्षमय यात्रा मानवाच्या जनुकीय नकाशात दूरगामी परिणाम घडवून आणू शकतात. मानवी समाजात आपण परस्परसंवाद साधण्याची क्षमता खूप वाढविली आहे. त्या मानाने चिंपॅंझी (पॅन ट्रोग्लोडाईट) आणि बबुन (पॅपीओ पॅपीओ किंवा पॅपीओ अनुबिस) यांच्यामध्ये सामाजिक संवादाची मर्यादा फारशी वाढली नाही. त्याच प्रमाणात त्यांच्या दृक्श्राव्य संवेदनांशी संबंधित पेशीसमूहात फारशी वाढ झालेली आढळून येत नाही.

आपल्या मेंदूला आज्ञावल्या लिहिण्याचे किंवा पुनर्लेखनाचे अजूनही मार्ग आहेत. मेंदू आणि यंत्र यांच्या इंटरफेस वर झालेल्या गेल्या शतकातील मुलभूत आणि नैदानीक संशोधनातून असे सिद्ध झाले आहे की, मानवी मेंदू कृत्रिम साधनांचा वापर करून या आज्ञावल्यांमध्ये बदल घडवू शकतो. रोबोटीक किंवा यंत्रमानव हा त्याचाच नमुना आहे. शरीरात कृत्रिम हातपाय सामावून घेण्यासाठी मेंदू त्याच्या आज्ञावल्यांमध्ये बदल घडवू शकतो. म्हणजेच कृत्रिम साधनांच्या वापरासाठी न्यूरल नेटवर्क किंवा चेताजाळे स्वतःला अभिमुख करून घेऊ शकते. ह्या निष्कर्षांचा गर्भितार्थ असा आहे की, आपल्या स्वतःच्या भावना ह्या बाह्य घटकांचा समावेश करण्यासाठी सहजपणे पुनर्लिखीत होऊ शकतात! गंभीर स्वरूपाच्या अर्धांगवायूने गलितगात्र झालेल्या रुग्णांमध्ये कृत्रिम अवयवांच्या रोपणास प्रतिसाद देणाऱ्या आत्मसंवेदना, मेंदू आणि यंत्र यांच्या इंटरफेसवर नोंदल्या गेलेल्या आहेत. म्हणजेच कॉर्टिकल किंवा सबकॉर्टिकल बदलांमुळे घडून येणाऱ्या कायम स्वरूपी आज्ञावलींचे पुनर्लेखन आंशिक स्वरूपात का होईना, पण अशा रुग्णांना वरदान ठरू शकतात.

म्हणजे आपण पुन्हा एकदा त्याच मुद्यावर येतो. मेंदूचे रूपांतर आपण फक्त अंकीय संगणकात करू शकलो नाही तरी, ही प्रणाली वापरणाऱ्या उपकरणांच्या वाढत्या संख्येमुळे आणि वाढत्या अवलंबत्वामुळे मानवी मेंदू बदलेल का? तो अंकीय प्रणालीच्या आहारी जाईल का? तसे झाले तर मानवी मेंदूची जी भावनिक जडणघडण आहे, त्यात मोठाच बदल घडू शकतो. त्यामुळे मानवाचे रूपांतर एका जैविक यंत्रात होऊ शकते! अंकीय प्रणालीची मानवी जीवनात होणारी ही ढवळाढवळ चांगली मानावी की भविष्यातील धोक्याची नांदी? मानवी वर्तन आणि मानवी कौशल्य या दोन्ही महत्वाच्या गोष्टींचे अवमूल्यन होऊन माणूस शक्तिशाली बनला तरी मानवतेचा पराभव यामध्ये आहे का, ह्यावर गंभीर पणे विचारविनिमय होणे अपेक्षित आहे. अंकीय प्रणालीच्या सातत्याने संपर्कात राहिल्यामुळे वैमानिकांच्या उड्डाणकौशल्यापासून रेडिओलॉजिस्टच्या नमुना ओळखण्याच्या कौशल्यापर्यंत, मानवी कार्यक्षमतेवर खोलवर नकारात्मक परिणाम होऊ शकतो. यावरून आपण गृहीतक मांडू शकतो की, वैमानिकांच्या बाबतीत आधुनिक विमानांच्या अंकीय प्रणालींमुळे, रेडिओलॉजिस्टच्या बाबतीत अंकीय प्रतिमा विश्लेषणात्मक प्रणालीमुळे, त्यांच्या सर्जनशीलता, आंतरिक उर्मी आणि समस्या उकल करण्याची क्षमता नक्कीच कमी होऊ शकतात. जेंव्हा एखादा विषय समजावून घेतांना, त्याच्याशी संबंधित महत्वाचे मुद्दे लक्षात ठेवायचे असतात. ऑनलाइन हे मुद्दे कधीही मिळतील अशी खात्री असते, तेंव्हा ते मुद्दे लक्षात न राहण्याची किंवा त्यासाठी मेहेनत न घेण्याकडे लोकांचा कल असेल, हे साधे तर्कशास्त्र आहे! कित्येक वर्षे आपण दूरध्वनी क्रमांक सहजपणे लक्षात ठेवीत होतो. आपल्या बँकेशी संबंधित खाते क्रमांक सहसा विसरला जात नसे. आपली स्मृती मंजुषा उत्तम प्रकारे कार्य करीत होती. पण गेल्या दशकात आपली भिस्त आता हातातील भ्रमणध्वनीवर अधिक आहे. जर फोन हरवला तर आपल्या स्मृतींची पाटी कोरी झाल्यासारखे वाटते. इतरांचा सोडा, स्वतःचा तरी भ्रमणध्वनी क्रमांक आठवेल की नाही याचीचशंका येते. स्मार्टफोन तर आता एव्हढे स्मार्ट झाले आहेत की, फोन हरवला, तर नवीन सिम टाकले की नव्या फोन मध्ये सर्व माहिती जशीच्या तशी उमटते! म्हणजे कुठे काही लिहून ठेवण्याची सुद्धा गरज राहात नाही. थोडक्यात तुम्हाला अधिकाधिक परावलंबी करण्याचा जणू या स्मार्टफोन आणि संबंधित प्रणालींनी विडाच उचलला आहे. माहिती विश्वसनीय पद्धतीने मेंदूत साठविली जाण्याची आपली क्षमता कमी होत जाणार आहे.

फेसबुक, टेलिग्राम, इन्स्टाग्राम, व्हाट्सएप यासारख्या संगणकीय किंवा अंकीय सामाजिक माध्यमांच्या प्राबल्यामुळे, आपल्या नैसर्गिक आणि सामाजिक वर्तनावर बराच अनिष्ट परिणाम होत चाललेला आहे. शेरी टर्केल नावाच्या लेखिकेने या विषयावर “Alone together” अशी एक वास्तवावर आधारित कादंबरी लिहिली आहे. त्यात मानव आता तंत्रज्ञानाकडून अधिक अपेक्षा करतो आणि एकमेकांपासून दूर जात असल्याबद्दल खंत व्यक्त केली आहे. संदेश पाठविणे, आलेले संदेश फॉरवर्ड करीत राहाणे आणि निरर्थक किंवा दुरान्वयेदेखील संबंधित नसलेल्या गोष्टींवर मत व्यक्त करीत फक्त असंतोष वाढवीत राहणाऱ्या नवीन पिढीतील काही किशोर वयीन मुलांच्या मुलाखती तिने त्यासाठी घेतल्या होत्या. या भ्रामक वास्तवतेच्या माध्यमांचे व्यसन हे माणसाला निराशेच्या गर्तेत ढकलण्याची शक्यता वाढत चालली आहे. मानवी सहानुभूतीचा अभाव आणि परस्पर संवाद कमी होत जाणे, एकटेपणात अजून नैराश्य येणे ह्या सर्व गोष्टी या मुलाखती दरम्यान लेखिकेला तीव्रतेने जाणवल्या होत्या. या मुलाखती वाचल्यावर आणि बऱ्याच गोष्टींचा स्वतः अनुभव घेतल्यानंतर ही सारखी “कनेक्टेड” राहण्याची जी प्रवृत्ती अतिशय वेगाने पसरत आहे, त्यामुळे ज्यांच्याशी आपण जवळून संपर्क साधू शकतो, अशा लोकांची संख्या लॉगॅरिथमिक प्रमाणात वाढत आहेत. फेसबुकवर किती मित्र जोडले गेले यावरून तुमची लोकप्रियता ठरते! म्हणजे आपल्या दृक्श्राव्य क्षमतेपेक्षा कितीतरी अधिक मोठ्या संख्येने आपण लोकांच्या संपर्कात येतो! पण त्याचा खरोखरीच काही उपयोग आहे का? त्या मोठ्या मित्रमंडळातील किती लोक खरेच तुमचे हितचिंतक किंवा खरे मित्र आहेत? तुम्ही स्वतः लिहिलेल्या पोस्ट या माध्यमांमध्ये महत्वाच्या नसतात, तर तुम्ही किती पोस्ट शेअर केल्या, त्यावर तुमची कार्यप्रवणता ठरत असते! शेवटचा महत्वाचा प्रश्न, तुमच्या प्रगतीत (की अधोगतीत?) या सामाजिक माध्यमांचा किती सहभाग आहे? दिवसाच्या शेवटी मानसिक तणाव वाढविणाऱ्या या गोष्टींपासून चार हात दूर राहून, स्वतःच्या प्रगतीकडे लक्ष देणे महत्वाचे आहे, हेच खरे आहे.

या अंकीय प्रणालीवरील वाढते परावलंबित्व आपले माणूसपण हरवत आहे. होमो सेपियन्स या आपल्या शास्त्रीय नावात बदल करून ते होमो डिजिटॅलीस असे करावे अशीच परिस्थिती निर्माण झाली आहे. ही गंभीर परिस्थिती आहे का? ह्याकडे लक्ष द्यायला हवे का? मानसिक आरोग्यावर होणारे परिणाम तर आहेतच, पण या अंकीय प्रणालीचे वाढते प्रस्थ असे काही सामाजिक तणाव निर्माण करतील, की त्यांचा दूरगामी परिणाम मानवाच्या भविष्यावर अनिष्ट परिणाम करू शकेल. या लक्षवेधक प्रश्नांची उत्तरे मिळविण्यासाठी अजून संशोधनाची गरज आहे हेही खरे आहे.

. . . . . . . . . .

या लेखावर आलेले काही प्रतिसाद खाली दिले आहेत.

नरेंद्र गोळे
माहिती विश्वसनीय पद्धतीने मेंदूत साठविली जाण्याची आपली क्षमता कमी होत जाणार आहे. .>>> हे खरे आहे. कारण वैधता पडताळणीचे दर टप्प्यावरील निकष ’विसरत’ राहिल्याने, अवचित आलेले पडताळणीचे काम करणेच अशक्यप्राय होऊन, मिळालेल्या माहितीची विश्वसनीयता संशयास्पदच रहाणार आहे.

Shriram Paranjape
विचार करायला लावणारा लेख. बहुतेक whatsapp groups चा forwarded messages हा प्राण असतो. याचाच सरळ अर्थ असा की कुठल्या तरी संघटित टोळ्या आपल्या विचारांना एक ( बहुधा अनिष्ट) वळण देण्याचा प्रयत्न करत असतात, त्यांचा कब्जा घेण्याच्या प्रयत्नात असतात.

Rajesh Pishte-Deshmukh
खूपच सुंदर लेख. या सगळ्या ज्ञान अन माहितीच्या जंजाळात मानव कमालीचा विसरभोळा होऊन एकटेपणाचा साथीदार बनेल का सर असा मला प्रश्न पडलायं.

Sangeeta Godbole
सर ..डोळ्यांत अंजन घालणारा लेख . चुरचुरले तरी व्याधी बरा करणारा ..वस्तुस्थिती अशीच आहे .विचार तर करायलाच हवा .आणि सुस्थितीत बाहेरही पडता यायला हवे.

Anand Ghare
खूपच विस्तृत लेख, मलाही एका दमात पूर्ण वाचता आला नाही. संगणकांमुळे माणसाच्या काही कौशल्यांमध्ये घट होण्याची शक्यता आहे, उदाहरणार्थ पाठांतर, तोंडचे हिशोब वगैरे गोष्टी पुढील पिढी करतच नाही. मानवी भावना कशा निर्माण होतात आणि त्यांवर कसा किंवा कितपत ताबा ठेवता येतो हेच मुळात गूढ आहे. त्यांच्यावर कृत्रिम बुद्धीमत्तेचा जास्त परिणाम होऊ नये असे मला वाटते. संगणक आणि स्मार्ट फोन यांचा अती वापर होत असल्यामुळे माणसांच्या सवयीच बदलत आहेत ही गोष्ट निश्चितच चिंताजनक आहे. पण यांच्या विरोधात येणाऱ्या संदेशांचाही महापूर येत आहे.

उत्तर – Sharad Kale
Anand Ghare साठीच्या किंवा सत्तरीच्या पुढे आपण आहोत. नवीन पिढीत आणि आपल्यात ४० -५० वर्षांचे अंतर आहे. पाठांतरावर भर देणारा अभ्यास किंवा स्मृतींवर अवलंबून असलेले दैनंदिन जीवन बदलत चालले आहे यात शंका नाही. त्यामुळे लेखात व्यक्त केलेल्या काही विचारांवर विरोधी सूर किंवा नाराजीचा सूर उमटू शकतो. पण माझ्या दृष्टीने प्रश्न तो नाही. जेंव्हा आपण दैनंदिन जीवनात घडणाऱ्या गोष्टींसाठी किंवा आवश्यक गोष्टींसाठी तंत्रज्ञानावर आधारित उपकरणांवर अवलंबून राहात असतांना, बुद्धीचा आणि शरीराचा वापर अपेक्षित नसेल तर त्यातून जो रिकामा वेळ उपलब्ध होणार आहे, त्याचे योग्य नियोजन आपण करू शकू का? व्यसनांच्या आहारी जाण्यासाठी हा वेळ वापरला तर जाणार नाही ना? काळाबरोबर चालत असतांनादेखील सृजनशीलता नवीच असते. त्यामुळे नवीन वाटा, नवे व्यवसाय, नवे छंद निर्माण होतीलच. प्रश्न तो नाही. प्रश्न आहे की, आपला समाज त्या दृष्टीने प्रगल्भतेच्या रस्त्यावर आहे की नाही हा! काळजी ती आहे. सोशल माध्यमांवर आपण किती वेळ घालवत आहोत, याचे मोजमाप होत असतेच. त्यावरून जर प्रत्येकाने विचार करून आपल्या जीवनाची दिशा योग्य आहे की नाही ते ठरवायचे आहे. लोकांनी पाठांतर करीत राहिले पाहिजे, असा अन्वयार्थ नसून ज्ञानमार्गावर आपण बुद्धीचा विकास न झाल्यामुळे दिशाहीन तर होणार नाही, हे पाहिले पाहिजे.

**************************************

२. बुद्धिमत्तेचे प्रकार

असे सांगतात की प्रसिद्ध शास्त्रज्ञ एडिसन याला तो ‘ढ’ आहे असे म्हणून शाळेतून काढून टाकले होते, आइन्स्टाइन याला त्याच्या कॉलेजातल्या कमी गुणांमुळे कुठे नोकरी मिळत नव्हती म्हणून त्याने कारकुनाची नोकरी धरली होती, रामानुजम याला मॅट्रिकची परीक्षा पास होणे अवघड झाले होते. हे सगळे अलौकिक बुद्धिमत्तेचे धनी होते हे त्यांनी केलेल्या प्रचंड कार्यावरून जगाला दिसून आले. मला वॉट्सॅपवर मिळालेला या विषयावरील एक लेख खाली दिला आहे. अज्ञात मूळ लेखकाचे मनःपूर्वक आभार. दि. २२-०३-२०२२
. . . . .

प्रचलित शिक्षण व्यवस्थेमुळे कितीतरी लोक न्यूनगंडामध्ये गेले असतील. असे होऊ नये म्हणून आपल्या मुलांची ‘बुद्धिमत्ता’ ओळखा.

 "आमचं लेकरू हुशार आहे पण जरा अभ्यासात कमी आहे", अशा वाक्याला बरेच जण अजुनही हसतात.
   शाळेच्या अभ्यासात कमी आहे किंवा परीक्षेत फार मार्क्स मिळत नाहीत, तर ती व्यक्ती 'बुद्धीमान' नाही हा आपल्याकडे एक खूप मोठा गैरसमज आहे.
 खरंतर गार्डनर (Howard Gardner) या मानसशास्त्रज्ञाने ही समजूत कशी ठार चूकीची आहे हे सांगितलंय.
त्याने बुद्धीमत्तेचे मुख्य आठ प्रकार पाडले. कुठल्याही व्यक्तीमध्ये या आठ प्रकारांपैकी एक किंवा अधिक बुद्धिमत्तांचं कमी-अधिक प्रमाण असतं, असं त्याचं त्याचं मत होतं.
1. Visual - Spatial Intelligence :- 
 या प्रकारामध्ये अचूक नकाशा बघणे, random भटकत असतानाही दिशांचा योग्य अंदाज येणे,  फोटो-ग्राफ्स-तक्ते मधून अर्थ काढणे, कोडी सोडवणे, चित्र, patterns मध्ये गती असणं हे सगळं येतं. आर्किटेक्ट, इंजिनीयर, चित्रकार वगैरे यात येतात.

Linguistic – Verbal Intelligence :-
या प्रकारात भाषेवर प्रभुत्व, शब्दांवर पकड, भारी बोलता येणं किंवा मध्ये मध्ये शाब्दिक विनोद/कोट्या करता येणं हे सगळं येतं. यात शिक्षक, वकील, पत्रकार, काही राजकारणी वगैरे येतात.
Logical – Mathematical Intelligence :-
आपल्या शाळेत ज्या लोकांना “हुशार” समजतात, अशी मंडळी या प्रकारात येतात. गणित सोडवणं, abstract गोष्टींची लॉजिकल उत्तरं देणं हे सगळं येतं. वैज्ञानिक, गणितज्ज्ञ, इंजिनीयर, कॉम्प्युटर प्रोग्रामर वगैरे लोक यात येतात.
1. Bodily – Kinesthetic Intelligence :-
  शरीराची वेगवान हालचाल करणं, शरीरावर प्रचंड कंट्रोल असणं, मेंदू आणि डोळ्यांत/इतर अवयवांत भन्नाट co-ordination असणं, हे सगळं या प्रकारात येतं. खेळाडू, डान्सर, शिल्पकार वगैरे लोक यात येतात.
2. Musical Intelligence :-
  चाल, धून, ताल वगैरे लक्षात राहणं, वाद्यांबद्दल आवड असणं, लवकर नवीन गाणी किंवा विविध वाद्यं शिकता येणं या सगळ्या गोष्टी म्हणजे सांगीतिक बुद्धीमत्ता होय. गायक, संगीतकार, कंपोझर वगैरे मंडळी यात येतात.
1. Interpersonal Intelligence :-
  लोकांशी संवाद साधता येणं, लोकांच्या भावना समजून घेता येणं, त्यानुसार स्वतःच्या वागण्यात बदल करून घेणं, मित्रमंडळी बनवता येणं, त्यांना जपणं, कुठे कसं वागावं हे समजणं, वाद सोडवणं हे सगळं यात येतं. मानसशास्त्रज्ञ, टीम लिडर, काऊन्सीलर, सेल्सपर्सन, राजकारणी माणसं वगैरे
2. Intrapersonal Intelligence :-
  हे वरच्या प्रकारच्या उलट. हे स्वतःमध्ये हरवलेले असतात. यांना स्वतःच्या विश्वात दंग राहायला आवडतं. स्वतःचे strengths आणि weaknesses यांना माहिती असतात. नवनवीन कल्पना ते मांडतात (पण मोस्टली मनातल्या मनात ). विचारवंत, वैज्ञानिक, लेखक अशी माणसंं या प्रकारची बुद्धीमान असतात.
3. Naturalistic Intelligence :-
  हा प्रकार त्याने जरा उशीरा मांडला. काही लोकांना निसर्ग आवडत असतो. पक्षी, जंगलं, समुद्र, डोंगर, जैवविविधता अशा सगळ्या गोष्टींचे ते चाहते असतात. शहरात फार मन लागत नाही, खेड्याकडे जाऊन मोकळ्या आभाळाखाली चांदण्यात झोपणं फार आवडत असतं. पर्यावरणतज्ज्ञ, जीवशास्त्रज्ञ, निसर्गप्रेमी, पक्षीप्रेमी वगैरे सगळे लोक यात येतात. अशा प्रकारे आपली एक बुद्धीमत्ता ओळखली आणि त्यानुसार आपल्या जीवनाची दिशा ठरवली तर आनंदमय होईल सगळं भविष्य. एकापेक्षा जास्त बुद्धीमत्ता असल्यास उत्तमच, मग अशा वेळी भविष्याचा स्कोप अजुन मोठा होतो.
  आपल्या शालेय वयात ज्या बॅक बेंचर्सना आपण अभ्यासामुळे, कमी मार्क्स मुळे हलक्यात घेतो ते लोक कसले भारी खेळाडू, कलाकार असतात हे जरा आठवा. आपल्या एकूणच प्रचलित शिक्षणव्यवस्थेमुळे कितीतरी लोक depression, न्यूनगंडामध्ये गेले असतील हे सुद्धा आठवा.
  त्यामुळे इंटरनेट वर अलरेडी उपलब्ध असलेली ही माहिती सोप्या शब्दांत इथे मांडण्याचा प्रयत्न करतोय. वाचकांपैकी कोणाचा फायदा झाला तर मला आनंदच होईल

संक्षिप्त दासबोध

समर्थ रामदासांनी लिहिलेला दासबोध हा फक्त संन्यस्त वृत्तीने आध्यात्मिक विचार सांगणारा ग्रंथ नसून यात अनेक प्राचीन धार्मिक ग्रंथांमधील विचारांचे सार आहे. त्यांत भक्तिमार्ग आणि परमार्थ याचे विवेचन आहेच, त्याशिवाय सर्वसामान्य माणसाला त्याच्या जीवनात मार्गदर्शन करेल, अगदी आजच्या युगात उपयुक्त वाटेल असेही खूप कांही यात आहे. पूर्वीच्या काळी घरोघरी दासबोधाची पोथी किंवा पुस्तक असायचे आणि अनेक लोक त्याचे नित्यनियमाने वाचन करीत असत. पुढच्या पिढीतल्या लोकांना कदाचित ते जड वाटेल म्हणून त्यांच्या सोयीसाठी डॉ.धनंजय घारे यांनी संक्षिप्त दासबोधाची रचना केली आहे. ही ओवीबद्ध रचना क्रमाक्रमाने या पानावर देत आहे. सर्वांनी तिचा लाभ घ्यावा अशी विनंति.

खाली दिलेल्या DOWNLOAD या खुणेवर क्लिक केल्यावर संक्षिप्त दासबोध वाचता येईल. वर जिथे 100% असे दाखवले आहे तिथे + या चिन्हावर क्लिक करून अक्षरे 125% इतकी मोठी केल्यास वाचायला मदत होईल.

समर्थ रामदास आणि दासबोध यासबंधीची अधिक माहिती या स्थळावर उपलब्ध आहे.

समर्थ रामदास, दासबोध आणि सज्जनगड

प्रास्ताविक आणि अध्याय १

स्तवन आणि नाना लक्षणे

dbg_sanxipt_dasabodh_pdf_2022_a1_pg1to5_01 Download

अध्याय -२

स्वगुणपरीक्षा व त्रिविधताप व नवविधा भक्ती

dbg_sanxipt_dasabodh_pdf_2022_adhyaya2_01 Download

. . . . . . . . . .

अध्याय ३.

“सद्गुरुसत्शिष्य, बद्धमुमुक्षुसाधकसिद्ध लक्षणे तथा अन्तर्बाह्य पिण्डब्रह्माण्डस्थित देव_शोधन”

dbg_sanxipt_dasabodh_pdf_2022_adhyaya3_01 Download

अध्याय ४

“चतुर्दश ब्रह्म, मायोद्भव”

dbg_sanxipt_dasabodh_pdf_2022_adhyaya4_01 Download

अध्याय ५

गुण, रुप, जगज्ज्योति

dbg_sanxipt_dasabodh_pdf_2022_adhyaya5_01 Download

अध्याय ६

भीम तथा विवेक वैराग्य

dbg_sanxipt_dasabodh_pdf_2022_adhyaya6_01 Download

अध्याय ७

” नाम, रूप तथा अखण्ड ध्यान ”

dbg_sanxipt_dasabodh_pdf_2022_adhyaya7_01 Download

संगणकाचे बदलते तंत्रज्ञान

सुरुवातीच्या काळातला संगणक अजस्त्र आकाराचा असायचा आणि तो तितकेसे महान काम करत नसे. यामुळे मुंबईमध्ये फक्त टीआयएफआर, बीएआरसी, आय़आयटी अशा संशोधनक्षेत्रातल्या संस्थांकडे तो आला. पुढे आयुर्विमा आणि बँका यांनी त्यांचा वापर सुरू केला तेंव्हा त्याला खूप विरोध झाला होता, पण त्याने जगभरातल्या कामकाजात केलेली क्रांति लक्षात घेता त्याला दामटून पुढे आणले गेले. पीसीचा जन्म झाल्यानंतर तो घराघरात आला. संगणकाला माहिती पुरवणे आणि त्याने दिलेली माहिती गोळा करून तिला सांभाळून ठेवण्यासाठी फ्लॉपी, सीडी, डीव्हीडी यासारखी अधिकाधिक क्षमतेचा साधने निघाली आणि पाहतापाहता ती दिसेनाशीही झाली. याचा आतापर्यंतचा आढावा घेणारा हा सुरेख लेख. श्री.तुषार कुटे या मूळ लेखकाचे मनःपूर्वक आभार आणि त्यांनी या लेखाला इथे संग्रहित करायला अनुमति द्यावी अशी विनंति.

बदलते तंत्रज्ञान

तुषार कुटे – सफर विज्ञानविश्वाची
घर शिफ्ट करत असताना साफसफाईमध्ये घराच्या एका कोपऱ्यामध्ये घेऊन दिलेल्या सीडीचे आणि डीव्हीडीचे पाऊच आणि कंटेनर्स नजरेस पडले. सन २००२ ते २०१२ या दरम्यानच्या काळामध्ये मी जमवलेल्या या सीडी व डीव्हीडी होत्या. मागच्या दहा वर्षांमध्ये त्यांच्याकडे ढुंकूनही बघितले नाही. परंतु त्यादिवशी या पाऊच आणि कंटेनरने भूतकाळ जागृत केला. माझ्या संग्रहामध्ये जवळपास ४०० सीडी व डीव्हीडी असतील. आज त्या मी ई-कचरा व्यवस्थापन करणाऱ्या कंपनीकडे सुपूर्द केल्या.

संगणक वापरायला सुरुवात केली त्याच सुरुवातीच्या काळामध्ये माहितीची देवाण-घेवाण करण्यासाठी फ्लॉपी डिस्कचा आम्ही वापर करायचो. साडेतीन इंच आकार असणाऱ्या या फ्लॉपीमध्ये केवळ १.४४ एमबी पर्यंत माहिती साठवता यायची. याचे देखील आम्हाला अप्रूप वाटत असे. एका संगणकातून दुसऱ्या संगणकामध्ये माहिती कॉपी करण्यासाठी त्याचा आम्ही सहज वापर करायचो. परंतु १५ ते २० वेळा वापरल्यानंतर ही फ्लॉपी खराब व्हायला लागायची. त्यातील डेटा करप्ट व्हायचा आणि मग आम्ही नवीन फ्लॉपी विकत घ्यायचो. त्या काळात सायबर कॅफेमध्ये इंटरनेट वापरण्यासाठी प्रति तास तीस रुपये मोजावे लागायचे. त्यामुळे एका तासामध्ये इंटरनेटवरून भराभर माहिती डाऊनलोड करून आम्ही फ्लॉपी डिस्कमध्ये साठवून घरच्या संगणकावर लोड करायचं.

फारच थोड्या कालावधीमध्ये फ्लॉपी ड्राईव्ह देखील कालबाह्य झाले. त्यांची जागा ‘सीडी’ने घेतली. बाजारामध्ये ऑडिओ आणि व्हिडिओ सीडी उपलब्ध झाल्या. संगणकाच्या सीडी ड्राईव्हद्वारे त्यातली माहिती वाचता यायची. तसेच कॉपी करता यायची. एका सीडीची माहिती साठवण्याची क्षमता ७०० एमबी इतकी होती! त्या काळात ती प्रचंड वाटायची. सीडी ड्राईव्हद्वारे सीडीमधील माहिती फक्त बघता येत होती. परंतु सीडीमध्ये माहिती साठवता येत नव्हती. खूपच कमी लोकांकडे त्यावेळी ‘सीडी राईटर’ उपलब्ध होता. सीडी राईटर असणारा संगणक म्हणजे उच्च प्रतीचा संगणक, असे आम्ही मानत असू. आपल्याला एखादी सीडी राईट करायची असेल तर ज्याच्याकडे सीडी राईटर आहे त्याच्या संगणकाचा वापर करून आम्ही नवीन सीडी बनवून घेत असू. कालांतराने जवळपास सर्वच संगणकांमध्ये सीडी रायटर देखील उपलब्ध झाले. त्यामुळे सीडीमध्ये माहिती साठवणे सोपे झाले होते. संगणकातील बरीचशी महत्त्वाची माहिती आम्ही सीडीमध्ये साठवायला लागलो.

पुढे मागे संगणकाची हार्ड डिस्क जर खराब झाली तर? हा प्रश्न आम्हाला सतावत असायचा. त्यामुळे बरीचशी महत्त्वाची माहिती सीडीमध्ये साठवली जायची. लवकरच या संगणकातील माहितीच्या पिढीमध्ये डीव्हीडी दाखल झाली. डीव्हीडीची क्षमता साडेचार जीबी इतकी प्रचंड होती! याच काळामध्ये री-राईटेबल सीडी आणि डबल साइडेड सीडी व डीव्हीडी देखील उपलब्ध झाल्या होत्या. तंत्रज्ञानाची ही प्रगती खरोखर अचंबित करणारी होती. संगणकीय माहितीचा साठा वाढत चाललेला होता. त्यामुळे अशा नवनवीन तंत्रज्ञान तंत्रज्ञानाची आवश्यकता तर होतीच.
डीव्हीडी रीडर बरोबरच राईटर देखील लवकरच बाजारात आले. मग आमचा डीव्हीडी रायटिंग चा उद्योग सुरू झाला. त्याकाळात इंटरनेटवर उपलब्ध होणारी महत्त्वाची माहिती तसेच चित्रपटातली गाणी व चित्रपट देखील डीव्हीडीमध्ये साठवून ठेवू लागलो.

अनेक संगणकीय नियतकालिकांसोबत देखील सीडी आणि डीव्हीडी उपलब्ध होत होत्या. त्यातली माहितीदेखील अमुल्य अशी होती. या सर्व सीडींचा माझ्याकडे बराच मोठा संग्रह तयार झाला. यातून त्या ठेवण्यासाठी नवीन पाऊच आणि कंटेनर देखील मी विकत घेतले होते. कधी कोणती माहिती लागत असेल तर लगेच ती सीडी अथवा डीव्हीडी काढून संगणकामध्ये उघडली जायची. अशा प्रकारे या तंत्रज्ञानाचा मोठ्या प्रमाणात फायदा झाला.

परंतु दहा वर्षांपूर्वी पेन ड्राईव्ह नावाच्या अत्याधुनिक तंत्रज्ञानाने संगणक विश्वात प्रवेश केला. माहिती साठवण्यासाठी तसेच माहितीची देवाणघेवाण करण्यासाठी हे अतिशय सुलभ तंत्रज्ञान होते. मी पाहिलेला पहिला पेन ड्राईव्ह १२८ एमबी क्षमतेचा होता! कालांतराने त्याची क्षमता वेगाने दुप्पट होत गेली. आज आपल्याकडे टीबी अर्थात टेराबाईटमध्ये देखील पेन ड्राईव्ह उपलब्ध आहेत. पेन ड्राइवचा जमाना आल्यानंतर सीडी आणि डीव्हीडीकडे पूर्णतः दुर्लक्ष झाले. याशिवाय इंटरनेट अन वेबसाईटस देखील वेगाने वाढत होत्या. त्यामुळे कोणतीही गोष्ट लागत असेल तेव्हाच इंटरनेटवरून डाऊनलोड करायला लागलो. अर्थात माहिती साठवून ठेवण्याची आवश्यकता तर नव्हती.

काळाच्या ओघामध्ये सीडी आणि डीव्हीडी ड्राइव्ह देखील आता लॅपटॉप व संगणकामध्ये उपलब्ध होत नाहीत. परंतु संगणकीय माहितीचा साठा करण्यासाठी या तंत्रज्ञानाने संगणकाच्या इतिहासात मोलाचे योगदान दिले होते. आज माझ्याकडे असलेल्या सर्व सीडीज व डीव्हीडीची एकूण क्षमता ही एका पोर्टेबल हार्ड डिस्क इतकी आहे! यांना तंत्रज्ञानाची किमयाच म्हणावी लागेल. इंटेलचे संस्थापक गॉर्डन मूर यांनी संगणक विश्वाला मूरचा नियम सांगितला आहे. जरी तो संगणकातील मायक्रोप्रोसेसरला वापरण्यात येत असला तरी संगणकीय माहितीसाठ्याला देखील तो निश्चित लागू होतो. आज आपण वापरत असलेल्या हार्ड डिस्क देखील कालांतराने कालबाह्य होतील आणि नवे तंत्रज्ञान त्याची जागा घेईल. ही काळाची गरज आहे. परंतु आधुनिक तंत्रज्ञानाला सहाय्य करणारे सर्व प्रकारचे तंत्रज्ञान हे इतिहासात तितकेच महत्त्वाचे होते, हे विसरून चालणार नाही!

. . . .

काही माहितीपूर्ण प्रतिसाद :

Ramesh Rahalkar
मी पहिला संगणक बघितला तेव्हा मी इंग्लंडमध्ये होतो, १९७८ सालाची गोष्ट आहे. Commodore Pet. Memory – १००० bytes. त्या काळी floppy disks नव्हत्या. Screen, keyboard व tape recorder एकत्र fuse केलेले ते unit होते. तेव्हा अर्थातच DOS सुद्धा नव्हती. फक्त Basic मध्ये काही लहान, सोपे programs लिहिता येत होते (१००० bytes मध्ये किती लिहिणार?). माझ्या प्रोफेसरकडे तो होता, व बघून मी खूपच impress झालो होतो.

Mangesh Anāokar
ऐंशीच्या दशकांत सुरुवातीला आम्ही चक्क ८ १/२ इंची फ्लाॅपी वापरत होतो. त्याच सुमारास स्मगल्ड पीसींची भारतात एण्ट्री झाली, ज्यामध्ये ५ १/४ इंची फ्लाॅपी असायची. ड्राइव्हसुद्धा एकच होता आणि असा पीसी चालायचा डाॅस २.० वापरुन. एकच ड्राइव्ह असल्याने त्याला ‘A’ ड्राइव्ह संबोधिले जायचे.
प्रथम उतलब्ध असलेल्या फ्लाॅपी या SSSD (Single Side Single Density) प्रकारच्या आणि २५६ KB साईजच्या होत्या. मग प्रथम SSDD प्रकारच्या ५१२ KB च्या व नंतर DSDD (Double Side Double Density) प्रकारच्या १.२० MB च्या फ्लाॅपी व ड्राइव्ह आलेत.
तो पर्यंत पीसीचा प्रथम PC-XT हा दोन ड्राइव्हचा पीसी, A आणि B ड्राइव्ह सोबत आला. त्यामुळे आता ‘बॅकअप’ घेणे साध्य होउ लागले.
लगोलग PC-AT हा दोन ५ १/४ इंच फ्लाॅपी ड्राइव्ह सोबत १० MB आकाराच्या ‘राक्षसी’ आकाराचा हार्ड ड्राइव्ह ‘C’ ड्राइव्ह म्हणुन आला.
इथुन पुढे प्रगती झपाट्याने झाली. पहिला पीसी इण्टेल ८०८० वापरुन IBM ने अमेरीकन बाजारात उतरविलेला होता. पण १९८५ पर्यंत इंटेलचे ८०८१, ८०८२, ८०८३, ८०८४, ८०८५ वापरुन बनल्या गेलेल्या संगणका नंतर ८०८६ वापरुन बनलेला संगणक ‘३८६’ म्हणुन बाजारात आला तो पर्यंत डाॅस ३.० सुद्धा आलेली होती.
१९९० नंतर डाॅस ४.० आली. मायक्रोसाॅफ्टची अधिकृत काॅपी सुद्धा ५ १/४ इंची फ्लाॅपीवरच उपलब्ध होती.
या सुमारास ३ १/२ इंच आकाराची १.४४ MB ची फ्लाॅपी व ड्राइव्ह वापरात आले. या फ्लापींना कडक आवरण होते, जे ५ १/४ इंच फ्लाॅपींना नसायचे.
IBM ने नव्वदच्या सुमारास ‘पेण्टीयम’ आणला, ज्यामध्ये CD ड्राइव्ह वापरला होता. सहाजिकपणे अधिकृत आॅपरेटींग सिस्टम CD वरच उपलब्ध होती.
ज्यांना संगणकांच्या इतिहासात उत्सुकता आहे, त्यांनी ‘Osborne’ लिखीत पुस्तके वाचावीत. नांव लक्षांत नाही, पण पहिला खंड ‘Part Zero’ पासुन सुरु होतो.

पहिला मायक्रो प्रोसेसर ४०४० कां व कसा घडला इथपासुन पुढील कांही काळांत कसे बदल घडत गेलेत, याची माहिती त्यांत वाचायला मिळेल.

आनंद घारे : हा लेख आणि त्यावरील कॉमेंट्स वाचून तीनचार दशकांमधला प्रवास डोळ्यांसमोर आला. पीसी हा शब्दसुद्धा ऐकला नव्हता तेंव्हा माझ्या एका मित्राने टीव्हीचा मॉनिटर आणि टेप रेकॉर्डर यांचा उपयोग करून घरी एक खेळातला कॉम्प्यूटर तयार केला होता. काही ऑफिसेसमधल्या कॉंप्यूटर्ससाठी पंच्ड कार्ड्स वापरत असत. मग पीसी, पीसीएक्सटी वगैरे आले. ते डॉसवर चालायचे. तिथपासून बघता बघता आता किती प्रगति झाली आहे ?

भारतरत्न लता मंगेशकर

मला समजायला लागल्यापासून मी लता मंगेशकरांची गाणी ऐकत आलो आहे, आजही ती आवडीने ऐकतोच आणि पुढेही ऐकतच राहणार आहे यात तिळमात्र शंका नाही. लता मंगेशकर हे नाव मी कदाचित थोडा मोठा झाल्यावर पहिल्यांदा ऐकले असेल, पण त्यानंतर ते नाव आणि तो आवाज कानावर आला नाही असा एक दिवसही गेला नसेल. पु.ल.देशपांडे यांनी एका सभेत असे सांगितले होते कीआकाशात देव आहे की नाही हे मला नाही, पण या आकाशात सूर्य आहे, चंद्र आहे आणि लता मंगेशकरांचा आवाज आहे. दिवस असो, रात्र असो, कुठल्याही क्षणी तो कुठून तरी आणि कुठे तरी तो आवाज जातच असतो. हे अगदी खरे आहे. पूर्वीच्या काळी तो दिव्य आवाज रेडिओलहरींमधून आकाशात सगळीकडे पसरत असेल, आता इंटरनेटमधून जात असतो. त्यांनी पन्नास साठ वर्षांपूर्वी किंवा त्याच्यही आधी गायिलेली सुमधुर गाणी आजही ऐकत रहावीशी वाटतात. निदान तीन पिढ्या तरी ती ऐकत आणि गुणगुणत आल्या आहेत. अगदी आज काल होणाऱ्या सारेगमसारख्या संगीतस्पर्धांमधल्या मुलीसुद्धा लता मंगेशकर यांची गाणी गाऊन स्पर्धा जिंकत असतात, इतकी त्या गाण्यांची मोहिनी किंवा महती आहे.

मी जेंव्हा जेंव्हा टीव्हीवर त्यांची एकादी मुलाखत किंवा त्यांचा सार्वजनिक कार्यक्रम पाहिला आहे तेंव्हा त्यांच्या अत्यंत शालीन अशा व्यक्तीमत्वानेही भारावून गेलो आहे. मला नेहमी त्यांच्याबद्दल अतीव आदर वाटत आला आहे. मी जेंव्हा जेंव्हा पेडर रोडवरून जात होतो तेंव्हा तेंव्हा प्रभुकुंजकडे पाहूनच त्यांना हात जोडून नमस्कार करत होतो त्यांना इस्पितळात ठेवले असल्याच्या बातमीने मन बेचैन झाले होते, पण त्यांची प्रकृति सुधारत असल्याच्या बातम्याही येत होत्या. त्या पूर्ण बऱ्या होऊन घरी परत येतील अशीच आशा वाटत असतांना अचानक त्यांची प्राणज्योत मावळल्याची दुःखद वार्ता आली. त्यांना भावपूर्ण श्रद्धांजलि. या निमित्याने त्यांच्या जीवनातील घडामोडींची माहिती देणारा एक लेख आणि इतर काही लेख, छायाचित्रे व कविता मी या पानावर संग्रहित करत आहे. मी हे सर्व लेख वॉट्सॅपवरून घेतले आहेत.सर्व मूळ लेखकांचे मनःपूर्वक आभार.

लतादिदींच्या ९२ वर्षातील माहितीपूर्ण गोष्टी !!

( संकलन : हेमंत कोठीकर. ) (खालील विविध पुस्तकातून ह्या संकलित केलेल्या आणि मराठीत लिहून काढलेल्या माहितीपूर्ण गोष्टी आहेत. या शिवाय काही मुलाखती, नेटवरील ब्लॉग्स आणि लेख यातूनही माहिती घेतली आहे. चूकभूल द्यावी घ्यावी. काही गोष्टी चुकीच्या आढळल्या तर कृपया कळवाव्या. )

१) १९२९ साली या दिवशी जन्मलेल्या लतादिदींचे नाव खरे तर हेमा हर्डीकर राहिले असते. पण ते झाले लता मंगेशकर !. का ? ते खालील ६७ व्या माहितीत बघा 🙂

२) दिदींच्या वयाच्या १३ व्या वर्षी म्हणजे १९४२ साली त्यांचे वडील म्हणजे मास्टर दीनानानाथ हे जग सोडून गेले. कुटुंबाची जबाबदारी सांभाळत याच वर्षी वयाच्या १३ व्या वर्षी दिदींनी त्यांचे पहिले गाणे ‘किती हसाल’ या मराठी चित्रपटात म्हटले. पण दुर्दैवाने ते चित्रपटात घेतले गेले नाही !

३) याच वर्षी म्हणजे १९४२ साली ‘पहिली मंगळागौर’ या मराठी चित्रपटात ‘नटली चैत्राची नवलाई’ हे दादा चांदेकर यांनी संगीतबद्ध केलेले गाणे दिदींनी म्हटले आणि ते त्यांचे प्रथम गाणे म्हणून मानले गेलेय.

४) पुढच्या वर्षी म्हणजे १९४३ साली त्याचे प्रथम हिंदी गाणे आले. मात्र ते आले मराठी चित्रपट ‘गजाभाऊ’ या चित्रपटात ! ‘माता एक सपूत’ असे त्याचे शब्द होते !

५) याच दरम्यान ‘गजाभाऊ किंवा ‘माझे बाळ’ या चित्रपटात त्यांनी छोट्याशा भूमिका देखील केल्या.

६) दिदींचे पहिले हिंदी चित्रपटातील गाणे १९४६ साली ‘आप की सेवा मे’ या चित्रपटात दत्त डावजेकर यांच्या संगीत दिग्दर्शनाखाली ‘पाव लागू कर जोरी’ हे आले !

७) अभिनेता महिपाल, जे नंतर नवरंग आणि इतर चित्रपटांमुळे नायक म्हणून प्रसिद्धीस आले, ते दिदींच्या वरील प्रथम हिंदी चित्रपट गाण्याचे गीतकार होते !

८) पण या आधी किंवा या दरम्यान प्रसिद्ध संगीतकार गुलाम हैदर यांनी दिदींचा आवाज ओळखला तो एका स्पर्धेत. या स्पर्धेत लहानग्या लताने ‘खचांजी’ चित्रपटातील नूरजहाँने गायिलेले गाणे गायले होते.

९) या स्पर्धेत जिंकल्याबद्दल लतादीदींना दिलरुबा हे वाद्य बक्षीस म्हणून मिळाले. पण नंतर जेव्हा गुलाम हैदर यांनी प्रसिद्ध निर्माते शशधर मुखर्जी यांना लताचा आवाज ऐकवला, तेव्हा त्यांनी तो फार पातळ आवाज आहे म्हणून सरळ नाकारला !

१०) १९४८ साली जिद्दी चित्रपटाच्या गाण्याच्या रेकॉर्डिंगसाठी जेव्हा लतादीदी लोकल आणि बस ने फेमस स्टुडिओत जात होत्या तेव्हा एक तरुण त्यांच्याच पाठीपाठी पार स्टुडिओ पर्यंत पोचला. दिदींना नंतर कळले की हा तरुण किशोर कुमार आहे आणि स्टुडिओच शोधतो आहे ! त्या दिवशी दोघांचे पहिले द्वंद्वगीत रेकॉर्ड झाले !

११) दिदींची भारतभर खरी ओळख झाली ती १९४९ साली आलेल्या ‘महल’ चित्रपटातील ‘आयेगा आनेवाला’ या गाण्याने !. पण हे गाणे रेकॉर्ड झाल्यावर जेव्हा निर्माता सेवक वाच्छा यांनी ऐकले तेव्हा त्यांना ते अजिबात आवडले नाही आणि त्यांनी चक्क ते चित्रपटुन काढून टाकायचे ठरवले. संगीतकार खेमचंद प्रकाश यांनी आग्रह केल्याने गाणे चित्रपटात राहिले आणि दिदींचा आवाज घराघरात पोचला.

१२) ‘आयेगा आनेवाला’ या गाण्याच्या सुरवातीच्या ओळी ‘खामोश है जमाना….’ या दूर कुठून तरी गूढपणे येतात असा इफेक्ट हवा होता. पण तेव्हा तंत्रज्ञान फारसे प्रगत नसल्याने आणि रेकॉर्डिंग साठी एकच माइक्रोफोन असल्याने तो रेकॉर्डिंग रूम च्या मध्ये ठेवून दिदींना या ओळी दुरून माइक्रोफोन पर्यंत चालत चालत येत म्हणायला लावल्या, जेणेकरून असा दुरून कुणी गात असल्याचा इफेक्ट यावा !. आता हे गाणे आणि या ओळी ऐकताना ही कसरत केली असेल असे वाटणार सुद्धा नाही !

१३) हे गाणे प्रचंड लोकप्रिय झाले तरी या गाण्याच्या रेकॉर्ड वर गायिका म्हणून लता मंगेशकर नव्हे तर ‘कामिनी’ हे नाव होते. ! कारण त्यावेळी रेकॉर्ड वर गाणे चित्रपटातील ज्या भूमिकेवर चित्रित झाले त्याचे नाव द्यायची पद्धत होती ! आणि या चित्रपटात मधुबालाने केलेल्या भूमिकेचे नाव ‘कामिनी’ होते ! पुढे ही पद्धत बदलली !

१४) मराठी चित्रपटांना दिदींनी ‘आनंदघन’ या नावाने संगीत दिले आहे. हा शब्द त्यांना रामदास स्वामींच्या लिखाणातुन सुचला. आधी भालजी पेंढारकर यांनी दीदींना ‘जटाशंकर’ हे नाव सुचवले होते, पण ते त्यांना फारसे आवडले नाही !

१५) हृषीकेश मुखर्जी यांनी त्यांच्या ‘आनंद’ या सुप्रसिद्ध चित्रपटासाठी लताजींना संगीतकार म्हणून विचारणा केली होती. पण तेव्हा पार्श्वगायनात संपूर्ण व्यस्त असल्याने त्यांनी नकार दिला. नंतर ह्या चित्रपटाचे संगीत सलील चौधरी जी यांनी दिले.

१६) सचिन देव बर्मन यांच्याशी पाच वर्षे अबोला राहिल्यानंतर बंदिनी चित्रपटातील ‘मोरा गोरा अंग लै ले ‘ हे गाणे दोघांच्या दिलजमाईचे प्रथम गाणे !

१७) रेकॉर्डिंगच्या आधी बहुतेक वेळा लता दीदी व्हायोलीन वादकास शेजारी बसवून गाण्याची पूर्ण चाल ऐकतात. गाणे व्यवस्थित लयीत गाण्यासाठी त्याचा उपयोग होतो असा त्यांचा विश्वास आहे.

१८) संगीतकार चित्रगुप्त यांचे छोटे सुपुत्र आणि प्रसिद्ध संगीतकार आनंद-मिलिंद जोडीतील मिलिंद यांचे जन्मनाव लतादीदींनी सुचवले होते. मिलिंद माधव असे त्यांनी सुचवलेले नाव पुढे मिलिंद असे झाले !

१९) ७० च्या दशकातील ‘इंतेकाम’ सिनेमातील ‘आ, जाने जा…’ हे कॅब्रे गीत गाण्यासाठी त्यांनी नकारच दिला होता. पण संगीतकार लक्ष्मीकांत प्यारेलाल यांच्या सतत प्रयत्नामुळे आणि हे गाणे छचोर होणार नाही या ग्वाहीमुळे त्यांनी ते गायले. आज लताजींनी गायिलेल्या थोडक्या क्लब गीतांमध्ये हे एक प्रमुख आणि लोकप्रिय गाणे मानले जाते.

२०) ‘वोह कौन थी ?’ या चित्रपटातील ‘लग जा गले’ हे त्यांचे अत्यंत लोकप्रिय गीत रेकॉर्ड झाल्यानंतर दिग्दर्शक राज खोसला याना मात्र पसंत पडले नव्हते आणि त्यांनी ते चक्क चित्रपटुन काढून टाकण्याचा निर्णय घेतला होता. संगीतकार मदन मोहन यांनी अभिनेता मनोज कुमार करवी राज खोसला याना समजावून सांगितल्यावर हे गाणे चित्रपटात ठेवले गेले ! आज ते लताजींच्या अत्यंत लोकप्रिय गाण्यांपैकी एक आहे !

२१) ७० च्या दशकाच्या मध्ये लतादीदी आणि हृदयनाथजी यांनी संगीतकार जोडी म्हणून काम करायचे म्हणून जवळपास नक्कीच केले होते पण मग पुन्हा लताजींच्या अती व्यस्त पार्श्वगायनामुळे हा बेत बारगळला !

२२) ४० च्या दशकात अगदी सुरवातीला दिलीप कुमार यांनी लताजी यांना त्यांच्या उर्दू उच्चाराबद्दल ‘ तुम्हारे उर्दू मे मराठी दाल भात की बू आती है’ असे गमतीने म्हटल्यावर, लताजी यांनी ते आव्हान म्हणून स्वीकारले आणि उर्दूची शिकवणी लावून आपले उर्दू उच्चार अगदी परफेक्ट केले.

२३) आणि नंतर जेव्हा ‘महल’ चित्रपटातील ‘आयेगा आनेवाला’ हे गाणे लोकप्रिय झाले तेव्हा नर्गिसची आई आणि तेव्हाची प्रसिद्ध अभिनेत्री, संगीतकार जद्दन बाई यांनी लताजींना शाबासकी देत म्हटले की या गाण्यात ‘बघैर’ हा शब्द ज्या तऱ्हेने उच्चारला आहे त्यावरून वाटत नाही की एका मराठी मुलीने हे उच्चारण केलेय !

२४) प्रसिद्ध निर्माते दिग्दर्शक मेहबूब खान जेव्हा गंभीर आजारी होते तेव्हा त्यांच्या अंतिम काळात त्यांनी हॉस्पिटलमधून लताजींना ‘रसिक बलमा’ हे गाणे फोनवरून ऐकविण्याची विनंती केली होती. हे गाणे ऐकल्यावर खूप शांतता आणि समाधान मिळते यावर त्यांचा विश्वास होता.

२५) बैजू बावरा चित्रपटातील ‘तू गंगा की मौज मैं जमुना की धारा’ हे गाणे रेकॉर्ड करताना लताजींना १०२ डिग्री ताप होता. रेकॉर्डिंगच्या अखेरीस तर तापामुळे त्यांची अवस्था अतिशय वाईट झाली होती. पण हे गाणे ऐकताना हे कुठेही जाणवत नाही !

२६) ४०च्या दशकाच्या सुरवातीला ‘बडी माँ’ या चित्रपटात लताजींनी एक छोटीशी भूमिका केली होती. या चित्रपटाच्या अभिनेत्री नूरजहाँ होत्या. त्याआधी त्यांचेच ‘खाचांजी’ चित्रपटातील गीत एका स्पर्धेत गाऊन लताजींनी बक्षीस मिळवले होते. त्यांची आणि नूरजहाँची प्रथम भेट या ‘बडी मां’ चित्रीकरणादरम्यान कोल्हापूरला झाली आणि नूरजहाँ ने लहानग्या लताला ‘तू पुढे खूप मोठी गायिका होशील’ असा आशीर्वाद दिला, तो पुढे अत्यंत खरा ठरला.

२७) १९४७ नंतर भारत सोडून गेल्यावरही नूरजहाँ आणि लताजींचा स्नेह कायम होता. पाकिस्तानवरून बऱ्याचदा नूरजहाँ लताजींना फोन करताना ‘धीरे से आजा री अंखियन मे’ हे गाणे ऐकवण्याची विनंती करायच्या आणि अर्थात लताजी त्या पूर्ण करायच्या.

२८) एके निवांत रात्री उस्ताद बडे अली खान रेडिओ ऐकत असताना लताजींचे ‘ये जिंदगी उसिकीं है’ हे अनारकली सिनेमातील गाणे लागले, तेव्हा ‘कम्बख्तत, ये लडकी कभी बेसुरी नही होती !’ हे प्रशंसेचे उद्गार त्यांनी काढल्याचे सर्वविदित आहे.

२९) ‘महल’ आणि इतर चित्रपटातील रेकॉर्डस् वर जरी गायिका म्हणून लताजींचे नाव नसले तरी नंतर अभिनेत्रींच्या भूमिकेचे नाव रेकॉर्डस् वर देण्याची ही पद्धत नंतर बदलली आणि बरसात ह्या १९४९ च्या चित्रपटापासून लताजींचे नाव पहिल्यांदा रेकॉर्डस् वर आले !

३०) लताजींनी गाण्याचे शब्द छचोर वाटतात म्हणून ‘संगम’ चित्रपटातील ‘मैं का करू राम मुझे बुड्ढा मिल गया’ हे गाणे गायला नकार दिला होता. राज कपूर यांनी ‘हे गाणे फक्त गंमत म्हणून चित्रपटात आहे’ हे समजावून सांगितल्यावर त्यांनी ही गाणे गायिले.

३१) गाण्यांच्या शब्दांच्या याच कारणास्तव त्यांनी १९५३ सालच्या ‘बूट पॉलिश’ या चित्रपटातील ‘मैं बहारों की नटखट रानी’ हे गाणे पण गायिले नाही. हे गाणे नंतर आशाजीनी गायिले !

३२) हिंदी सिनेमाच्या सर्व प्रमुख संगीतकारांपैकी फक्त ओ.पी. नय्यर यांनी लताजींचा आवाज कधीही आपल्या संगीतात वापरला नाही !

३३) संगीता व्यतिरिक्त लताजींना फोटोग्राफीची आवड आणि मुळापासून माहिती आहे. कॅमेरा आणि त्याची तांत्रिक अंगे त्यांना चांगल्या रीतीने ठाऊक आहेत. ज्वेलरी डिझाईन ही त्यांची दुसरी प्रमुख आवड !

३४) सामान्यतः स्त्रिया चांदीचे पैंजण वापरतात पण लताजींचे पैंजण हे नेहमी सोन्याचे असतात. श्रेष्ठ गीतकार आणि मंगेशकर कुटुंबाचे स्नेही पंडित नरेंद्र शर्मा यांच्या सांगण्यावरून त्यांनी पैंजण कधीही चांदीचे घातले नाहीत.

३५) लताजींना शक्यतो माईकसमोर जाण्याच्या आधी आपली पादत्राणे काढून ठेवायची सवय आहे. लंडनच्या अल्बर्ट हॉल येथे कार्यक्रम करताना त्या हे करायला गेल्या तेव्हा तेथील थंडीमुळे आयोजकांना त्यांना पादत्राणे घालायची विनंती करावी लागली !

३६) अभिनेत्री मधुबाला बऱ्याचदा तिची सर्व गाणी फक्त लताजी म्हणतील असा आग्रह निर्माता/दिग्दर्शकांकडे करायची. अनेकदा आपल्या कॉन्ट्रॅक्ट मध्ये ती तसे नमूद करण्याचा आग्रह करायची !

३७) ‘सत्यम शिवम सुंदरम’ हा चित्रपट संगीतकार म्हणून राज कपूर यांनी हृदयनाथजी याना देतो म्हणून कबुल केल्यावर नंतर लक्ष्मीकांत प्यारेलाल याना दिला. या कारणामुळे या चित्रपटाची गाणी गायला लताजीची इच्छा नव्हती . राज कपूर आणि स्वतः हृदयनाथ जी यांच्या मध्यस्थीनंतर त्यांनी या चित्रपटाची गाणी गायली.

३८) १९४२ ते १९४८ पर्यंत संघर्ष करताना आणि वेगवेगळ्या स्टुडिओत पोचताना लताजी लोकल आणि बसनेच जायच्या. १९४८ साली त्यांनी त्यांची पहिली कार ‘ग्रे हिल्मन’ घेतली आणि हा लोकलचा प्रवास थांबला.

३९) त्यांची सध्याची कार मर्सिडीज आहे. वीर झारा या चित्रपटाकरिता त्यांनी एक पैसाही मानधन घेतले नाही तेव्हा निर्माते दिग्दर्शक यश चोप्रा यांनी ही मर्सिडीज त्यांना भेट दिली.

४०) सगळ्या संगीतकारांशी लताजींचे संबंध सौहार्दाचे असले तरी मदन मोहन यांच्याशी मात्र भावाचे नाते होते. मदन मोहन यांची मुले संजीवजी आणि संगीताजी यांना सुद्धा त्यांनी मुलासारखा लळा लावला.

४१) मंगेशकर हे त्यांचे आडनाव जगात प्रसिद्ध असले तरी त्यांच्या वडिलांच्या घराण्यात हर्डीकर हे नाव होते. काहीजण ‘अभिषेकी’ हे आडनाव होते असेही सांगतात.

४२) लताजी २० वर्षाच्या आसपास असताना त्यांना एक स्वप्न सारखे यायचे ज्यात त्या एका मंदिराच्या पायऱ्यांवर बसल्या आहेत आणि खाली समुद्राच्या लाटा येऊन त्यांच्या पायाला स्पर्श करताहेत ! लताजींच्या आई, माई मंगेशकर यांनी याचा अर्थ ‘तुला देवाचा आशीर्वाद आहे. एक दिवस तू खूप मोठी होशील’ असा सांगितला. ही घटना १९४८ च्या आसपासची असावी.

४३) त्यांचे नाव ४०च्या दशकाच्या शेवटी बऱ्यापैकी प्रसिद्ध झाल्यानंतर त्यांच्या रेडिओवरच्या बऱ्याच प्रशंसकांनी ‘लारा लप्पा लारा लप्पा लाई रखदा’ आणि ‘गोरे गोरे ओ बांके छोरे’ या गाण्यांबद्दल मात्र ‘त्यांनी अशी सुमार आणि हलक्या अर्थाची गाणी गाऊ नयेत” म्हणून तीव्र नापसंती दर्शवली होती. अर्थात आज ही गाणी प्रचंड लोकप्रिय आहेत.

४४) लहान असताना लताजी थोर गायक के. एल. सैगल यांच्या गायनाबद्दल वेड्या होत्या. त्या लहान वयात लग्नाचा अर्थ माहिती नसताना सुद्धा ‘मी लग्न करीन तर के.एल. सैगलशीच’ असा त्यांचा बालहट्ट होता ! मात्र १९४७ मध्ये सैगल साहेबांचा मृत्यू होईपर्यंत त्यांची आणि सैगल साहेबांची कधीही भेट झाली नाही.

४५) लताजींनी शोभना समर्थ , नंतर त्यांच्या मुली नूतन आणि तनुजा आणि नंतर तनुजाची मुलगी काजोल अशा तीन पिढ्यांसाठी गाणी म्हटली. तीन पिढ्यांतील नायिकांसाठी एकाच गायिकेने गाणी म्हटल्याचे हे बहुधा एकमेव उदाहरण असावे ! ( शोभना समर्थ : सिनेमा : नृसिंह अवतार १९४९ )

४६) गाणे रेकॉर्ड करायच्या आधी लताजी आपल्या हस्ताक्षरात गाणे हिंदीत लिहून घेतात. कागदावर सुरवातीला श्री लिहिलेले असते. मग त्या लिहिलेल्या गाण्यात कुठे पॉज घायचा, कुठल्या शब्दांवर जोर द्यायचा, कुठे श्वास घ्यायचा याबद्दल खास त्यांचा खुणा असतात.

४७) गाण्यातील शब्दांचे महत्व, त्यांचे उच्चारण आणि कुठल्या शब्दांवर त्याच्या अर्थानुसार जोर द्यायचा याचे प्राथमिक महत्व संगीतकार गुलाम हैदर साहेबानी त्यांना सांगितले. तेव्हापासून शब्दोच्चरावर लताजींचा नेहमी कटाक्ष आहे.

४८) लताजींच्या विरह गीतांनी श्रोत्यांच्या डोळ्यात अश्रू येत असले तरी स्वतः लताजींना दुःखी चित्रपट फारसे आवडत नाहीत. उलट त्यांना खेळकर, गंमतीप्रधान चित्रपट जास्त आवडतात. सीआयडी ही त्यांची आवडती सिरीयल होती/आहे. आणि माता हारी हा ४०च्या दशकातील गुप्तहेरप्रधान इंग्रजी चित्रपट त्यांचा पाहिलेला पहिला इंग्रजी चित्रपट आहे.

४९) लताजी गाणी गाताना श्वास कसा आणि कुठे घेतात याबद्दल पुष्कळ लोकांना कुतूहल आहे, कारण त्यांच्या गाण्यात अशी श्वास घेतल्याची जागाच आढळत नाही. श्वासोश्वासाचे हे तंत्र त्यांना अगदी सुरवातीला संगीतकार अनिल बिश्वास यांनी शिकवले होते आणि ते त्यांनी समर्थपणे हाताळले.

५०) संगीतकार सज्जाद हुसेन हे अगदी परखड आणि फटकळ बोलण्यासाठी प्रसिद्ध होते. पण लताजींबद्दल बोलताना मात्र त्यांनी काढलेले उद्गार ‘एक लता गाती है, बाकी सब रोती है’ प्रसिद्ध आहेत !

५१) १९५९ सालापर्यंत फिल्मफेअर अवॉर्ड्स मध्ये गायकांकरिता कुठलेही अवॉर्ड नव्हते. याचा निषेधार्थ लताजींनी १९५७च्या फिल्मफेअर अवॉर्ड्स कार्यक्रमात ‘रसिक बलमा’ ही गाणे गायला नकार दिला. पुढे १९५९ सालापासून गायकांकरिता असे अवॉर्ड आले. आणि १९६७ पासून स्त्री आणि पुरुष गायकरिता स्वतंत्र अवॉर्ड्स सुरु झालीत.

५२) ‘नैना बरसे रिमझिम रिमझिम’ या ‘वह कौन थी’ सिनेमातील गाण्याचे शूटिंग साधनावर करायची तयारी झाली पण लताजी लंडनला असल्याने गाणे लताजींच्या आवाजात तोपर्यंत रेकॉर्ड झाले नव्हते. शूटिंग वाया जाऊ नये म्हणून मग संगीतकार मदन मोहन यांनी स्वतःच्या आवाजात ही गाणे रेकॉर्ड केले आणि या पुरुषी आवाजावर साधनाला गाणे शूट करावे लागले ! नंतर हे गाणे लताजींच्या आवाजात रेकॉर्ड होऊन चित्रपटात आले !

५३) फोटोग्राफी प्रमाणेच लताजींना क्रिकेटची सुद्धा प्रचंड आवड आहे आणि सुनील गावस्कर आणि सचिन तेंडुलकर त्यांचे अत्यंत आवडीचे खेळाडू आहेत. सचिन तर त्यांना आईसमानच मानतो !

५४) ८०च्या दशकात कॅनडा दौऱ्यात असताना त्यांनी तेथील प्रसिद्ध गायक ऑने मरे याने गायिलेले ‘यु निडेड मी’ हे संपूर्ण इंग्रजी गाणे गायिले होते. त्यांनी गायिलेले हे बहुधा एकमेव इंग्रजी गाणे !

५५) हिंदी सिने संगीतात त्यांचे नाव जगविख्यात असले तरी त्यांना पाश्चात्य शास्त्रीय संगीत आणि त्यातील बीथोवन आणि मोझार्ट यांच्या सुरावटी ऐकायला फार आवडतात.

५६) सुरवातीच्या संघर्षाच्या काळात स्टुडिओ ते स्टुडिओ अशी पायपीट त्यांनी केली असली तरी आज त्यांचा स्वतःचा स्टुडिओ आहे. काही वर्षांपूर्वीच त्यांचा लता मंगेशकर स्टुडिओ आणि ‘एल. एम. म्युजिक’ नावाने त्यांची कंपनी देखील आली आहे.

५७) सध्याच्या काळात त्यांनी हिंदी सिने संगीत जवळपास बंदच केले असले तरी भक्तीगीतांचे अल्बम त्या गातात. अगदी अलीकडे वयाच्या ८८-९० व्य वर्षी त्यांनी भक्तीगीतांच्या अल्बम मध्ये आवाज दिला आहे.

५८) कुणाही स्त्रीला आवड असावी तशी त्यांना हिऱ्यांची खूप आवड आहे आणि स्वतःचे हिऱ्यांचे दागिने त्या स्वतःच डिजाईन करतात.

५९) ४०च्या दशकात हिंदी सिनेमात गायन सुरु केल्यानंतर सगळी मंगेशकर बहीण भावंडे आईसोबत मुंबईतील नाना चौक येथे दोन खोल्यांच्या घरात राहायचे. १९६० मध्ये त्यांनी प्रभुकुंज या पेडर रोडवरील बिल्डिंग मध्ये एक पूर्ण मजला घेतला आणि गेली ६० वर्षे त्या तिथेच राहताहेत.

६०) ४० दशकातील सुरवातीची काही वर्षे हिंदी सिने संगीतात लताजींचा सूर काहीसा अनुनासिक वाटेल. कदाचित त्यावेळच्या प्रसिद्ध गायिकांचा किंवा त्या वेळच्या ट्रेंडचा तो परिणाम असेल. पण काही काळातच लताजी आपल्या मोकळ्या आवाजात गाऊ लागल्या. १९४६ सालच्या ‘सौभद्र’ चित्रपटातील ‘सांवरिया हो, बांसुरीया हो’ हे गाणे याचे द्योतक आहे. १९४९ पासून हा आवाज पूर्णपणे मोकळा झाला !

६१) १९४९ साली राज कपूर यांच्या बरसात चित्रपटाच्या गाण्याच्या रेकॉर्डिंगसाठी उद्या या म्हणून एक देखणा तरुण लताजींच्या घरी सांगायला आला. तेव्हा लताजींनी आशा ताईंना ‘राज साहेबांच्या ऑफिसची निरोप देणारी माणसे सुद्धा स्मार्ट दिसतात’ असे गमतीने म्हटले. दुसऱ्या दिवशी रेकॉर्डीं करताना कळले की तो घरी आलेला स्मार्ट युवक म्हणजे संगीतकार शंकर-जयकिशन मधील जयकिशन होते !

६२) ९०च्या दशकात आलेला आणि उस्ताद झाकीर हुसेन यांनी संगीत दिलेला ‘साज’ हा चित्रपट त्यांच्या आणि आशाताईंच्या जीवनावर असल्याचे म्हटले जाते. अर्थात चित्रपटात तसे कुठे म्हटलेले नाही किंवा लताजी किंवा आशा ताई यांनी सुद्धा तशी काही वाच्यता केली नाही.

६३) लताजींनी पिता-पुत्रांच्या अनेक संगीतकार जोड्यांच्या गाण्यांना आवाज दिला आहे. सचिनदेव बर्मन-आर डी बर्मन, रोशन-राजेश रोशन, चित्रगुप्त-आनंद मिलिंद, शंभू सेन-दिलीप समीर सेन, कल्याणजी-आनंदजी-विजू शाह,मदन मोहन-संजीव कोहली अशा आणि इतरही संगीतकार पिढ्यांसोबत गायन केलेय !

६४) त्यांच्याशी नामसाध्यर्म्य असलेल्या इतर गायिकांसोबत त्यांची गाणी आहेत. अगदी सुरवातीच्या काळातील ‘पहिली मंगळागौर’ चित्रपटात स्नेहलता प्रधान या गायिकेसोबत, ‘चूप चूप खडे हो’ या गाण्यात प्रेमलता सोबत तर कच्चे धागे या आणि इतर चित्रपटात हेमलता सोबत त्यांची द्वंद्व गीते आहेत !

६५) जंगली चित्रपटातील ‘एहसान तेरा होगा मुझपर’ हे गाणे गायला कठीण गेल्याचे लताजी यांनी एकदा सांगितले होते. कारण मुळात हे गाणे प्रथमतः पुरुषी आवाजाकरिता तयार केल्या गेले होते आणि त्यात मुखडा आणि कडवे यात खूप चढ उतार आहेत !

६६) लेकिन हा चित्रपट लताजींनी निर्मित केलेला चित्रपट आहे. चित्रपटाच्या नामावलीत मात्र हृदयनाथजी यांचे नावसुद्धा निर्माता म्हणून आहे.

६७) इंदोर येथे २८ सप्टेंबर १९२९ रोजी जन्म झाल्यानंतर त्यांचे नाव हेमा ठेवल्या गेले. असे म्हणतात की तेव्हा आडनाव हर्डीकर असे होते. नंतर त्यांचे नाव बदलून ‘लतिका’ असे ठेवल्या गेले कारण दीनानाथजींच्या भावबंधन या संगीत नाटकातील एका स्त्री पात्राचे ते नाव होते. नंतर गोव्याच्या मंगेशी या कुलदैवताचे स्मरण म्हणून आडनाव सुद्धा हर्डीकर वरून मंगेशकर झाले असे सांगतात. म्हणून हेमा हर्डीकर याचे रूपांतर लता मंगेशकर असे झाले !

६८) लताजींना ६ वेळा फिल्फेअर अवॉर्ड मिळाल्यानंतर त्यांनी त्या स्पर्धेतून दुसऱ्या गायिकांना संधी मिळावी म्हणून माघार घेतली. याशिवाय त्यांना ३ वेळा राष्ट्रीय पारितोषिक, भारतरत्न आणि किमान १० विद्यापीठांची डी.लिट.ही पदवी मिळाली आहे.

६९) हृदयनाथजी यांच्या म्हणण्यानुसार लताजींचा आवाज सातही स्वरात आणि सगळ्या २८ श्रुतींना स्पर्श करू शकतो. अशी किमया असणाऱ्या त्या बहुधा एकमेव गायिका असाव्यात. पुरुषी आवाजामध्ये बडे गुलाम अली खान साहेब यांच्या बाबत असे म्हटले जाते.

७०) त्यांचे ‘जिस देश मे गंगा बहती है’ या चित्रपटातील ‘आ अब लौट चले’ या गाण्यातील ‘आजा रे…. आ जा ..’ ही तान ऐकली तर मानवी आवाज अंतिमतः जिथे पोहचू शकतो त्या सप्तकाच्या शेवटच्या ठिकाणास स्पर्श करणारा आणि तरीही तेथे स्थिर राहून अजिबात विचलित न होण्याची किमया साधणारा हा अद्भुत आवाज आहे.

७१) ‘आझाद’ चित्रपटातील ‘अपलम चपलम’ ही गाणे उषा मंगेशकर यांचे हिंदी सिनेमातील दुसरेच गाणे आणि लताजींसोबत प्रथम द्वंद्व गीत. पण हे गीत गाताना उषाजी खूप नर्वस होत्या. त्यांना लताजींनी समजावून धीर दिला तेव्हा हे गाणे रेकॉर्ड झाले आणि आता ते या चित्रपटातील एक प्रमुख लोकप्रिय गाणे आहे !

७२) हिंदी सिनेमात लताजी आणि आशाजी यांची जवळपास ९३ द्वंद्व गीते आहेत. दोघींचीही शैली वेगवेगळी असली तरी दोन स्त्री गायिकांनी गायिलेली द्वंद्वगीतांची ही महत्तम संख्या म्हणावी लागेल !

७३) ‘अंदाज’ चित्रपटात ‘डरना मुहब्बत करले’ या गाण्याच्या वेळी गीतकार मजरूह सुलतानपुरी यांची लताजींची प्रथमतः भेट झाली, त्यावेळी संगीतकार नौशाद यांनी ‘बिलकुल नूरजहाँ की तरह गाती है, लेकिन पतली आवाज मे’ अशी ओळख करून दिली. पुढे मजरुह साहेब लताजी आणि कुटुंबियांचे घनिष्ठ मित्र झाले.

७४) ६० च्या दशकाच्या मध्यात लताजींना अचानक आवाजाचा त्रास आणि सतत उलट्या होऊ लागल्या. अन्नातून विषप्रयोग केल्या गेल्याच्याही बातम्या तेव्हा आल्या. त्याचा स्वयंपाकी सुद्धा तेव्हा अचानक घर सोडून निघून गेला. या घटनेनंतर बरीच वर्षे उषाजींनी स्वयंपाकघर सांभाळले !

७५) ‘आज फिर जिने की तमन्ना है’ हे लताजींचे गाईड सिनेमातील अतिशय लोकप्रिय गाणे तेव्हा मात्र देव आनंद याला आवडले नव्हते आणि ते चित्रपटात न ठेवण्याचा निर्णय त्याने घेतला होता. त्याचा लहान भाऊ आणि गाईडचा दिग्दर्शक गोल्डी उर्फ विजय आनंद याने त्याला शूट केलेले गाणे पाहून एकदा निर्णय घे असे सांगितले आणि देव आनंद चे मत बदलले !

७६) अगदी सुरवातीच्या काळात लताजींचे गुरु अमानत खान साहेब यांनी एकदा संगीतकार सज्जाद हुसेन साहेबाना सांगितले की त्यांच्याकडे लता नावाची विद्यार्थिनी आहे आणि अतिशय हुशार आणि काहीही सांगितले तरी चटकन आत्मसात करणारी आहे. कुठलीही तान, मुरकी असो, ती कधी चुकत नाही. पुढे ‘हलचल’ या सिनेमाच्या वेळी सज्जाद हुसैन साहेबाना लताजींच्या गाण्यात याचा पूर्ण प्रत्यय आला !

७७) मन्ना डे यांनी एका मुलाखतीत म्हटले होते की सामान्यतः पुरुष गायकांचा पीच हा स्त्री गायिकांपेक्षा जास्त असतो. पण लताजी आणि आशाजी बाबत असे अजिबात नाही. त्या कुठल्याही पीच वर पोहोचू शकतात. ‘दैया रे दैया रे कैसो रे पापी बिच्चूवा’ या ‘मधुमती’ सिनेमातील गाण्यात माझ्या ओळींनंतर ज्या प्रकारे लता ‘ओये ओये ओये ओये’ करीत गाण्यात येते ते ऐकून मी स्तंभित झालो होतो असेही त्यांनी यात म्हटले होते !

७८) बऱ्याच संगीतकारांचे असे म्हणणे होते आणि आहे की लताजींच्या आवाजात प्रसाद गुण आहे. त्यामुळे भक्तिगीते, हळुवार प्रेमगीते, भावगीते या प्रकरण त्यांचा आवाज अगदी चपखल आहे. त्यामुळे या प्रकारातील त्यांची गाणी विशेष लोकप्रिय आहेत.

७९) संपूर्ण जग जरी लताजींची गाणी दररोज ऐकत असले तरी स्वतः लताजी घरी असताना पंडित भीमसेन जोशी, उस्ताद बडे गुलाम अली खान किंवा मेहदी हसन साहेब यांचे गायन ऐकणे पसंत करतात.

८०) यश चोप्रा यांचा ‘चांदनी’ हा चित्रपट आणि त्यातील गाणी हीट झाल्यानंतर त्यांनी त्याचा तेलगू रिमेक बनवला. त्यात लताजींनी प्रत्येक तेलगू शब्द काळजीपूर्वक शिकून पूर्ण चार गाणी गायली. आज कुणाही तेलगू व्यक्तीस विचारले तर या गाण्यातील तेलगू शब्दोच्चरात बारीकशी सुद्धा चूक आढळणार नाही !

८१) १९७२ च्या ‘मीरा’ सिनेमासाठी संगीतकार आणि थोर सतारवादक पंडित रविशंकर याना खरे तर लताजींचाच आवाज हवा होता. पण त्याआधीच लताजींनी गायिलेल्या मीराबाईच्या भाकीतीगीतांचा अल्बम आला असल्याने ते होऊ शकले नाही. मग या सिनेमाची गीते वाणी जयराम यांनी गायिली.

८२) प्रभुकुंज या त्यांच्या इमारतीतील घराच्या दरवाजावर त्यांच्या इंग्रजी सहीची नेम प्लेट आहे. ही सही त्यांच्या देवनागरी सहीसारखीच पल्लेदार आणि लयदार आहे !

८३) लताजींचे स्वतःचे नाव असलेले १९५१ च्या ‘दामन’ चित्रपटातील के दत्त यांनी संगीतबद्ध केलेले ‘गाये लता गाये लता’ हे गाणे असे एकमेव असावे ! याच चित्रपटाततील ‘ये रुकी रुकी हवायें’ हे लता-आशा यांचे पहिले द्वंद्व गीत आहे !

८४) लताजींवर अनेक पुस्तके निघाली असली तरी दोन वर्षांपूर्वी त्यांच्याच धाकट्या भगिनी मीना खडीकर यांनी ‘मोठी तिची सावली’ हे पुस्तक लिहिले आहे. त्यांच्याच धाकट्या भगिनींनी लिहिले असल्याने कदाचित यापेक्षा जास्त अधिकृत माहितीचा स्रोत असणारे दुसरे पुस्तक नसावे. याचा इंग्रजी अनुवाद मीनाजींच्या कन्या रचना शाह या करताहेत ! याच्या आधी ‘Lata : In her own voice ‘ हे नसरीन मुन्नी कबीर यांचे पुस्तक लताजींच्या मुलाखतींवर आधारित आहे आणि म्हणून अधिकृत आहे. .

८५) लताजींच्या आवाजाच्या अतिशय उंच पीच आणि रेंज मुळे हिंदी सिनेसंगीतात बऱ्याच संगीतकारांनी त्यांची बव्हांशी गाणी उंच सप्तकात ठेवली. पण त्यांची अतिशय हळुवार आणि मंद्र सप्तकातील गाणी ‘कुछ दिल ने कहा’, ‘दिल का दिया जला के गया’, ‘अपने आप रातो में’ किंवा ‘ऐ दिल ए नादान’ ही गाणी सुद्धा अमाप लोकप्रिय आहेत.

८६) संयोगवश ‘लता मंगेशकर’ या नावात सात सुरांप्रमाणे सात अक्षरे आहेत. आणि ल-ता या अक्षरांचा लय आणि ताल यांच्याशी दृढ सांगीतिक संबंध आहे !

८७) जवळपास २१०० हिंदी चित्रपटात गायन, १७५ संगीतकारांकडे गाणी, आणि अंदाजे २५० गीतकारांची गीते लताजींनी गायिली. त्यांच्या हिंदी सिनेसंगीतातील गाण्यांची संख्या ५१०० चे वर आहे आणि एकूण गाण्यांची संख्या साधारणतः ७००० चे वर आहे.

८८) अमर अकबर अँथनी या चित्रपटातील ‘हमको तुमसे हो गया है प्यार क्या करे’ या गाण्यात, चित्रपटाच्या तीन हिरोना ( अमिताभ, विनोद खन्ना आणि ऋषी कपूर ) तीन पुरुष गायकांचे आवाज आहेत ( किशोर, मुकेश आणि रफी ) मात्र सोबतच्या तीनही हिरोइन्स साठी फक्त एकच आवाज आहे आणि तो लताजींचा ! विशेष म्हणजे या तीनही हिरोईनच्या भूमिकांचे स्वभाव वेगवेगळे असल्याने या गाण्यात लताजींचा आवाज प्रत्येकीकरिता वेगवेगळा वाटतो !

८९) मदन मोहन आणि लता यांची गाणी सगळ्यांना जीवापाड प्रिय आहेत. मदनजींकडे लताजींनी एकूण २२७ गाणी गायली त्यातही १७५ चे वर सोलो गाणी आहेत ! पण मदनजींच्या पहिल्या चित्रपटात ( आँखे १९५०) लताजींचे एकही गाणे नव्हते !

९०) १९४८च्या मजबूर चित्रपटातील ‘अब डरने की कोई बात नाही, अंग्रेजी गोरा चला गया’ या गाण्याच्या वेळी लताजी आणि मुकेश यांची प्रथम भेट झाली आणि १९७४ मध्ये अमेरिका दौऱ्यावर असताना डेट्रॉईट येथील कार्यक्रमाच्या आधी शेवटची भेट !. याच कार्यक्रमात हार्ट अटॅक येऊन मुकेश यांचा मृत्यू झाला !

९१) लताजींनी एकूण ३६ भारतीय भाषेत तर गाणी गायिली आहेतकेच. पण डच, फिजियन, रशियन, स्वाहिली आणि इंग्रजीत सुद्धा गायिले आहे ( मुख्यत्वे कार्यक्रम दरम्यान).

९२) आणि याशिवाय आपण सर्वजण आपल्या हयातीत हा दैवी आवाज प्रत्यक्ष ऐकला/ऐकतो आहोत ही सर्वात मोठी आणि अहोभाग्याची गोष्ट !!

संदर्भ: :

1) Lata : Voice of the Golden Era : Dr Mandar Bichu
2) Gandhar : Vishwas Nerurkar
3) Lata in her own voice : Nasreen Munni Kabir
4) Hindi film songs : Music and Boundaries : Ashok Ranade
5) On stage with Lata : Mohan Deora and Rachana Shah

6) Mothi Tichi Sauli : Meena Khadikar

********************************************

निरनिराळ्या मोठ्या व्यक्तींचे अभिप्राय

( Courtesy Pramod K Khandelwal )

●जो माहौल पैदा करते हुए हमें तीन घँटे लगते हैं, वह काम लता तीन मिनट में कर दिखाती है।
(उस्ताद अमीर ख़ान)
●सुर जब सही लगता है, तो आत्मा और परमात्मा का मिलन होता है। लता जी को सुन कर हमेशा यही अनुभव होता है।
(अमिताभ बच्चन)
●अगर ताज महल दुनिया का सातवाँ अजूबा है, तो फिर लता मंगेशकर को आठवाँ अजूबा मानना पड़ेगा।
(उस्ताद अमजद अली ख़ान)
●लता जब आई, तो हम संगीतकार आश्वस्त हो गए कि अब हम धुनें बनाते समय, संगीत की किसी भी गहराई तक डूब सकते हैं, और अगर हमारी धुन पेचीदा भी हुई, तो भी उसमें मिठास बनी रहेगी, क्योंकि लता के लिए कुछ भी गाना असम्भव नहीं है।
(अनिल बिस्वास)
●जो मिठास उनकी आवाज में है, वह उनके स्वभाव में भी है। उन्हें जानना और उनके साथ काम करना एक अनोखा अनुभव है।
(बी. आर. चोपड़ा)
●कमबख़्त कभी बेसुरी नहीं होती
(बड़े ग़ुलाम अली ख़ान)
●लता की ही वजह से आज जनसामान्य में शास्त्रीय संगीत लोकप्रिय हो चला है।
(पंडित भीमसेन जोशी)
●जिस क्षण लताजी ने मेरा पहला गीत गाने की शुरुआत की, उसी क्षण मैं जान गया था कि वह गीत अमर होगा। उनके लिए धुनें बनाना, अरे उनकी शताब्दि में जन्म पा कर उनका गायन सुन पाना भर सौभाग्य से कम नहीं।
(डॉ. भूपेन हज़ारिका)
●वैसे तो वह चन्द फ़ुट और चन्द इंच की, सफ़ेद साड़ी में लिपटी हुई, सहमी-सी एक लड़की है। पर उसकी आवाज़… वह तो रौशनी है, जो आलम के गोशे-गोशे में मौसीकी का उजाला फैलाती है। और आपके जो यह टेप और सी.डी. है, इनकी तो आनेवाली नस्लें अहसानमन्द होंगी कि इन्हीं पर लता का फ़न कुरेदा हुआ है। लेकिन दरहक़ीक़त ख़ुशकिस्मत तो वह हैं, जिनका उसके साथ उठना-बैठना रहा है…
(दिलीप कुमार)
●आज से 500 साल बाद, भारतीय संगीत के दो ही नाम याद किये जाएंगे—तानसेन और लता।
(छायाकार गौतम राज्याध्यक्ष)
●बुजुर्गों से सुना था कि सरस्वती और लक्ष्मी साथ नहीं रहतीं, लेकिन लताजी को देखिए…
(पंडित हरि प्रसाद चौरसिया)
●बड़ी खुशियाँ तो जिंदगी में चार-पाँच बार ही आती हैं। हमें ध्यान देना चाहिए जीवन के उन लाखों-करोड़ों क्षणों पर, जो लता के गीतों से प्रफुल्लित हैं।
(हृषिकेश मुखर्जी)
●हर किसी वस्तु का पर्याय मिल ही जाता है। अगर नहीं मिलता, तो लता जी की दैवी आवाज का।
(इल्लैयाराजा)
●बीसवीं शताब्दी की तीन ही बातें याद रहेंगी :

लता मंगेशकर का जन्म
चन्द्र पर मानव का पहला कदम
बर्लिन दीवार का ध्वंस
(जगजीत सिंह)
●लताजी ने हम पर बड़ा अहसान किया है कि वह क्लासिकल नहीं गातीं!
(पंडित जसराज)
●हमारे पास एक चाँद है, एक सूरज है और एक लता मंगेशकर है।
(जावेद अख़्तर)
●पार्श्वगायन की शुरुआत से पहले जो गीत गाए जाते थे, वह ‘गीत’ केवल इसीलिए कहे जाते थे कि उन्हें हम (अभिनेत्रियाँ) गाती थीं। लेकिन लता जब से गाने लगी, उसे असल में ‘गाना’ कहते हैं।
(कानन देवी)
●बचपन से लताजी को सुनते-सुनते मुझे विश्वास हो चला है कि संगीत केवल मनोरंजन का जरिया नहीं, ईश्वर तक पहुँचने का मार्ग है।
(कविता कृष्णमूर्ति)
●तानपुरे से निकलनेवाला गंधार शुद्ध रूप में सुनना चाहो तो लता का “आयेगा आनेवाला…” गीत सुनो।’
(पंडित कुमार गन्धर्व)
●मेरे गीतों में रद्‌दो-बदल करने का हक़ गायकों में सिर्फ़ लता को ही हासिल है।
(मजरूह सुलतानपुरी)
●लताजी के गाए करुण गीतों पर अभिनय करते हुए मुझे कभी ग्लिसरीन इस्तेमाल करने की जरूरत नहीं पड़ी।
(नर्गिस दत्त)
●मैं नहीं जानता कि मदन मोहन लता जी के लिए बने थे, या लता जी मदन मोहन के लिए, लेकिन आज तक मदन मोहन जैसा संगीतकार नहीं हुआ, और लता जी जैसी गायिका नहीं हुई।
(ओ. पी. नय्यर)
●लोता गायेगा न? फिर हम सेफ है।
(एस. डी. बर्मन)
●लता गाती है, बाकी सब रोते हैं
(सज्जाद हुसैन)
●सालों से मैंने लता को इतनी नजदीक से जाना है कि मेरा ख्याल था कि मैं उसे खुली किताब की तरह पढ़ सकता हूँ। लेकिन जब कभी मैं उसे माइक्रोफोन के सामने खड़ी देखता हूँ, तो लगता है कि यह व्यक्ति कौन है…? क्योंकि तब वह एक देवी की तरह हो जाती है। वह गाती है, तब उसके पैर छूने को मन करता है।
(सलिल चौधरी)
●कामयाबी की चोटी पर तो कई पहुँचे, पर लता जी की बात और है। लता जी एक बार वहाँ पहुँचीं तो वहीं रहीं।
(सलीम ख़ान)
●कई गायक तानपुरे के साथ सुर नहीं लगा पाते। दीदी का सुर इतना पक्का है कि आप दीदी के सुर पर तानपुरा मिला सकते हैं।
(श्रीनिवास खळे)
●लताजी एक ही ऐसी हैं जिनकी फिल्म इण्डस्ट्री में हर कोई इज्जत करता है।
(तलत महमूद)
●आम आदमी को इससे कोई मतलब नहीं कि राग मालकौंस था और ताल त्रिताल। उसे तो चाहिए वह मिठास, जो उसे आह्‌लाद दे, जिसका वह अनुभव कर सके। यही लता की लोकप्रियता का मुख्य मर्म है।
(वि.स. खाण्डेकर)
●मेरी जीवनसंध्या के इन वर्षों में आजकल जब मैं शाम को टहलने निकलता हूँ, तब पश्चिम में डूबते सूरज की कलात्मक लालिमा मन को अवश्य आनंद देती है। पर लौटते वक्त, मेरी वृद्ध आँखों के सामने गहराते अँधेरे में, मुझे किसी कला की अनुभूति नहीं होती। निराशा की उस मनःस्थिति में भी मुझे दो ऐसी बातें मिल जाती हैं, जिससे विषाद की छाया छँट जाती है: एक तो रजनीगंधा फूलों की सुगन्ध और दूसरे, कहीं से आ रहा लता का मीठा स्वर।
(वि.स. खाण्डेकर)
●उसमें आत्मविश्वास कूट कूट कर भरा हुआ है। लेकिन, साथ-साथ वह अन्तर्मुखी भी है, इसीलिए अभिमानी नहीं है। हाँ, स्वाभिमानी है और उसके गायन में गर्व खनकता है।
(वसन्त ज़ोगलेकर)
●यदि किसी से पूछा जाए “क्या आपने अमृत चखा है”, तो तीन पीढ़ी के लाखों लोग जवाब देंगे, “जी हाँ, लता के गीतों के रूप (वसन्त साठे)
🌻🌺🌸🥀🌹

श्री.रवी खोत यांच्या फेसबुकच्या फलकावरून साभार दि.०८-०२-२०२२

**********************************

तो एक दिवस मी जगलो…

. . . . . . . शिरीष कणेकर

मी मनाशी पक्क ठरविलं होतं की, काही झालं तरी मी या एका विषयावर लिहिणार नाही. नो म्हणजे नो! आलेल्या प्रत्येक अनुभवाचं लेखनासाठी भांडवल करायलाच हवं का? निदान एखादा तरी विषय, एखादा तरी अनुभव असा असू दे की, जो वाचकांबरोबर ‘शेअर’ करण्याचा अनावर मोह मी आवरलाय. आता इतक्या दिवसांनंतर वाटतंय की, माझ्या आनंदडोहापासून वाचकांना कटाक्षानं दूर ठेवणं योग्य नाही. माझ्या आनंदात आनंद शोधणाऱ्या दिलदार वाचकांना त्यापासून वंचित ठेवणं उचित नव्हतं. हा नवा विचार बदलण्याच्या आत मी लेखणी उचलल्येय व आता लेख संपवूनच खाली ठेवीन.

तीसएक वर्षे झाली असतील. हो, बरोबर. साल १९८७. काय माझ्या डोक्यात किडा वळवळला देव जाणे, मी साक्षात लता मंगेशकरला फोनवरून जेवणाचं निमंत्रण दिलं. तेव्हा आजच्यापेक्षाही मला अक्कल कमी असावी. डायरेक्ट लता? देवाकडे फोन नाही, नाहीतर त्यालाही बोलवायला मी कमी केलं नसतं. अर्थात लताला बोलावणं हे देवाला बोलावण्यापेक्षा कुठे कमी नव्हतंच. माझ्या महत्त्वाकांक्षेनं सगळय़ा सीमा ओलांडल्या होत्या. खरं आश्चर्य पुढेच होतं. तिनं तात्काळ माझं निमंत्रण स्वीकारलं. दिवसही ठरला. फोन ठेवल्यावर मी सुन्न बसून राहिलो. हे काय घडत होतं? लता भाटिया बिल्डिंगच्या पायऱ्या चढून माझ्या खोपटात येणार? ती अशी सामान्य माणसांच्या घरी जाते? तेही जेवायला? लताबरोबर मी इंग्लंडच्या राणीला पंक्तीला बोलावू का? नसेना का माझी ओळख, लता येत्येय म्हटल्यावर ती धावत येईल.

अनेक काळज्यांनी माझ्या मेंदूला मुंग्या आणल्या. मेनूतील पदार्थांचं काँबिनेशन काय असावं? कालवणं फिलवणं असे वहाते प्रकार नकोत. शाकाहारी जिन्नसाचा तोंडी लावण्यापुरताही चर्चेत उल्लेख नव्हता. लताला बोलावून काय चिंचगुळाची आमटी द्यायची? तेदेखील सी.के.प्या.च्या घरी? काय म्हणेल ती? काय म्हणेल जात? मला सी.के.पी. फुड फेस्टिव्हलला येऊ देतील का? मला ज्ञातीबाहेर नाही टाकणार? मला सुटसुटीत हवं होतं कारण मला ती बेडरूम-कम-डायनिंग रूम-कम-पसारा रूममध्ये यायला नको होती. तिथलं सगळं विहंगम दृश्य पाहून लताची वाचा बसली असती व पुढे काही महिने ती गाऊ शकली नसती. तेव्हा म्हटलं जे काही रणकंदन व्हायचं ते बाहेरच्या खोलीत होऊ दे. ती आदर्श होती अशातला भाग नाही, पण दुसरा पर्याय काय होता?

सुनील गावसकर आला होता तेव्हा बायको शेजारच्या घरातून टेबल फॅन आणायला निघाली होती. नशीब तिनं रातोरात अख्खं घर ए.सी. नाही करून घेतलं. स्टिल बेटर, तिनं लोखंडवाला काँप्लेक्समध्ये भलामोठा फ्लॅट घेण्याचं टुमणं नाही लावलं. गावसकर येऊन गेला की, फ्लॅट विकायचा. एका दिवसापुरता घ्यायचा. लताच्या शाही स्वागतासाठी तिनं मला दारात हत्ती म्हणून उभं केलं नाही हे काय कमी झालं? सुनील काय किंवा लता काय, माझ्याकडे येत होते, माझ्या ऐश्वर्याची वर्णने वाचून नव्हे हे तिला कोण सांगणार? आपण जसे आहोत तसे आहोत. त्यापेक्षा लताला ‘इंप्रेस’ करायला तिला गाऊन दाखवायचं का?… गावसकर आल्या आल्या माझ्या छोटय़ा मुलानं दारातच त्याला विचारलं होतं- ‘‘तुझा हात मोडू का?’’

‘‘नको.’’ गावसकर म्हणाला, ‘‘राहू दे काही दिवस.’’

त्यानं एकाएकी असा प्रश्न का विचारावा हेच मला कळत नव्हतं. इतके दिवस तो बापावर गेलाय असं मी अभिमानानं मिरवत होतो. ‘‘तुझा गळा आवळू का?’’ असं त्यानं लताला विचारलं तर? माझ्या तळहातांना घाम सुटला.
एका गोष्टीबाबत मात्र मी निःशंक होतो. जेवण, स्वयंपाक बायको जे काही करेल ते अप्रतिम असेल याबद्दल माझ्या मनात यत्किंचितही संदेह नव्हता. त्रिभुवनात तिच्यासारखे खिमा पॅटिस कोणी करीत नसेल.

त्या दिवशी सकाळीच लताचा फोन आला. ‘‘मला किनई बरं वाटत नाही.’’ तिनं सुरुवात केली, ‘‘पहाटे मला उलटी झाली. अॅसिडिटी फार वाढल्येय.’’ माझं मन मटकन खाली बसलं. तोंड एकदम कडू झालं. असंच व्हायचं आमच्या बाबतीत. तरी म्हटलं लता कुठली यायला माझ्या गरीबाच्या घरी?

‘‘नाही-नाही. मी येत्येय तुमच्याकडे.’’ लता मनकवडी असल्यागत म्हणाली, ‘‘मी हे सांगायला फोन केला की, मी काही खाणार मात्र नाही. तुम्ही उगीच काही करत बसाल म्हणून सांगितलं.’’

‘‘ठीक आहे- ठीक आहे.’’ मी जीव भांडय़ात पडून म्हणालो. लता येणं महत्त्वाचं होतं. दुपारी तीन-चारच्या सुमाराला लताच्या सेक्रेटरीचा फोन आला- ‘‘दीदी निकल पडी है स्टुडियों से. बस्स, पहुँचही गयी होगी आपके यहाँ.’’

मी घाईघाईनं फोन ठेवला व चपला पायात सरकवून धावलो. मी खाली पोहोचायला व लताची गाडी फाटकातून आत शिरायला एकच गाठ पडली. माझी छाती धडधडत होती. तो गाडीच्या इंजिनाचा आवाज आहे असं मी मनाला समजावलं. आमच्या सिंधी कॉलनीत काहीच ‘हलचल’ झाली नाही. मला नेहमी वाटत आलंय की, मधल्या चौकात जर पाटपाणी घेतलं तर माणसं घरातून बाहेर पडून पाटावर मांडी घालून जेवायला बसतील. लताच्या हातात एक कागदाचं पुडकं होतं. ती आत्ताच गाऊन आलेल्या गाण्याचं मानधन तर त्यात नसेल? ‘बावर्ची’मध्ये हरिंद्रनाथ चटोपाध्यायच्या खोलीतल्या तिजोरीकडे राजेश खन्ना वारंवार तिरका कटाक्ष टाकतो तसा अर्थपूर्ण कटाक्ष मी लताच्या हातातल्या पुडक्याकडे ती जाईपर्यंत टाकत होतो. लतापेक्षा तो यःकश्चित पैसा मला मोलाचा वाटला होता का? स्टुपिड कुठला! लता स्थानापन्न झाल्यावर मी तिला म्हणालो, ‘‘हे बघा दीदी, काही खाणार नाही हे तुम्ही आधीच सांगितलंय, पण खायला काय आहे हे आम्ही तुम्हाला सांगितलं नाही तर थुत् आमच्या जिंदगानीवर. तुम्ही नका खाऊ, पण-’’

‘‘पण आता मी काहीही खाईन. मला बरं वाटतंय. शिवाय सॉलिड भूक लागल्येय. सकाळपासून पोटात काहीही नाही. त्यातून त्या कोरसवाल्या बायांनी हैराण केलं.’’ लता एका दमात पटदिशी म्हणाली.

त्यानंतरची आमची धावपळ बघण्यासारखी होती. स्टूल सरकवा… त्याच्यावरचे पेपर व पुस्तकं दिवाणावर ठेवा… कपाटाची फळी पाडा व अन्न त्यावर ठेवा… आमची त्रेधा पाहून लता उत्स्फूर्तपणे आम्हाला जॉइन झाली. ती पण कुठे काय ठेवा हे हिरिरीनं सांगू लागली. एकदम मी भानावर आलो. अरे, काय करतोय आम्ही? या रेटनं आम्ही लताला स्वयंपाकघरात पाठवून पापड तळून आणायला पाठवलं असतं आणि वर डिशेस किचन कॅबिनेटमध्ये खालच्या ड्रॉवरमध्ये आहेत हेही सांगायला कमी केलं नसतं.

आम्ही जेवण-कम-खाणं केलं होतं. पुरणपोळी (तेलपोळी बरं का, ती कामचलाऊ पीठपोळी नाही) करायचं सुचलंच नाही. कोलंबीची खिचडी व खिमा पॅटिस असा टिपिकल सी.के.पी. मेनू होता. गोड म्हणून खोबऱयाच्या वडय़ा. ती काही खायचंच नाही म्हणाली तर केशरयुक्त मसाला दूध व लिंबाचं सरबतही. लताला वाढल्यावर तिनं विचारलं, ‘‘तुम्ही नाही जेवत?’’ तेव्हा माझ्या डोक्यात प्रकाश पडला की, नवसाच्या, देवदुर्लभ पाहुणीच्या आधीच मी माझ्या वेळेला जेवून घेतलं होतं. माझ्या आजारांनी माझ्या जेवणाच्या वेळा ठरविल्या होत्या. लताही त्याला काही करू शकत नव्हती. मी उत्तरादाखल तोंडातल्या तोंडात काहीतरी पुटपुटलो. झोपेतून उठून बंद पडद्याआड उभी राहून फटीतून बघत माझी नखाएवढी चिमुरडी मुलगी म्हणाली, ‘‘ओ लता मंगेशकर (माझ्या छातीत धस्स झालं!), तुमचा आवाज गोड आहे.’’

‘‘गाण्याचा की बोलण्याचा?’’ लतानं विचारलं.

‘‘बोलण्याचा’’ माझी मुलगी उत्तरली. एवढय़ा गोड आवाजात बोलणारं तिनं कोणी ऐकलंच नव्हतं. पहिल्याच भेटीत लताबरोबर तिची जी गट्टी जमली ती आधी शिक्षणासाठी व नंतर लग्न करून अमेरिकेत निघून जाईपर्यंत कायम होती. तिच्या लग्नाला लता आली तेव्हा न राहवून मी विचारलं, ‘‘तुम्ही आवर्जून कशा आलात?’’

‘‘म्हणजे काय?’’ लता म्हणाली, ‘‘लहानपणापासून ती मला फ्रेंड म्हणत आल्येय. मग फ्रेंडच्या लग्नाला जायला नको?’’

कोलंबीच्या सुरमट खिचडीचा घास घेत लतानं विचारलं, ‘‘तुमची ‘ए’ बिल्डिंग ना? आशा ‘बी’मध्ये राहायची.’’

तो धागा पकडून मी विचारलं, ‘‘दीदी, तुमचं आशाचं सगळय़ात आवडतं गाणं कोणतं?’’

‘‘रोशनलालचं ‘निगाहे मिलाने को जी चाहता है’ ‘‘ती म्हणाली व लगेच गायलाच लागली. मी थरारलो व श्वास रोखून ऐकू लागलो. लता मंगेशकर माझ्या घरात बसून आशाचं गाणं गात होती. किती लोकांच्या भाग्यात हा सुवर्णयोग असेल? अण्णा असते तर म्हणाले असते- ‘‘मिस्टर शिरीष, सारखे रडत असता ना? आयुष्यातील या अपूर्व सुवर्णक्षणांची जाण ठेवा.’’

त्यानंतर लता गुणगुणतच होती. घराची वास्तुशांती झाली. आता वेगळी पूजा कसली? मी माझ्या संग्रहातले लताचे फोटो काढले. लता कोचावर मांडी घालून अगदी घरच्यासारखी बसली. पर्समधून चष्मा काढून तिनं चढविला व एकेक फोटो बघत बोलू लागली- ‘‘तलत, सलीलदा ‘रिमझिमके ये प्यारे प्यारे गीत’च्या वेळचा… हा मदनभैयांबरोबर. बहुधा ‘अकेली मत जईयो’च्या रेकॉर्डिंगचा… (एक गायक बशी चाटताना) जास्त झाली असावी… तिनं खिमा पॅटिस मागून खाल्ला. आम्हाला काय, शक्य असतं तर आम्ही पॅटिसचं तिच्याभोवती वारूळ उभं केलं असतं. ती हात धुवायला गेली. नेहमीप्रमाणे वॉश बेसिनला पाणी नव्हतं. मी लोटय़ानं तिच्या हातावर पाणी घातलं. ती म्हणाली, ‘‘असं कोणाच्या हातावर पाणी घालू नये. तुमची इस्टेट त्याला जाते.’’

‘‘मग तुम्ही माझ्या हातावर घाला.’’ मी म्हणालो.

लता खळखळून हसली. मला वाटलं, आपण आपल्या नसलेल्या आवाजात म्हणावं, ‘‘न हंसो हमपे हम है जमाने के ठुकराये हुवे’’ हे आपलं उगीच. ज्याच्याकडे साक्षात लता येते तो कसला जमान्यानं ठुकरवलेला?…

खोबऱयाची वडी तोंडात टाकत लता सहज म्हणाली, ‘‘मला आंबा घालून केलेल्या खोबऱयाच्या वडय़ा फार आवडतात.’’ काही दिवसांनी मी तिला आवडतात तशा आंब्याच्या खोबऱयाच्या वडय़ा तिच्याकडे घेऊन गेलो. माझ्या समोरच तिनं बॉक्स उघडला व आत कुंकवाची पुडी पाहून ती म्हणाली, ‘‘वहिनींनी केल्यात खोबऱयाच्या वडय़ा?’’

‘‘म्हणजे काय? अहो, विकतच्या वडय़ा आणण्यात काय मतलब? त्या काय, तुम्हीही आणू शकता.’’ माझ्यासमोर लतानं बॉक्समधल्या एक सोडून चार वडय़ा खाल्ल्या व मगच उरलेल्या वडय़ा आत नेऊन ठेवायला सांगितले. तिनं वडय़ा खाल्लेल्या बघण्यात मला किती आनंद, किती समाधान आहे हे तिला कळलं होतं. सामान्यांचं मन जाणण्याइतके तिचे पाय जमिनीवर होते. अत्युच्चपदी जराही न बिघडलेली ती थोर होती. लता माझ्याकडे येऊन (रीड ऍज ‘जेवून’) गेली त्याच्या दुसऱ्या दिवशी माझ्या बायकोनं तिला फोन केला व ती गलबलून म्हणाली, ‘‘अहो दीदी, आमच्या हातून काही चुका झाल्या असतील तर क्षमा करा. आम्ही हडबडून गेलो हो. साधं तुम्हाला ओवाळायचंही सुचलं नाही. सो सॉरी!’’

‘‘असं काय करता वहिनी?’’ लता तिची समजूत घालत मायाळूपणे म्हणाली, ‘‘अहो, किती मजा आली. मी खूप एंजॉय केलं. खिमा पॅटिसची चव अजून माझ्या जिभेवर आहे…’’

माझी बायको घळघळा रडायला लागली. आणि सातासमुद्रापलीकडे माझ्या एकपात्री प्रयोगानंतर रात्री ‘बेसमेंट’मध्ये गप्पा रंगल्या असताना माझ्या स्थानिक यजमानांनी मला विचारलं, ‘‘लता मंगेशकर वागायला अतिशय वाईट आहे हे खरं का?…’’

shireesh.kanekar@gmail.com

एक श्रद्धांजलि

प्रिय गानसरस्वती,

सकाळी सकाळी जाग यायची ती तुझ्या पहाटेच्या
उठा उठा हो सकळिक गाण्याने …

आणि सायंकाळ व्हायची ते
या चिमण्यांनो परत फिर रे ने

कधी एकटं वाटलं की तुझा आधार होता..

निज माझ्या नंदलाला ऐकवत कित्येक वेळा तुझ्या कुशीत नकळतपणे झोपलो…

पहाटे च्या भक्ती गीता पासून,
दिवाळी च्या पहिल्या दिवसापासून…

गणेशोत्सवात गणराज रंगी नाचतो
म्हणत तूच असायचीस..

प्रत्येक पूजेला तू घराघरात उपस्तीत होतीस…

अगदी प्रेमात पडलेल्या प्रत्येकाच्या मनामनात तू तुझ्या गाण्याने
त्यांच्या भावनेला आकार दिलास…

अगं,
प्यार किया तो डरना क्या,
प्यार किया तो कोई चोरी नही की

हे तूच तर शिकवलंस,

शायद मेरी शादी का खयाल,
म्हणत आजही बऱ्याच तरुणी स्वप्न रंगवत असतील,

लगजा गले म्हणत तू आजही कित्येक जणांना रडवतेस,

मुलगी सासरी जाताना च्या दुःखावर
लेक लाडकी या घरची होणार सून..
या गाण्याने तू कित्येक मनांवर फुंकर मारलीस…

अगं आई (लतादीदी),

कुणी गोविंद घ्या कुणी गोपाळ घ्या,
झुलतो बाई राज झुला म्हणत ,

कित्येक बाळांना तूच तर पाळण्यात ठेवलस,
कदाचित त्यात मी पण असेंन,

चंदा है तू,
मेरा सुरज है तू,
म्हणत आजही कित्येक आनाथांच्या ओठी हसू आणतेस,

यशोमती मैय्या से बोले नंदलाला
हे ऐकून कदाचित साक्षात श्रीकृष्ण ही तुझ्या प्रेमात पडला असेल,

ए मेरे वतन के लोगो म्हणत
इतक्या वर्षांनी आजही अंगावर काटा तूच आणतेस,
तुझ्या शिवाय आपला स्वातंत्र्य दिन अपुराच,

पाऊस पडला की तुझ्या मेंदीच्या पानावर ऐकण्याची मज्जाच वेगळी

सकाळी कामावर जाताना,
संध्याकाळी घरी परतताना,
सुखाच्या, दुःखाच्या,
आयुष्याच्या प्रत्येक-प्रत्येक क्षणात तू आहेस,
आणि राहशील…

कलेची अशी सेवा कधी कुणी केली नाही

मनाच्या गाभार्यात असे कुणी आजवर उरतले नाही,

तू अनेक पिढ्यावर राज्य केलयंस,

कसली उपमा द्यावी तुला
आई,

अगं खरचं
आम्ही किती नशीबवान आहोत..

तुझ्या सारख्या लोकांचा कलेच्या साहाय्याने सहवास लाभला..

खूप खूप खूप लिहावंसं वाटतंय
पण शब्द अपुरे पडतात

फक्त एवढंच सांगते
की तू कोणत्याही अवतारापेक्षा कमी नव्हतीस

असा आवाज दुसरा नाही
असा लाजाळू स्वभाव दुसरा नाही..

तू इथे, आमच्या मध्ये आलीसच होतीस आनंद वाटायला…

आता देवाने त्याच्या आवडत्या बाळाला पुन्हा बोलावून घेतले..

आणि कित्येक मने पोरकी झाली…

🙏🏼 तुझे आशीर्वाद नवोदित कलाकारांवर सदैव राहुदेत..🙏🏼
तुझी कला त्यांना साध्य होऊदेत
हीच ईश्वर चरणी प्रार्थना..

देवबाप्पा हिला पुन्हा पाठव
नव्या रूपाने पुन्हा आनंद पसरवायला…

गानसरस्वती लता मंगेशकर.. love you…

आपल्या आत्म्यास शांती लाभो 🙏

**************************

एकदा आचार्य अत्रेंना लताबद्दल लिहायला सांगितलं तेव्हा शब्दप्रभू अत्रे म्हणाले:

“केवळ लोखंडाच्या निपातून उतरल्या शाईनं, जाड्या भरड्या कागदावर लताला अभिवादन करणं म्हणजे एखादया अप्सरेच्या मृदुल चरणकमलाखाली गोणपाटाच्या पायघड्या अंथरण्यासारखं आहे.”

लताच्या प्रतिभेला साजेसं अभिवादन करायचं असेल तर..

“पहाटकाळची कोवळी सुवर्ण किरणं दवबिंदूमध्ये भिजवून कमलतंतूच्या लेखणीने फुलपाखराच्या पंखावर लिहिलेलं मानपत्र तिला गुलाब कळीच्या करंडकातून अर्पण करायला हवं.”

“लताचा आवाज हा मानवी सुष्ठीतला एक अद्भुत चमत्कार आहे. साक्षात विधात्याला सुद्धा असा चमत्कार पुन्हा घडवता येणार नाही.”

“श्रीकृष्णाच्या मुरलीचा साद, उर्वशीच्या नुपुरांची रुणझुण आणि सरस्वतीच्या वीणेचा झंकार हे तिन्ही एकवटून विधात्याने आपल्या लताचा कंठ घडवला असेल.”

“सूर, लय, ताल, सिद्धी आणि प्रसिद्धी या गोष्टी जिथे एकत्र येतात त्या जागेला आपण लता मंगेशकर असं म्हणावं. कारण संगीतातील सात सूर म्हणजे फक्त आणि फक्त आपली

ल ता मं गे श क र

. . .

गीतकार आणि संगीतकार श्री.यशवंत देव यांनी लता मंगेशकर यांच्याबद्दल असे लिहिले आहे.

सगळे गाती सूर लावूनी
जीव लावूनी गातो कोण
कवितेच्या गर्भात शिरूनी
भावार्थाला भिडतो कोण

गीतामधली भाव वादळे
सबल स्वरांनी झेली कोण
अहंकार फेकून स्वरांना
ममतेने कुरवाळी कोण

नाभीतूनी ओंकार फुटावा
तैसे सहजच गातो कोण
गाता गाता अक्षर अक्षर
सावधतेने जपतो कोण

शब्दांच्या पलीकडले स्पंदन
सुरातुनी आळवितो कोण
गीतामधली विरामचिन्हे
तीही बोलकी करतो कोण

विश्वामधल्या रसिक कुळाशी
सुरेल हितगुज करतो कोण
निज स्वरांचा पहिला श्रोता
आपला आपण होतो कोण

या सर्व प्रश्नाचे उत्तर एकच
लता मंगेशकर

यशवंत देव

. . . .

लता मंगेशकर यांची काही तुफान लोकप्रिय गाणी

आएगा आएगा आने वाला…
पत्ता पत्ता बूटा बूटा हाल हमारा जाने है…
जब प्यार किया तो डरना क्या प्यार किया कोई चोरी नही की छुप छुप आहें भरना क्या..
चलते चलते यूहीं कोई मिल गया था..
अजीब दास्तान है यह कहां शुरू कहां खतम्…
प्यार को प्यार ही रहने दो कोई नाम न दो…
यारा सिली सिली …
यशोमती मैया से बोले नंदलाला…
सत्यम शिवम् सुंदरम…
रहें न रहें हम यूहीं महका करेंगे…
ऐ मालिक तेरे बंदे हम…
ये शमा …..शमा है ये प्यार का…
ये कहां आ गए हम साथ चलते चलते..
आज फिर जीने की तम्मन्ना है…
मेरे हाथों में नौ नौ चूड़ियां है…
हमने देखी है उन आंखों में महकती खुशबू,,,
मेरे खाबों में जो आए …
हमको हमीं से चुरा लो…
कुछ याद उन्हें भी कर लो जो लौट के घर ना आए..
रूठे रूठे पिया मनाऊं कैसे …
तू जहां जहां चलेगा …..
लग जा गले ….
तुम मुझे यूं भुला ना पाओगे….
कोई भला उनको कैसे भुला सकता है।

उफ्फ अनगिनत गाने, शायद ही कोई ऐसा दिन हो जिस दिन उनकी आवाज ना सुनी हो
पता नही कौन सी सिद्धि प्राप्त थी कि हर दिल अजीज थी लता जी।
कॉलेज के दिनो से लेकर जीवन के पांच दशक उनके गाने सुन कर कैसे निकल गए पता ही नहीं चला।
जीवन का एक अटूट हिस्सा थी लता जी। धन्यवाद जीवन को संगीत रस से सराबोर करने के लिए। आज मन सच में भारी है।
जरा आंख में भर लो पानी….
अश्रुपूरित श्रद्धांजलि बुलबुले हिंदुस्तान लता मंगेशकर जी।
💐💐💐💐💐💐🙏🙏🙏🙏

“आता, विसाव्याचे क्षण……”

लेखिका: सौ. रेखा दैठणकर
२८ दिवसापूर्वीच ह्या सगळ्या गोष्टींची सुरवात झाली….. कामवाल्या बाईचे निमित्त झालं…. खरंतर या वयात काय, काहीही छोटं कारण पुरतं म्हणा….. काहीतरी ‘लेबल’ तर लागलं पाहिजे ना….. मग नेहेमीचीच धावपळ…… ब्रीच कँडी हॉस्पिटल मध्ये भरती…..(तिथल्या नर्सला विचारलं हॉस्पिटल चं नाव)…. सुहास्य मुद्रेच्या डॉ समदानींनी आश्वस्त केलं, “सगळं काही ठीक होणार दीदी”….. मी मनातल्या मनात हसले….आता ही बहुदा ‘शेवटच्या प्रवासाची’ नांदी च असावी…..
मग सुरु झाले सगळे उपचार….. नाकातोंडांत नळ्या, सतत अस्थिर ऑक्सिजनची पातळी…… कधी कधी शुद्ध असायची, कधी नसायची…… शुद्ध असेल तेंव्हा सगळा ‘जीवनपट’ डोळ्यांसमोरून सरकायला लागायचा…… थोड्या थोडक्या होत्या का आठवणी?…. 92 वर्षांपैकी, 87-88 वर्षांच्या तरी आठवत होत्या….. एकामागून एक नुसती आठवणींची भेंडोळी…… कधी कधी संदर्भ लागत होते, कधी कधी नाही…..
लहानपणीचे दिवस आठवताना चेहऱ्यावर नकळत स्मित येत होतं …. माई, बाबा आम्ही सगळी भावंड….. बाबांचं स्वर्गीय गाणं…. समजत नसलं तरी कानांना तेच छान वाटायचं…. बाबांकडे गाणं शिकायला येणारे विद्यार्थी…. त्यांच्या शिकवणीकडे माझं असणारं लक्ष….. आशाची मस्ती, दंगेखोरपणा जो मला अजिबात आवडायचा नाही…. बाळचं दुखणं….. आणि मग एक दिवस आम्हा मुलांना कुणीतरी वरच्या मजल्यावर नेलं…. खाली येऊ दिलं नाही….. त्या दिवशी ‘बाबा’ आम्हांला सोडून गेले होते….. मी अचानक मोठी झाले, व्हावंच लागलं….
मग सगळ्या परिवाराला सांभाळायचा केलेला निश्चय…. नाईलाजाने सिनेमाकडे वळलेली पाऊले….. स्टेज शो करून मिळवती झाल्याचा आनंद….. काय काय आठवत होतं…… आणि परत शुद्ध गेली….. काही कळेनासं झालं…..
आयुष्यभर किती माणसं जोडली गेली….. गणनाच नाही…. शुद्ध येत होती, जात होती…… अनेक चेहरे समोर येत होते….. नौशादजी, सज्जादजी, रोशनजी, खय्यामजी, मदन भैया, हेमंतदा, सचिनदा, फडके साहेब, खळेकाका, अनिल विश्वासजी, मुकेश भैया, किशोरदा, रफी साहेब……. सगळ्यांनी जणू फेर धरलाय…… काही जणांशी वाद ही झाले….. आत्ता हसू च येतंय सगळ्यांचं, नको होते ते व्हायला….
आज परत सगळ्या तपासण्या केल्या गेल्या….. आता अजून काय काय सहन करायचंय काय माहित?……
आज सकाळपासून आठवतायत, मिळालेले सत्कार, पदव्या, अनेक अवॉर्ड्स…. विशेष म्हणजे ‘भारतरत्न’ पुरस्कार…. फारच प्रेम दिलं लोकांनी…. देशात – परदेशात केलेले शोज….. कशी उतराई होणार यांची?…..
किती परीक्षा बघणारे प्रसंग, किती संकटं, पण मंगेशाच्या कृपेने आणि माई-बाबांच्या आशीर्वादाने सगळं निभावून नेलं…..
पण आता जीव थकलाय…. काही नको वाटतंय…. 7-8 वर्ष झाली, गाणं पूर्ण थांबवलंय….. बाहेर पडणंच बंद झालंय….. घरात बसून TV वर बघत असते, आजूबाजूला काय चाललंय ते…..
घरातले सगळे स्थिरावलेत….. फारशी कुणाची काळजी राहिली नाहीये….. आता ही ‘यात्रा’ संपावी असं मनापासून वाटतंय….. पण ‘त्या’ ने बोलावले पाहिजे ना?….. मन अगदी तृप्त आहे…. हजारो नाही, लाखो नाही तर करोडो लोकांचे प्रेम मिळालंय…. आदर मिळालाय….. अजून काय पाहिजे….. परत विचारांची भेंडोळी……..
कालपासून डॉ समदानींच्या चेहऱ्यावर चिंता दिसतीये…. श्वास जड झालेत…. आता तर एकेक श्वास घ्यायलाही कष्ट पडतायत…. मंगेशा, सोडव रे आता…… हे कुठलं गाणं रुंजी घालतंय, ” *तुझ्या शिवारी जगले, हसले, कडी कपारी अमृत प्याले! आता हे परि सारे सरले….. उरलं मागं नाव “…… परत सगळं भोवतीचं फिरतंय…. काही समजत नाहीये…. खूप खोल खोल, खड्ड्यात किंवा भोवऱ्यात फिरतीये असं वाटतंय….. थांबता येत नाहीये….. सहन होत नाहीये……
मगाशीच आशा येऊन गेली…. बाळासाहेबांचे पुतणे राज ठाकरे ही येऊन गेले…… आज काहीतरी विशेष दिसतंय….. सचिनही बघून गेला…. आज ‘सुटका’ दिसतीये…. आज श्वास जास्तच जड झालेत….. आशाच्या गाण्याप्रमाणे ‘जड झाले ओझे ‘ असं वाटतंय….. सोडवा कुणीतरी…. डॉक्टर, डॉक्टर…………
आता एकदम हलकं वाटतंय…. पिसासारखं…… सगळ्या नळ्या काढल्यात….. उंचावरून खाली सगळ्यांकडे बघतीये असं वाटतंय…..
सगळीकडे असं का वातावरण आहे? सुतकी, दुःखी?…. म्हणजे…. म्हणजे….. मी……. बहुतेक तसंच असावं…… आज माईची, बाबांची खूप आठवण येतीये…. त्यांना कधी एकदा भेटते असं झालंय……
माझ्या डोक्यावरून पांघरूण घातलंय…. पण ही काय जादू आहे? मला सगळं दिसतंय…… मला न्यायला आलेत हे 4-5 जण…. रोजचेच हॉस्पिटल मधले….. रडताहेत…. मी विचारतीये त्यांना, पण लक्ष देत नाहीयेत….. त्यांच्या बोलण्यावरून कळतंय, मला घरी नेताहेत…. प्रभुकुंजवर….. कधी एकदा घर आणि घरातली माणसं दिसताहेत, असं झालंय…. आली, आली गाडी…. हे उलट्या अक्षरात काय लिहिलंय? ऍम्ब्युलन्स….. हं….. घरी सगळे वाट बघत असतील नाही? उषा, आशा, हृदयनाथ, सगळी मुलं…. घाबरले असतील बिचारे….. पण आता त्यांच्या डोक्यावर हात ही फिरवता येणार नाही…… ह्याचं मात्र वाईट वाटतंय…..
सगळीकडून कानावर पडतंय, मी अनंताच्या प्रवासाला निघून गेलीये म्हणे…. नाही नाही, अजून इथेच घुतमळतीये मी….. इतकं सोपं आहे का, इतक्या लोकांचे प्रेमपाश इतक्या चटकन सोडवणं….. किती मोठी मोठी लोकं येताहेत प्रभूकुंजवर…. मी तर पार संकोचून गेलीये….. हे काय, हे इतके मिलिटरी आणि पोलीस कशाला?….. तिरंगा दिसतोय…. मला फार अभिमान आहे या तिरंग्याचा आणि त्याची प्राणपणाने रक्षा करणाऱ्या सैनिकांचा…. तुम्हाला आवडतं ना माझं ते गाणं,’ए मेरे वतन के लोगो…… “….. ते गाताना नाही आता ऐकताना अजूनही घशात हुंदका दाटतो….. पण आज तुम्हा सगळ्यांचा हुंदका अडकलाय् हे पाहून खूप भरून येतंय…. किती प्रेम कराल माझ्यावर? मी काय केलंय? फक्त गाणी तर म्हटलीत…..
आत्ताच कानावर आलंय, मोदी साहेब येताहेत, मला पाहायला…… बापरे, मोठ्ठा माणूस… पंतप्रधान असावा तर असा….. मला भेटायला खास येताहेत, सगळे कार्यक्रम रद्द करून…. हे मात्र अति होतंय हं…… आज त्यांना परत एकदा डोळे भरून, सॉरी, बंद डोळ्यांनी पाहता येईल…..
आता मला तिरंग्यात लपेटलंय….काय वाटतंय म्हणून सांगू?… ‘साऱ्या भारताची शान आहोत आपण’ असं काहीतरी feeling आलंय….. मिलिटरी व्हॅन पण काय सुंदर सजावलीये…. यातून जायचंय आता….. माझा खूप हसरा फोटो लावलाय समोर…. खरंच वाटत नाही, मी अशी होते….. आत्ताही, बहिणींनी साथ सोडली नाहीये…. आशा, उषा दोन्ही बाजूला उभ्या आहेत….. मी हळूच बघतीये त्यांच्याकडे….. रडवेल्या झाल्यात अगदी….. आमची गाडी मुंबईच्या रस्त्यावरून धिम्या गतीने चाललीये…. दुतर्फा खूप लोक उभे आहेत, साश्रू नयनानी मला एकदा, शेवटचं बघायची इच्छा ठेऊन….. किती हे प्रेम?…. कशी उतराई होणार यांची?…. खूप संकोचून गेलीये मी….
अच्छा, शिवाजी पार्क वर आणलंय वाटतं…. म्हणजे बाळासाहेबांच्या इथेच…. असतात असे ऋणानुबंध काही काही….. मिलिटरी चे जवानानी ‘सलामी’ देऊन आता, ‘guard of Honour’ म्हणून मला अत्यंत आदराने खांद्यावरून घेऊन चाललेत…. जणू काही लहानपणी बाबांच्या खांद्यावरून जत्राच बघतीये….. हो जत्रा च….. इतकी माणसं जमलीत इथे….. नजर टाकावी तिकडे माणसंच…… आणि आणि हे काय?… मला खांद्यावरून खाली एका पांढऱ्या चौथऱ्यावर ठेऊन, हे सगळे कुठे चाललेत?…..पण एक मात्र खरं…. माझ्या पांढऱ्या रंगावरच्या प्रेमाची आठवण ठेवलीये यांनी….. पण खूप एकटं वाटतंय….. मला इथे सगळ्यांच्या मध्ये ठेवलंय…. कुणीच नाही आजूबाजूला…… लांब खुर्च्यावर बाळ, आशा, उषा, आदिनाथ, भारती वहिनी सगळे दिसतायत….. पार कोलमडून गेलेत…. कसं समजावू त्यांना…. खूप थकले आहे मी….. आता ‘विसाव्याचे क्षण’ हवेत मला…..
ही अचानक गडबड कसली? मोदीजी आले वाटतं? हं….. बापरे, ते माझ्यापुढे नतमस्तक होतायत…. आत्ता मात्र वाटतंय, उठून त्यांना नमस्कार तरी करायला हवा होता….. देशाचे पंतप्रधान आपल्यापुढे वाकतायत…… धन्य झाले मी….. त्यांच्या पाठमोऱ्या आकृतीकडे पाहून मन भरून आशीर्वाद दिलाय मी, तुम्हीच माझ्या या भारत देशाला प्रगतीपथावर नेऊ शकता….. माझा लाडका सचिन ही दिसतोय….डोळे पाणावलेत त्याचे ही… मानसपुत्रच माझा….. सुखी रहा…..
आता कानावर पडतंय मंत्रपठण!…. म्हणजे वेळ आली वाटतं……. चंदनाची शय्या….. वाट बघतीये…..माईला, बाबांना भेटण्यासाठी आतूर झालीये मी….. खूप हलकं वाटतंय…. आता लाखो, करोडो हृदयात कायमचं ‘ज्योत’ बनून रहायचंय्….. आपल्याच आवाजाची जादू त्यांच्या हृदयातून ऐकायचीये……. सर्वाना त्यांच्या सुख-दुःखांच्या प्रसंगी आपल्या सुरातून साथ द्यायचीये….. याच साठी तर आपल्याला माई-बाबांनी इथे ठेवलं होतं ना….. बाबा, तुम्ही कल्पवृक्ष होऊन मला सर्व काही दिलंत…. आता तुमचाही शब्द नाही मोडवत…. येतीये मी… आले…. सगळीकडे ज्वाळा उसळल्यात…. आणि मला तुमच्या भेटीची आस लागलीये……
सर्वांना ‘नमस्कार’ आणि ‘आशीर्वाद’!…. कधीही आठवण करा, मी हजर असेन…… पण आता जाऊदे…..
“अखेरचा हा तुला दंडवत 🙏, सोडून जाते गाव……….. दरी दरितून, मावळदेवा, देऊळ सोडून धाव रेऽऽऽऽऽऽऽ ………
(आपल्या सर्वांच्या लाडक्या लतादीदींचे मनोगत)

सौ. रेखा दैठणकर

*********************************

अपमान करण्याची संधी देऊ नका…

डॉ. धनंजय केळकर
| महाराष्ट्र टाइम्स |

दीनानाथ मंगेशकर रुग्णालयाच्या निमित्ताने लता मंगेशकर यांच्याशी अधिकाधिक परिचय होत गेला. या परिचयातून त्यांचे साधे; परंतु काही जीवनसूत्रे पाळणारे व्यक्तिमत्व उलगडत गेले. कोणाला अपमान करण्याची संधी द्यायची नाही, हे त्यांचे वाक्य ठळकपणे ठसले.

दीनानाथ मंगेशकर यांना वेळेवर वैद्यकीय उपचार न मिळाल्याने त्यांचे निधन झाले; त्यामुळे कोणत्याही स्थितीत अशी वेळ इतर कोणावर येऊ नये, या भावनेतून एक चांगले रुग्णालय पुण्यात उभारावे हा संकल्प लता मंगेशकर; तसेच मंगेशकर कुटुंबीयांनी मनात केला होता. तशा हालचालीही सुरू केल्या होत्या.

वैद्यकीय शिक्षण संपल्यानंतर, मी मुंबईच्या टाटा कॅन्सर रुग्णालयात काम करत होतो. तेथे मोठी संधी होती; पण एकूणच मुंबईचे आयुष्य मला आवडले नव्हते. आपण पुण्यात जाऊन वैद्यकीय सेवा करावी, असे मनाने घेतले. पुण्यात आल्यानंतर, येथे सुरू असलेल्या वैद्यकीय सेवांमध्येही समाधान मिळत नव्हते. काही तरी आपले उभे केले पाहिजे, म्हणजे तेथे आपल्या मनासारखे काम करता येईल, हा निर्णय झाला होता. अर्थात, असे काही उभारण्यासाठी आवश्यक असलेले कोणतेच पाठबळ आमच्याकडे नव्हते. एका ओळखीच्यांच्या माध्यमातून, १९९०मध्ये मी माझ्या काही सहकाऱ्यांसोबत थेट ‘प्रभुकुंज’वर धडकलो. सगळे मंगेशकर कुटुंबीय तेथे होते. आम्ही आमची योजना त्यांना सांगितली. पुण्यामध्ये अशा मोठ्या रुग्णालयाची गरज असल्याचेही त्यांना सांगितले; पण त्या वेळेस आमच्याकडे अनुभव नव्हता, हे सत्यच होते. लता मंगेशकरांनी अतिशय शांत शब्दांमध्ये आम्हाला ते सांगितले. ते सांगताना आम्ही दुखावणार नाही, याची इतकी काळजी घेतली होती, की आम्हालाच त्याचे आश्चर्य वाटत होते. एखाद्या आईची माया त्यामध्ये होती. तेव्हा त्यांच्याबरोबर इतके ऋणानुबंध जुळतील, असे वाटले नव्हते; पण त्यांच्या स्नेहाने आम्हाला जिंकले होते.

पुण्यात परत आल्यावर, आम्ही संजीवन रुग्णालयामध्ये काम सुरू केले. बघता बघता सहा वर्षे उलटली. आमच्या गाठी भरपूर अनुभव जमला. पहिल्या भेटीत लता मंगेशकरांनी थेट सांगितले नसले, तरीही त्यांना काही तरी भव्य उभे करायचे होते, छोटे रुग्णालय उभारण्यात त्यांना रस नव्हता. त्यानंतर मात्र त्यांनी मला स्वतःहून निरोप पाठविला. मी गेल्या कालावधीत काय करतो आहे, यावर त्यांचे लक्ष होते. माझी प्रगती समाधानकारक आहे, हे बघितल्यावर त्या बैठकीत त्यांनी सांगतले, डॉक्टर आता हा प्रकल्प तुमचा आहे. तुम्हीच तो तडीला न्यायचा आहे. त्या दिवसानंतर आजपर्यंत त्यांनी नेहमीच मदतीची भूमिका घेतली. मला त्यांनी सांगितलेले एक वाक्य आजही आठवते, ‘आयुष्यात आपला अपमान करण्याची संधी कधी कोणाला मिळणार नाही, असेच काम आपण करायचे.’ शॉर्टकट घ्यायचा नाही, कायदा मोडायचा नाही, अनावश्यक सवलती मागायच्या नाहीत, आर्थिक व्यवहार स्पष्ट ठेवायचे व सामान्यांसाठी झोकून देऊन काम करायचे, ही सूत्रे त्यांनी आयुष्यभर सांभाळली. तीच सूत्रे सांभाळत दीनानाथ मंगेशकर रुग्णालय चालविण्याचा आमच्या सगळ्यांचा प्रयत्न असायचा.

रुग्णालयाची उभारणी सुरू झाली, त्या वेळेस आम्ही त्यांना प्रत्येक तपशील कळवायचो. त्या शांतपणे ऐकून घ्यायच्या, कधी तरी एखादी सूचना करायच्या; पण आग्रह नसायचा. उलट माझी काय मदत होईल, असे विचारायच्या. त्यांच्या मोठेपणापुढे आणि तितक्याच साधेपणापुढे सुरुवातीला दबून जायला व्हायचे. नंतर लक्षात आले, की तो साधेपणा ओढून ताणून आणलेला नव्हता, तर तो त्यांचा स्थायीभाव होता. आपल्या वागण्यातूनच त्या आमच्यापुढे आदर्श उभा करीत होत्या.
रुग्णालयाच्या मदतीसाठी आम्ही पुण्यासह अनेक शहरांमध्ये संगीत रजनीचे कार्यक्रम केले. त्या कार्यक्रमाच्या तयारीबद्दलही त्या कमालीच्या दक्ष असायच्या. आपल्या वादकांची, सहकलाकारांची सोय नीट होते आहे ना, याकडे त्यांचे बारीक लक्ष असायचे. इतकेच नव्हे, तर कार्यक्रमाच्या आदल्या दिवशी मध्यरात्री जाऊन, तिथली ध्वनिक्षेपक यंत्रणा नीट आहे ना, याची खात्री त्या करून घेत. त्या वेळेस मी त्यांना सहज म्हटले होते, की दीदी तुमची स्मरणशक्ती अफाट आहे. सगळी गाणी तुम्हा तोंडपाठ असतात, तरी प्रत्येक वेळेला तुम्हाला गाण्याचे नोटेशन असलेला कागद समोर का लागतो? त्यावर त्यांचे उत्तर फार समर्पक होते. त्या म्हणाल्या, ‘गाणे मी गात असले, तरीही गीतकाराने लिहिलेले, संगीतकाराने परिश्रमपूर्वक चाल लावलेले आणि वादकांनी जीव तोडून वाजविलेले असते. ते टीम वर्क असते. मग त्यामध्ये बदल होऊन कसे चालेल. तो अधिकार आपल्याला नाही. म्हणून गाणे पाठ असले, तरी त्याचे बारीक तपशील असलेला कागद समोर असलेला बरा असतो; म्हणजे चूक होत नाही.’ खरे तर त्यांच्याकडून चूक होण्याची शक्यता नव्हतीच आणि झाली असती, तरी त्यांना कोणी विचारलेही नसते; पण आपल्या सहकाऱ्यांच्या श्रमांचीही इतकी मनापासून दखल घेत, त्यांना प्रत्येक वेळेस त्याची पोचपावती देण्याची त्यांची सवय खरोखरच प्रत्येकाने आचरणात आणण्यासारखी होती.
‘रजनी’च्या पाठोपाठ, रुग्णालयाच्या मदतीसाठी भारत आणि श्रीलंका यांच्यातील एकदिवसीय क्रिकेट सामना घेता येईल का, अशी कल्पना आम्ही त्यांच्यापुढे मांडली. त्यांनी त्याला होकार देत, मला तेव्हाच्या क्रिकेट मंडळाचे अध्यक्ष जगमोहन दालमिया यांची भेट घेण्यास सांगितले. मी मुंबईत दालमिया यांना भेटायला गेलो, तेव्हा ते मला म्हणाले, ‘भारतीय क्रिकेट संघ असे धर्मादाय सामने खेळायला लागला, तर पुढील दहा वर्षे पुरणार नाहीत, इतके चांगले काम करणाऱ्या संस्था आपल्या देशात आहेत; त्यामुळे हे शक्य नाही.’ मी थोडासा खट्टू झालो होतो. सहजच मी म्हटले, ‘हे खरे असले, तरी मंडळाची आर्थिक स्थिती चांगली नव्हती, तेव्हा लतादीदीच धावून यायच्या ना…’ दालमिया हसून म्हणाले, ‘हो ना. म्हणूनच, अपवाद म्हणून तुम्हाला सामना द्यायचे आम्ही ठरविले आहे.’ भारतीय क्रिकेटच्या इतिहासातील हा एकमेव सामना असेल. तसाच तो झालाही. त्या सामन्याच्या आयोजनाची बैठक, दिल्लीत एनकेपी साळवे यांच्या घरी झाली. शरद पवारांपासून बीसीसीआयचे सगळे पदाधिकारी व माजी अध्यक्ष त्याला उपस्थित होते. त्या बैठकीत नियोजनामध्ये या सगळ्यांनी अनेक मोलाच्या सूचना केल्या, जबाबदाऱ्या घेतल्या. अखेर वानखेडे स्टेडिअमवर तो सामना पार पडला. सामन्याच्या दिवशी सकाळपासून राजसिंह डुंगरपूर, शरद पवार, राज ठाकरे यांच्यासह लतादीदी उपस्थित होत्या. त्या शेवटपर्यंत थांबल्या. त्यांच्यामुळे सगळेच थांबले.
असाच प्रसंग सौद बाहवान यांच्याबाबतचा आहे. सौद बाहवान हे मस्कतमधील अतिशय मोठे व प्रतिष्ठित उद्योगपती. त्यांची बरोबरी आपल्याकडील टाटा समूहाशी करता येईल. त्यांच्या धर्मादाय संस्थेचा व्यापही तितकाच मोठा होता. ते लतादीदींना आपली बहीण मानत; अगदी राखी बांधण्यापर्यंत. अडचण आली किंवा एखादा नवीन प्रकल्प सुरू करायचा असला, की आम्ही त्यांना हक्काने पत्र पाठवायचो. पुढच्या अठ्ठेचाळीस तासांत रुग्णालयाच्या खात्यात पैसे जमा झालेले असायचे. त्या काळात त्यांनी आम्हाला कोट्यवधी रुपयांची मदत केली. कृतज्ञता व्यक्त करण्यासाठी त्यांना फोन केला, तर ते सहजपणे एवढेच म्हणाले, ‘माझ्यासाठी काही करू नका; रुग्णांची मनापासून सेवा करा. ती माझ्यापर्यंत पोहोचेल.’ ही सगळी लता मंगेशकर या नावाची जादू होती.
अशा अनेक आठवणी सांगता येतील. गेल्या तीस-बत्तीस वर्षांत त्यांनी मलाच नव्हे, तर मंगेशकर रुग्णालयातील सर्वांनाच आपल्या कुटुंबाचा भाग बनवून टाकले होते. एखादी तक्रार त्यांच्याकडे गेली, तर त्या त्याचा आवर्जून पाठपुरावा करायच्या. चूक झाली असेल, तर ती पुन्हा होऊ नये, यासाठी आग्रह धरायच्या. रागावल्या कधीच नाहीत; पण त्यांनी विचारण्याचा धाकही आम्हा सगळ्यांना पुरेसा होता. मला त्या कायम धाकटा भाऊ म्हणायच्या; पण माझ्या मनातील त्यांचे स्थान आईचे होते. त्यांची मायाही आईचीच होती.
रुग्णालयाच्या प्रारंभीच्या काळात, ‘सीजीएचएस’ची मान्यता मिळविण्यासाठी मी दिल्लीला गेलो होतो. जाताना फक्त दिल्लीला जातो आहे, एवढेच त्यांना सांगितले होते. त्यांनी मी नक्की कशासाठी जातो आहे, याची चौकशी माझ्या सहकाऱ्यांकडे केली. दिल्लीत उतरल्यावर, मला थेट लालकृष्ण अडवानींचाच फोन आला. मला तो धक्का होता. अडवानीजींनी मला तातडीने भेटायला बोलावले. काय काम आहे, असे विचारले. थेट आरोग्य मंत्र्यांना फोन करून, आवश्यक मान्यता तातडीने देण्याचे आदेश दिले. वास्तविक, अडवानींनी माझी दखल घेण्याचे काहीच कारण नव्हते; पण ती घेतली गेली, याचे एकमेव कारण होते, ते म्हणजे लता मंगेशकर हे नाव.
नवीन रुग्णालयाच्या उभारणीच्या वेळेस मात्र त्यांचा आमच्यावर पूर्ण विश्वास होता. भूमिपूजनाला सचिन तेंडुलकरला बोलवावे, अशी सूचना माझ्या सहकाऱ्यांनी केल्यावर, त्यांनी तेथूनच सचिनला फोन करून विनंती केली. एका आठवड्यात इमारतीचे भूमिपूजन सचिन तेंडुलकरांच्या हस्ते झाले. उद्घाटनाच्या वेळेस नरेंद्र मोदींना बोलविण्यावरही एकमत झाले. त्या वेळेस मोदी गुजरातचे मुख्यमंत्री होते. लतादीदींचे पत्र घेऊन अहमदाबादमध्ये मोदींना भेटल्यावर, त्यांनी तातडीने वेळ दिली. तोपर्यंत मोदी राष्ट्रीय राजकारणात येण्याची चर्चाही नव्हती. त्या कार्यक्रमातच लता दीदींनी, देशाचे पंतप्रधान व्हावे अशा शुभेच्छा मोदींना दिल्या होत्या. पुढचा इतिहास सगळ्यांनाच माहिती आहे.
गेल्या तीन-साडेतीन वर्षांत मात्र त्यांनी हळूहळू सगळ्यांतूनच निवृत्ती घेतली. आपली मानसिक तयारी केली होती. एकदा बोलताना, तर त्यांनी मृत्यूबद्दल इतक्या सहजपणे माझ्याशी चर्चा केली, की त्याने मीच काहीसा हादरलो. त्या शांत होत्या. मृत्यूलाही आपलेसे करण्याची प्रगल्भता त्यांच्यात होती. त्यांच्या जाण्याने मंगेशकर रुग्णालयाचा परिवार एका अकृत्रिम स्नेहाला, काळजी करणाऱ्या व्यक्तीला आणि आईच्या मायेला मुकला आहे, अशीच माझी भावना आहे. त्याचबरोबर, त्यांनी आपल्या वागण्यातून निर्माण केलेली जीवनसूत्रे हाच आदर्श म्हणून बाळगण्याचाही एक धडा त्या देऊन गेल्या आहेत. त्यांच्या गाण्याबाबत बोलण्याबाबत मी मोठा नाही; पण एक माणूस म्हणून त्यांची झालेली ही ओळख मला तितकीच मोठी वाटते; किंबहुना सगळ्यांत मोठी वाटते.
(लेखक दीनानाथ मंगेशकर रुग्णालयाचे वैद्यकीय संचालक आहेत.)

*****************

तेरी आवाज ही पहेचान है!

शिरीष कणेकर

अनेक संगीतकार आले आणि गेले… अनेक गायिका आल्या आणि गेल्या… लता होती तिथेच आहे.. ध्रुवपदासारखी अढळ, दीपगृहासारखी मार्गदर्शक… गंगाजलासारखी पवित्र! असा भाव नाही, जो तिने गाऊन व्यक्त केला नाही… असा देव नाही, जो तिच्या कंठातून गात नाही… असा माणूस नाही, ज्याचे कर या नादब्रह्माच्या साक्षात्कारापुढे जुळले नाहीत…

या पलीकडे जाऊन मी आता तिच्याविषयी नव्यानं काय लिहिणार आहे? ‘आवाज कुणाचा? – लता मंगेशकरचा’ अशी आरोळी आम्ही वर्षानुवर्षे मारत आलो आहोत.
‘म्हातारा झालो हो, दीदी.’ मी अलीकडेच तिला फोनवर म्हणालो.
‘तुम्ही?…मग माझं काय?’ ती उद्गारली.
‘अहो, तुमच्या आवाजाने तुम्हाला ‘आवाजी’ बहुमताने तरुण ठेवलं. तुमची गाणी ऐकण्याइतपत कान शेवटपर्यंत शाबूत राहावेत एवढीच या क्षणाला मागणी आहे. लई नाई मागणं.’
‘काय होतंय हो तुम्हाला?’ तिनं आस्थेनं विचारलं. तिच्या स्वरातील कळवळय़ानं मला गलबलून आलं. मी स्वतःला फार एकटा समजतो. माझ्या पंचाहत्तरीच्या कार्यक्रमात नाना पाटेकरनंही माझ्या एकटेपणाचा ओलाव्यानं उल्लेख केला होता. लताची सोन्यासारखी गाणी माझ्याभोवती फेर धरून बागडत असताना मी माझ्या संपन्न गोतावळय़ात असतो; मग आडमुठय़ा अट्टहासानं मी स्वतःला एकटा का म्हणवून घ्यावं? हा तिच्या गाण्यांचा व तिचा अवमान नाही का? अनेकदा मला वाटत आलंय की कुणी विचारलं की तुम्ही काय करता, तर अभिमानानं छाती ठोकून सांगावं – ‘मी लताची गाणी ऐकतो.’
चाळीस वर्षांपूर्वी नव्हाळीतल्या उमाळय़ानं मी ‘यादों की बारात’ या माझ्या सदरात ‘तेरी आवाज के सिवा इस दुनिया में रख्खा क्या है’ या शीर्षकाखाली लिहिलेला मजकूर आजही न कोमेजता मला खुणावतोय. तुमच्या परवानगीनं तो सादर करतो.

28 सप्टेंबर 1929 रोजी एका गंधर्वलोकीच्या दैवी स्वरानं पृथ्वीवर अवतार घेतला. गवयाची पोर. तिनं जन्मल्यावर टाहो फोडला नसेल, एखादी नाजूक लकेर छेडली असेल. ‘कोहं?’ असा सवाल पुसणारा आक्रोश न करता ‘मी आल्येय हं!’ अशी करोडो कानसेनांना दिलासा देणारी लाजवट सुरावट पेश केली असेल. आईबापांची काय पुण्याई असते, ज्यामुळे प्रत्यक्ष देव आवाजरूपानं त्यांच्या अंगणात बागडतो?

बाप म्हणाला, ‘पोरी, तुझ्या गळय़ात गंधार आहे.’ बापाच्या पश्चात पोरगी हेलावून गायली, ‘कल्पवृक्ष कन्येसाठी लावुनिया बाबा गेला.’ सज्जाद हुसेन म्हणाला, ‘लता गाती है, बाकी सब रोते है.’ लता त्याच्याकडे गायली, ‘वो तो चले गये ऐ दिल, यादसे उनकी प्यार कर.’ अनिल विश्वास म्हणाला, ‘लता या क्षेत्रात आली आणि आम्हाला देवदूत आल्यासारखं वाटलं. लता त्याच्याकडे देवदूतासारखीच गायली, ‘बदली तेरी नजर तो नजारे बदल गये.’ मदन मोहन म्हणाला, ‘लहानपणी ज्योतिषानं माझं सर्व भविष्य अचूक सांगितलं होतं. पण लता मंगेशकर नावाचा दैवी आवाज तुझ्याकडे गाईल हे नाही सांगितलं.’ लता मदनकडे गायली, ‘अब गमको बना लेंगे जीने का सहारा.’ लताच्या थट्टामस्करीनं कातावून गुलाम महंमद एकदा म्हणाला, ‘लताजी हंसीये मत. ठीक तरहसे गाईये.’ मग लता गायली, ‘दिल देके सनम तुम्हे पछताए हम.’ एस. डी. गेंगाण्या आवाजात व बंगाली ढंगात लताला पुकारायचा आणि लता गायची, ‘रोते रोते गुजर गयी रात रे.’ सी. रामचंद्र धुंद चाली बांधायचा आणि लता ऊर फुटून गायची, ‘तुम क्या जानो तुम्हारी याद में हम कितना रोये.’ पंजाबी आणि बंगाली संगीतकारांच्या गोतावळय़ात के. दत्ता हा मराठमोळा माणूस लताला वडिलकीच्या अधिकारात बोलावून घ्यायचा आणि मग लता म्हणायची, ‘बेदर्द जमाने से शिकवा न शिकायत है.’

मोगरा तिच्या गळ्यात फुललाय. त्या कोणा लवंगिकेचं लटपट लटपट चालणं तिच्या अवखळ जिभेनं नेमकं टिपलंय. ‘मालवून टाक दीप’ असं आर्जव करणाऱ्या मीलनोत्सुक रमणीची अधीरता तिच्या आवाजातून जाणवलीय. ‘साजन की गलियाँ छोड चले’ हा निषाद तिच्या स्वरातून पाझरलाय. ‘सावरी सुरत मन भायी रे पिया’ हा लाजरा आनंद तिच्या सुरातून ठिबकलाय. ‘तारे वही है, चाँद वही है, हाय मगर वो बात नही है’ ही व्यथा तिच्या तोंडून साकार झालीय. ‘बेचैन करनेवाले तू भी न चैन पाये’ हा भंगलेल्या हृदयाचा तळतळाट व ‘कोई किसीका दीवाना न बने’ ही पोळलेल्या अंतःकरणाची उपरती तिच्या अजोड कंठातून वेदनेसारखी ठणकत आलीय. ‘दिले बेकरार सो जा, अब तो नही किसीको तेरा इंतजार सो जा’ हा रडवा, अश्रूपूर्ण ‘गिला’ तिनं केलाय. ‘बनायी है इतनी बडी जिसने दुनिया, उसे टूटे दिल का बनाना न आया’ ही बोचरी विसंगती दुखऱ्या आवाजात तिनं दाखवून दिल्येय.

केवळ हिंदी चित्रपटांपुरतं बोलायचं तर 1947 साली वसंत जोगळेकरांच्या ‘आपकी सेवा में’मध्ये दत्ता डावजेकरांच्या संगीत दिग्दर्शनाखाली लताचा स्वर प्रथम उमटला. त्यानंतर गुलाम हैदरनं ‘मजबूर’मध्ये या दोन शेपटेवाल्या, कृश पोरीचा आवाज घेतला. जोहराबाई अंबालावाला, अमीरबाई कर्नाटकी, शमशाद बेगम या मातब्बर गायिकांना डावलून गुलाम हैदरनं या घाटी पोरीला गायला लावलं याचं फिल्मी दुनियेला उपहासात्मक आश्चर्य वाटलं. पण अशा एखाद्या अद्भुत आवाजाची देणगी मिळावी व नसीम बानूसारख्या बेसूर नायिकेला गायला लावताना कर्तृत्वाला जखडून टाकणाऱया शृंखला तटातट तुटाव्यात म्हणून परमेश्वराची करुणा भाकणारे खेमचंद प्रकाश, ज्ञानदत्त, हंसराज बहेल, के. दत्ता, श्यामसुंदर, अनिल विश्वास, सी. रामचंद्र, बुलो सी. रानी आणि नौशाद यांच्यासारखे अभिजात संगीतकार खडबडून जागे झाले. ‘आयेगा आनेवाला’नं जाणकार थरारले. ‘चुप चुप खडे हो’नं लताचा आवाज झोपडी झोपडीतून पोहोचवला. तो आजतागायत तिथून बाहेर पडलेलाच नाही. अनेक संगीतकार आले आणि गेले. अनेक गायिका आल्या आणि गेल्या. लता होती तिथंच आहे. ध्रुवपदासारखी अढळ, दीपगृहासारखी मार्गदर्शक, गंगाजलासारखी व पवित्र! ‘गाये लता, गाये लता’ हे गाणं एकावन्न साली ती के. दत्तांसाठी गायली. त्यातला आशय तिनं सहीसही आचरणात आणलाय…

असा भाव नाही, जो तिनं गाऊन व्यक्त केला नाही. असा देव नाही, जो तिच्या कंठातून गात नाही. असा माणूस नाही, ज्याचे कर या नादब्रह्माच्या साक्षात्कारापुढे जुळले नाहीत. आज मी ठाम ठरवून लिहायला बसलोय की लताच्या अवीट गोडीच्या अविस्मरणीय गाण्यांची जंत्री द्यायची नाही. (यादी द्यायला ती काय वाण्याची यादी आहे?) होतं काय की एक गाणं दिलं की पाठोपाठ दुसरं गाणं आपसूक येतं. मग तिसरं. मग चौथं. हा सिलसिला चालूच राहतो. अमर संगीताचा माहोल निर्माण होतो. रसिक वाचक मोहोरून येतात. धुंदफुंद होतात. त्यांची संगीतसमाधी लागते ते लतामय होतात. माहीत नसलेली गाणी ऐकण्याची मनाशी खुणगाठ बांधतात. मग त्यांना असे भास होतात की, आपल्याला लेख बेहद्द आवडलाय. माय फुट, आवडलाय. त्यांना लताची गाणी आवडलेली असतात. मला फुकटचं श्रेय मिळतं. असो.

मी समग्र लता ऐकलीय असं मला वाटत असताना एखादं लताचं अफलातून गाणं माझ्या कानी पडतं व माझं गर्वाचं घर खाली होतं. उदाहरणार्थ, बाबूजी सुधीर फडके यांचं ‘रत्नघर’मधलं ‘ऐसे है सुख-सपन हमारे’ लतानं ते चौसष्ट वर्षांपूर्वी गायलं होतं. ‘हैद्राबाद की नाजनीन (1952) मधील हे वसंत देसाईंचं लताचं लाजवाब गाणं तसं मी अलीकडेच ऐकलं आणि वेडावून गेलो. काय गायलंय बाईनं! काय त्या हरकती, मुरक्या, आलाप, पुन्हा एकदा मला माझ्या लेखणीचा थिटेपणा जाणवतोय. आस्वाद घेण्यात व त्याला शब्दरूप देण्यात आपण फारच कमी पडतोय या विचारानं मनाला क्लेश होतात. बघा, गाणंच सांगायचं राहिलं. मन कुठं थाऱयावर आहे? – ‘जाओ, चमका सुबह का सितारा, फिर जुदाईने आ के पुकारा’… मी सावरतो स्वतःला. नाहीतर पुन्हा लताच्या अजरामर गाण्यांची जंत्री सुरू व्हायची. काय शिंचा त्रास आहे? लतामय होण्यापूर्वी मी चांगला शहाणासुरता होतो.
संगीतकाराची करामत व त्याच्या गाण्यात लतानं ओतलेली जान यांचं विश्लेषण करायला मी असमर्थ आहे. ती माझी कुवत नाही. ‘कागा रे’मध्ये विनोद व लतानं काय गंमत केल्येय याची मीमांसा न करता येताही जर मला ते बेहद्द आवडत असेल तर तेवढं मला पुरेसं आहे. मला मिळणारा कुंडलिनी जागृत करणारा संगीतानंद समधर्मींबरोबर वाटून घेणं मला आवडत आलंय. लतानं आम्हाला एका रज्जूनं बांधून ठेवलंय. लताविषयी हा भक्तिभाव काही लोकांना खटकतो. का खटकतो? देवळात जाणाऱयाकडून भक्तिभाव सोडून कोणता भाव अपेक्षित असतो? लताचा आवाज तुम्हा एकटं व एकाकी राहू देत नाही एवढी एक गोष्ट मनात तिच्याविषयी श्रद्धा निर्माण करायला पुरेशी नाही का? ‘लता व दिलीपकुमार यांना शिरीष कणेकरांनी मोठं केलं’ असा अप्रतिम आरोप एका वाचकानं केला होता. चंद्र व सूर्य मी निर्माण केले, हे म्हणायचं तो विसरला.
एकदा मी कुठल्याशा गाण्याचा संगीतकार तिला विचारला. तिला पटकन आठवेना. गाणंच आठवेना. (हे सहसा होत नाही.) ‘तुम्ही चाल म्हणून दाखवा. म्हणजे लगेच आठवेल मला.’
‘भ्रम आहे हा तुमचा.’ मी म्हणालो, ‘मी कोणाची नक्कल करीत नसतो. कुठलंही गाणं मी माझ्या चालीत गातो.’
मी लतासमोर गाण्याची संधी सोडायला नको होती, असं माझ्या मुलीचं मत पडलं. पण त्यानंतर मला धक्के मारून घरातून बाहेर काढण्यात आलं असतं हे तिला कुठे माहीत होतं? बरं, बाहेर पडून शेजारच्या घरात आसरा शोधावा तर तिथं साक्षात आशा भोसले राहते. ‘जाये तो जाये कहाँ?’
‘दीदी, तुम्ही करण दिवाणबरोबरही द्वंद्वगीत गायलात. मग माझ्या बरोबर का गात नाही?’ मी विचारले.
‘गाऊया की’ लता म्हणाली, ‘लोकांना सुरात कसं गातात हे तरी कळेल.’
आचरटासारखं बोलल्यावर शालजोडीतले खावे लागतील एवढं तरी मला कळायला हवं होतं. पण शहाणपणाबद्दल मी कधीच प्रसिद्ध नव्हतो. लतानं कुठला गुण माझ्यात पाहिला देव जाणे. ती एकदा मला म्हणाली, – ‘मी तिघांनाच फोन करून गप्पा मारते. राजसिंगजींची वहिनी, गुलझार व तुम्ही.’
माझी अक्षरशः वाचा बसली. या बहुमानाचं मी काय करू हेच मला कळेना. वाटलं रफीला बोलावून गायला सांगावं – ‘बहोत शुक्रीया, बडी मेहेरबानी.’
‘हॅलो.. मी लता बोलत्येय…’ हा टेलिफोनवरच्या लतावर मी लेख लिहिला. तो प्रसिद्ध झाल्यावर आमचं टेलिफोनवर बोलणं झालं.
‘लेखात काही खटकलं का तुम्हाला?’ मी सावधपणे विचारले. ‘काय?’
‘काय असं नाही.’ मी जास्त सावधपणे म्हणालो, खटकण्यासारखं काय असू शकतं हे ती माझ्याकडूनच काढून घेऊ इच्छित होती. मी गळाला लागलो नाही.
मग तीच दिलखुलासपणे म्हणाली, ‘तुम्हाला काय हो, लिहा दडपून. कोण विचारायला बसलंय?’
‘हा काय काँप्लिमेंट म्हणायचा?’ माझा प्रश्न तिच्या खळखळून हसण्यात विरून गेला. ‘लोटा इज लोटा!’ असं आमचा बंगाली फोटोग्राफर म्हणाला होता ते मला नेहमीच आठवत असतं.
लताला जवळची माणसं लांब जाऊ नयेत हे जपण्याची विलक्षण हातोटी आहे. कार्यक्रमात वगैरे सगळय़ांशी बोलणं सर्वथा अशक्य असतं. पण एखादा कटाक्ष, एखादं मंद स्मित, एखादं वाक्य समोरच्याची जिंदगी बनवून टाकते. ‘दीनानाथ’ नाटय़गृहात ती कशाला तरी आली होती. तिच्याभोवती गर्दी होती. मी लांब भिंतीला टेकून गंमत बघत उभा होतो. एकाएकी तिनं खुणेनं मला बोलावलं. मी गेलो.
‘तो स्वतःला अमिताभ बच्चन समजतोय तो कोण आहे हो?’ तिनं कुजबुजत्या आवाजात विचारलं. मी हसलो. तिचा हेतू साध्य झाला. मी तिच्या गोतावळय़ातला होतो या भावनेनं माझ्या काळजाला ठंडक पोहोचली होती. कोणाची टिंगल करायला तिला मी योग्य वाटलो होतो हेही खरंच. आता पुन्हा माझ्याकडे लक्ष देण्याची तिला गरज नव्हती.
ताडदेवला शशांक लालचंदच्या स्टुडिओत मी तिच्या रिहर्सलला गेलो होतो. तिथं सुरेश वाडकर, शब्बीर कुमार, अनिल मोहिले सगळे होते.
‘कुठलं गाणं म्हणावं मला कळत नाही.’ शब्बीरकुमार लताला म्हणाला.
‘का बरं?’ लता बोलली, ‘रफीसाहेबांचं एखादं गा. वर्षानुवर्षे तुम्ही तेच करत आलायत.’
शब्बीरचा पडलेला चेहरा बघावा लागू नये म्हणून मी त्याच्याकडे बघण्याचं टाळलं.
‘तिथं बसू नका हं.’ लतानं मोर्चा माझ्याकडे वळवला, ‘तिथं कोरसवाले बसतील. तिथं बसलात तर तुम्हाला गायला लागेल.’
‘गाईन की. भितो की काय!’ मी हुशारी दाखवत म्हणालो.
‘तुम्ही कशाला भ्याल हो; मी भिते.’ लतानं ‘नॉक् आऊट’ पंच टाकला. या वेळेला शब्बीरकुमारनं माझ्याकडे बघणं टाळलं असावं.

अफलातून विनोदबुद्धी
लताच्या गाण्याखालोखाल जर तिच्याकडे काही असेल तर ती तिची अफलातून विनोदबुद्धी.
‘वेस्टर्न आऊटडोअर’ला ‘लेकिन’मधल्या ‘मै एक सदीसे बैठी हूँ’ या लताच्या गाण्याचं रेकॉर्डिंग चालू होतं. एक कडवं पुन्हा रेकॉर्ड करायचं ठरलं. त्यात कडव्याचा शेवट होता – ‘सबको कुछ दे जाता है.’ गाता गाता लता त्या ओळीपाशी आली आणि म्हणाली, ‘लेकिन फर्नांडिस खाना खाता है…’ रेकॉर्डिंगला सन्नाटा पसरला. कोणाला काही कळेना. लताच्या मागे कोपऱयात डबा उघडून जेवत बसलेला कोणी फर्नांडिस दचकला. घाईघाईनं त्यानं डबा बंद केला.
‘आराम से – आराम से’ लता त्याला म्हणाली, ‘जेवणाची कधी घाई करायची नाही. सावकाश जेवा. मी थांबते. पाच-दहा मिनिटांनी काही फरक पडत नाही.’
झाला प्रकार कळल्यावर हास्यस्फोट झाला. सर्वांचं लक्ष वेधल्यामुळे फर्नांडिस नरमला, ओशाळला. त्याला तिथून निघताही येईना व लता समोर उभी असताना जेवताही येईना. मात्र लतानं त्याचं जेवण झाल्यावरच रेकॉर्डिंग सुरू केलं.
‘मध्यंतरी xxxx बाईंची तब्येत बिघडली होती.’ लतानं मला ‘गॉसिप’ पुरवलं. शेवटी ती माणूसच होती. बारा महिने, चोवीस तास लता मंगेशकर बनून जगणं कसं शक्य आहे? जिभेला कधीतरी चाकोरी सोडून वळवळावंसं वाटणारच. ऐकणाऱ्यावर मात्र मणामणाचं ओझं येतं. लताच्या विश्वासाला जागण्याचं कठीण काम त्याला करायचं असतं. ‘लता काय म्हणत होती, माहित्येय?’ असं वचा वचा बोलून आपण आतल्या गोटातील असल्याचं धादांत खोटं सत्य म्हणून मिरवत कॉलर ताठ करून फिरणारे जे कोणी असतील ते असतील. हम तो ऐसे नही है, भैया!
‘काय झालं बाईंना?’ मी विचारलं.
‘ब्लडप्रेशर, दुसरं काय होणार?’
‘का?’
‘अवघड – अवघड गाणी म्हणायला लागतात ना, म्हणून.’ आता मला बऱ्यापैकी कळायला लागलेला ‘लता-पंच’ अखेर आलाच.
‘टाइम्स ऑफ इंडिया’च्या खलीद महंमदनं तिची न्यूयॉर्कमध्ये मुलाखत घेतली. त्यात त्यानं विचारलं, ‘करीअरच्या या स्टेजलाही तुम्हाला मनाविरुद्ध गोष्टी कराव्या लागतात का?’
‘हो तर. लागतात ना!’ लता म्हणाली.
‘उदाहरणार्थ?’
‘उदाहरणार्थ, तुम्हाला ही मुलाखत देणे.’ लतानं एक ठेवून दिली. हा भाग छापलेल्या मुलाखतीत मात्र नव्हता.
माझ्या मुलीच्या लग्नाला येऊन लतानं (आणि आशानंही) लग्नाला चार चाँद लावले. मी आभाराचे कृत्रिम शब्द पुटपुटत असताना ती म्हणाली- ‘अहो, असं काय करता? ती लहान असल्यापासून मला तिची ‘फ्रेंड’ म्हणत आलीय. मग फ्रेंडच्या लग्नाला जायला नको?’
माझी मुलगी आनंदानं रडली. लतानं तिला भेटवस्तू दिली. ‘नो प्रेझेंटस् आहे.’ माझी मुलगी म्हणाली. ‘मला चालतं,’ लता म्हणाली, आशानं तिच्या गाण्याचा आल्बम दिला. लता बोलली तेच शब्द आशाही बोलली – ‘मला चालतं.’
बरोबरच होतं. हे दुनियेचे नियम त्या दोघींना कसे लागू पडतील?
त्यांच्यापासून आमचं जग सुरू होत होतं. माझ्या मुलीला लतानं दिलेला फ्रॉक तिने जपून ठेवला व आता ती तो तिच्या मुलीला घालते. ‘हा लतानं दिलाय’ असं ती अमेरिकेतल्या हिंदुस्थानी लोकांना सांगते तेव्हा त्यांना वाटते की ही (बापाप्रमाणे?) फेकते आहे.

आवडती नावडती गीते
तुमच्या आमच्यासारखीच लताला स्वतःच्या गाण्यापैकी काही आवडती, काही नावडती असू शकतात, असं का कुणास ठाऊक मला कधी वाटलंच नव्हतं. परकरी मुलीनं सागरगोटय़ांवरून भांडावं त्या आविर्भावात ती बोलते तेव्हा धमाल येते. उदाहरणार्थ, तिला ‘असली नकली’मधलं आपल्याला आवडणारं ‘तेरा मेरा प्यार अमर’ आवडत नाही. का? ‘शीः मला ते दळण दळण्यासारखं वाटतं.’ ती नाक मुरडून म्हणते. अगं मावशे, पण तू काय भन्नाट गायल्येस ते, हे कोणी सांगायचं? ‘संगीता’मधील सी. रामचंद्रचं ‘नाउमीद होके भी दुनिया में’ तिच्या आवडत्या गाण्यात मोडत नाही हे कळल्यावर मला धक्का बसला होता. तिनं इतकं सुंदर म्हटलेलं सुंदर चालीचं गाणं तिला आवडत नाही? मग तिनं तिच्या नापसंतीचा रहस्यभेद केला, ‘ती चाल ओरिजिनल नाही. अण्णांनी वहाब या अरेबियन संगीतकाराची रेकॉर्ड माझ्या हातात ठेवली व सांगितलं की आपल्याला हे गाणं करायचंय. तेच ‘नाउमीद होके भी’ त्या गाण्याविषयी माझं मन थोडं कलुषित होणं स्वाभाविक नाही का?’ एकदा तिनं मला सामान्य वाटलेलं लक्ष्मीकांत-प्यारेलालचं ‘तकदीर’मधलं ‘सात समुंदर पार’ तिला आवडतं असं म्हणाली तेव्हा मी उडालो होतो.
‘हे आवडतं?’ मी उद्धटपणाच्या प्रांगणात पाऊल टाकत आगाऊपणानं बोलून गेलो.
‘मला स्वतःची आवडनावड असू शकत नाही का?’ तिनं चिडीला येत विचारलं. मी जीभ चावली. मी एखाद्या शाळूसोबतीबरोबर वाद घालत नव्हतो याचं भान मी विसरलो होतो. गाढवा, ती लता आहे लता, मी स्वतःला बजावलं.
तरीही एकदा मी तिला फोनवरून म्हणालोच, ‘कोणा कोणा संगीतकारांशी भांडलात हो तुम्ही? सी. रामचंद्र, शंकर-जयकिशन, एस. डी. बर्मन… आणखी कोण कोण?’
‘अहो, मी काय तुम्हाला भांडकुदळ वाटले का?’ तिनं उसळून विचारलं. वाघीण क्षमाशील मूडमध्ये आहे, ती एक पंजा मारून फडशा पाडणार नाही याची खात्री असल्यामुळे हा उंदीर बिनधास्त तिच्या आसपास बागडत होता. पण आपण उंदीर आहोत हे मी स्वतःला विसरून देत नव्हतो.

लताच्या हस्ताक्षरातील गाणी
माझ्या ‘गाये चला जा’च्या सुधारित तिसऱ्या आवृत्तीच्या (प्रकाशन 30 मार्च 1992) मुखपृष्ठावर व मलपृष्ठावर तिच्या हस्ताक्षरातील तिच्या सांकेतिक खुणा असलेली ‘अनाडी’तील दोन गाणी टाकली आहेत. त्यातील ‘वो चाँद खिला’वर कोपऱ्यात 3 डिसेंबर 1957 अशी तारीख आहे व 30 नोव्हेंबर 1957 अशी तारीख ‘बन के पंछी गाये’ या गाण्यावर आहे. 3 डिसेंबरच्या गाण्यावर ‘अनाडी’ असे चित्रपटाचे नाव लिहिलंय तर 30 नोव्हेंबरच्या गाण्यावर ‘मिसेस डीसा’ असं आहे. याचाच अर्थ तीन दिवसांत चित्रपटाचं नाव बदललं होतं. फोकस ललिता पवारवरून राज कपूरवर आला होता. गंमत आहे की नाही? कुठलंही गाणं गाण्यापूर्वी लता ते स्वतःच्या अक्षरात लिहून घ्यायची. म्हणूनच मला ही दोन गाणी मिळू शकली. आपण लताला पलंगाखालची ट्रंक काढायला लावली याची बराच काळ मला बोचणी लागून राहिली होती. आजही ते जीर्ण झालेले व फाटायला आलेले दोन कागद मी प्लॅस्टिकच्या कव्हरमध्ये जपून ठेवलेत. कुणाला पाहायचे असतील तर त्यानं बाहेरून व लांबून पाहावेत. तो अमूल्य ठेवा प्लॅस्टिकमधून बाहेर काढायचा नाही. कमसे कम जब तक मैं जिंदा हूँ…

(अर्थात ओ. पी. सोडून) झाडून सर्व संगीतकारांकडे ती गायल्येय. नुसतीच गायली नाही तर भरपूर गायल्येय. पण शंकर-जयकिशन तिचे खरे यारदोस्त होते. सवंगडी होते. तिने त्यांच्याकडे तब्बल 311 ‘सोलो’ गाणी गायली. गाणं, भांडणं, अबोला, समेट व त्यानंतर चौपाटीची भेल खाणं या चक्रातून त्यांचं नातं फिरत राहिलं. ‘फिल्मफेअर’ पारितोषिकात पार्श्वगायनाला मान्यता नाही या कारणास्तव लतानं पारितोषिक समारंभावर बहिष्कार टाकला.
‘तुला आमच्या आनंदात आनंद नाही का?’ जयकिशननं चिडून विचारलं.
‘आहे ना.’ लता म्हणाली, ‘प्रश्न तो नाही. संगीतकाराला जसं पारितोषिक असतं तसं पार्श्वगायकाला किंवा पार्श्वगायिकेला असायला नको का? मलाच द्या असं मी कुठं म्हणत्येय? कोणालाही द्या, पण द्याल की नाही? तुम्ही वास्तविक आमच्या हक्कांसाठी भांडायला पाहिजे. पण तुमच्या आनंदात आनंद मानून आम्ही आमचा अपमान विसरून स्टेजवरून तुमच्यासाठी गावं अशी तुमची अपेक्षा आहे. आमच्याशी तुम्हाला काही देणंघेणं नाही.’
शब्दानं शब्द वाढत गेला. तिरीमिरीत लता जयकिशनला म्हणाली, ‘तुम झाडू हो!’

मग अबोला, समेट फॉलोड बाय चौपाटीची भेळ!
एका होळीला ‘शास्कीन’चा पांढराशुभ्र सूट घालून शंकर व जयकिशन सकाळी सकाळी लताच्या घरी आले. दारातच तिनं त्यांच्या अंगावर रंगाचं पाणी बादलीतून ओतलं. त्यांच्या सुटाचा सत्यानाश झाला. त्यांचा त्या वेळचा चेहरा आठवून लताला आजही हसू लोटतं.
मुलाखती देण्यातलं तिचं इंटरेस्ट मागेच संपलंय. काही वर्षांपूर्वी ‘मसंद की पसंत’ या टीव्हीवरच्या कार्यक्रमात मसंदनं तिला विचारलं, ‘तुमची बहुतेक सगळी चांगली गाणी साठ सालानंतरचीच आहेत ना?’
लतानं कळेल न कळेल इतपत मान डोलावली. वाचा बसल्यावर ती तरी दुसरं काय करणार? पन्नास ते साठ या संगीताच्या सुवर्णकाळातील लताची अजरामर गाणी या तथाकथित समीक्षकाला माहीतच नव्हती. आपल्याला माहीत नाही हेही त्याला माहीत नव्हतं. मला वाटलं की तो तिथंच एकावन्न सालच्या ‘तराना’मधलं अनिल विश्वासचं गाणं गायला लागेल- ‘वो दिन कहाँ गये बता…’
‘अलीकडे मला मुलाखत देण्यातही स्वारस्य राहिलेलं नाही.’ ती माझ्याजवळ म्हणाली, ‘यांना ना संगीतात इंटरेस्ट ना जुन्या आठवणीत. येऊन जाऊन विचारणार काय, तर पांढरी साडी का नेसता, लग्न का नाही केलं, दारू पिता का, आशाशी संबंध कसे आहेत…’
आशाचं नाव निघालंय तो धागा पकडून मी विचारलं, ‘तुम्हाला आशाचं सर्वाधिक आवडणारं गाणं कोणतं?’
‘रोशनचं ‘दिल ही तो है’मधलं ‘निगाहे मिलाने को जी चाहता है’ क्षणाचाही विलंब न लावता लता म्हणाली अन् लगेच ‘निगाहे मिलाने को’ गायला लागली.
मी श्वास रोखून धरला. लता माझ्या घरात कोचावर पाय दुमडून बसून मजेत आशाचं गाणं गात होती. लताच्या आवाजात प्रत्यक्ष समोर बसून आशाचं गाणं कोणी ऐकलंय? मी आणि फक्त मी. मला माझ्या डोळय़ांचा आणि कानांचा हेवा वाटला. हे नक्की खरंच घडत होतं ना? माझ्या नशिबात वाढून ठेवलेल्या दुःखांबद्दल देवाला दूषणे देताना या सुखाच्या व आनंदाच्या दैवी वर्षावासाठी मी त्या जगन्नाथाचं ऋणी राहायला नको का? अरे, दुःखं तर कोणालाच चुकलेली नाहीत, पण सुखाचा एवढा ठेवा कोणाच्या पदरात पडतो?
रुपारेल कॉलेजमध्ये आशा भोसलेच्या जाहीर मुलाखतीच्या कार्यक्रमात एक अकलेच्या कांद्यानं तिला विचारले- ‘रात्री नीट झोप लागते का?’
हा प्रश्न मी लताला सांगितला तेव्हा ती म्हणाली, ‘मग आशानं उत्तर दिलं की नाही, की नाही येत झोप, तुम्ही रोज अंगाई गीत म्हणायला येत जा म्हणून? अकारण आशाला डिवचलं तर ती सुपडा साफ करील.’
लताविषयी कंड्या पिकवणाऱ्या वृत्तपत्रांनी भूतकाळात लताला भरपूर मनस्ताप दिला. (गेली अनेक वर्षे ती या सगळय़ाच्या पलीकडे गेल्येय.) का करतात ही माणसं असा उपद्व्याप? दुसऱ्याला किती त्रास होतो, मनस्ताप होतो, बदनामी होते याची त्यांना काहीच पडलेली नसते. दडपून लिहायचं व तमाशा बघत बसायचं…’
लतासकट सगळय़ा भावंडांना त्यांची आई माई मंगेशकरांचं विलक्षण कौतुक आणि अभिमान होता. लताच्या दिवाणखान्यात भिंतीवर माईंचं भलंमोठं ‘पोर्ट्रेट’ आहे. त्याच्याकडे बघत मी लताला म्हणालो, ‘तुमच्या माई तरुणपणी काय सुरेख दिसायच्या हो!’
‘मग?’ लताचा चेहरा अभिमानानं डवरला होता.
पण हीच माई कशावरून तरी रागावली की या भावंडांची पळापळ व्हायची. ‘कुःसंतान असण्यापेक्षा निःसंतान असणं चांगलं’ ती गरजायची. लता, आशा, मीना, उषा आणि हृदयनाथ म्हणजे ‘कुःसंतान’ बरं का!
‘अहो, ती डोक्यात राख घालून घर सोडून निघायची.’ आशा मला हसत हसत सांगत होती, ‘वर म्हणायची, तुम्हाला काय वाटतं, मी माझं पोट भरू शकणार नाही? तिची समजूत काढता काढता आमच्या नाकीनऊ यायचे. दीदीदेखील तिला थांबवण्यासाठी तिच्या पायावर अक्षरशः लोटांगण घालायची तेव्हा कुठे माई आम्हाला क्षमा करायची. हा नाटय़प्रयोग अधून मधून व्हायचाच.’
‘लहानपणी माई आम्हाला जेवण्याच्या वेळेला कोणाकडे जाऊ द्यायची नाही.’ लता म्हणाली, ‘यांची परिस्थिती वाईट आहे. म्हणून आले जेवणाची वेळ साधून, असं कोणी म्हणू नये म्हणून!’ लताच्या डोळय़ांच्या कडा ओल्या झाल्या होत्या.
लता आताशा सहसा घराबाहेर पडत नाही. (भगिनी मीना खडीकरनं तिच्यावर लिहिलेल्या पुस्तकाच्या प्रकाशनालाही ती गेली नव्हती.) तिला गरज काय बाहेर पडण्याची? प्रत्येक संगीतप्रेमींच्या मनात तिनं घर केलंय. या न्यायानं हिंदुस्थानात आणि बाहेर जगभरही तिचे किती फ्लॅटस् – आय मीन, घरं हो- झाली सांगा. सिकंदर तलवारीच्या बळावर व खूनखराबा करून जगज्जेता झाला होता. लता गळय़ाच्या बळावर व रसिकांच्या हृदयाला हात घालून जगज्जेती झाली. कोण मोठं? तिचा आवाज व तिची गाणी ही आमच्यासारख्या असंख्य पामरांच्या ‘जीने का बहाना’ आहे. तिनं रडवलंय व डोळेही पुसलेयत.
लता दीनानाथ मंगेशकर आज रोजी नव्वद पूर्ण झाली. तरीही आपण तिचा उल्लेख अरे-तुरेनंच करतो. आवाजाला काय माणसासारखं वय असतं? परमेश्वराच्या अस्तित्वाचा साक्षात्कार घडवणारा स्वर असा दिवसांच्या, महिन्याच्या आणि वर्षांच्या हिशेबात मोजायचा असतो? उद्या आईची माया किलोत मोजाल. पतिव्रतेची किंमत तिच्या गळय़ातील काळय़ा पोतीच्या दामावरून कराल. काळजातलं दुःख सेंटीमीटरमध्ये मोजाल. अश्रूंचं मोल लिटरच्या भावात कराल..?

मला नेहमी असं वाटत आलंय की, तिचा स्वर कानी पडत असताना माझा शेवटचा दिस गोड व्हावा. त्या वेळेला तीन-जास्त नाही, फक्त तीन-गाणी माझ्या कानावर पडावीत- विनोदचं ‘वफा’मधलं ‘कागा रे’, सज्जादचं ‘खेल’मधलं ‘जाते हो तो जाओ’ आणि श्यामसुंदरचं ‘आलिफ लैला’मधलं ‘बहार आयी खिली कलिया’! त्यानंतरही माझ्याकडे मिनिट-दोन मिनिट शिल्लक असेल तर तेवढं सी. रामचंद्रचं ‘शिनशिनाकी बुबलाबू’मधलं ‘तुम क्या जानो तुम्हारी याद में हम कितना रोये’ लावा प्लीज…

लता आणि आशाचे मनोहर किस्से
लता आणि आशाचे काही मनोहर किस्से आहेत. त्यात दोन महान गायिका बोलत नसून दोन जिवाभावाच्या बहिणी बोलताहेत हे ध्यानात असू द्या. आशाची ‘माधुरी’ या हिंदी सिने-पाक्षिकात मुलाखत प्रसिद्ध झाली होती. त्यात तिनं म्हटलं होतं की आमची दीदी कधी कोणाला काही प्रेझेंट दिलं तर ते कदापि विसरत नाही. नेव्हर. त्यानंतर आशा एकदा लतानं दिलेली साडी नेसली होती. लतानं चष्मा खाली करून तिच्याकडे पाहिलं, पण ती काहीच बोलली नाही.
‘दीदी, तूच दिलेली साडी आहे.’ आशा म्हणाली.
‘मला वाटलंच होतं. पण मी बोलले नाही, कारण तू मुलाखतीत सांगतेस.’ लता म्हणाली.
एकदा दोघी बहिणी एक द्वंद्वगीत गात होत्या. लता आशाच्या कानाशी लागून म्हणाली, ‘आशा, अर्धा सूर कमी लागलाय.’
‘मरू दे गं’ आशा म्हणाली, ‘त्या संगीतकाराचीही काही हरकत नाही. तू कशाला खुसपट काढतेस?’
‘तसं नाही,’ लता म्हणाली, ‘चकाकतं ते सगळं सोनं नसतं.’
एकदा लतानं आशाला अकस्मात विचारलं, ‘तू काय स्टेजवरून गाताना नाचतेस?’
‘‘नाही गं.’’ आशा चिवचिवली, ‘मी कसली नाचत्येय? उगीच जरा पाय थिरकवते.’
‘त्यालाच नाचणं म्हणतात.’ लता थंडपणे म्हणाली.
आशा लतासंदर्भात म्हणाली होती, ‘आम्ही दोघी दोन डोळय़ांसारख्या आहोत. जर एका डोळय़ात काही गेलं तर दुसऱयात पाणी येतं.’
एच. एम. व्ही.नं लताची साठी साजरी केली. आशानं मुळात भाषणासाठी नाव दिलं नव्हतं. पण ती आर. डी.सह आली व तिनं उत्स्फूर्त भाषण केलं. ती म्हणाली, ‘आजही माझ्या डोळय़ांपुढून ते चित्र हलत नाही. तिच्यापेक्षा मोठा असलेला तंबोरा घेऊन तिच्याच लांबसडक केसांवर बसून दीदी रियाज करत्येय. देवळाच्या गाभाऱ्यातील घंटानादासारखा तिचा स्वर माझ्या कानात घुमतोय…’ मी लताला भारावलेलं पाहिलं.
आशाला लताची नक्कल करायला सांगा. आधी ती पदर अंगभर लपेटून घेईल आणि मग सुरू. तिला दाद देण्यावाचून गत्यंतर नसतं. लताही नकलाकार आहे. एका संगीतकाराची (नावात काय आहे?) तिनं केलेली अफलातून नक्कल मी पाहिली आहे. कधी कधी मनात येतं की दोघींनी ‘लता-आशा मिमिक्री नाईट’ करायला हरकत नाही.

काही क्षणचित्रे
‘अनपढ’मधली ‘आपकी नजरों ने समजा’ ही गझल रेकॉर्ड केल्यावर मदन मोहन लताला मिठी मारून ढसढसा रडला होता. त्याचं सगळं फ्रस्ट्रेशन बाहेर पडत होतं.
लताबरोबरचं भांडण मिटल्यानंतर रफी उत्साहानं म्हणाला होता, ‘अब गाने में मजा आयेगा.’
‘नूरजहाँन हिंदुस्थानात राहिली असती तर लताला काही फरक पडला नसता. पण नूरजहाँनचं मात्र कठीण झालं असतं,’ असं तलत महेमूद पाकिस्तानात म्हणाला होता.
अमूक एक गाणं संध्या मुखर्जीकडून गाऊन घेतलं होतं का, असं विचारल्यावर विक्षिप्त संगीतकार सज्जाद हुसेन म्हणाला होता- ‘हम किसी संध्या या सुबह को नहीं जानते. हम सिर्फ लतासे गवा लेते है.’ तो लताचा उल्लेख प्रेमानं ‘मेरी काली कोयल’ असा करायचा.
‘रफी, किशोर, मन्ना डे वर्षानुवर्षे रसिकांच्या मनावर राज्य करतील. लता कोणाच्या लक्षात राहणार आहे?’ इति. शारदा ‘स्टारडस्ट’ मासिकात.

‘लता ही एकच गायिका अशी आहे की जिचा अर्धा सूरही कमीजास्त होत नाही’
– पुण्यातील सत्कारात ओ. पी. नय्यर

‘लता मंगेशकरला एवढी मोठी गायिका का मानतात माहित्येय? माझ्यासारख्या बेसुऱया गायकाबरोबरही ती सुरात गाते’
– मुकेश

कंबख्त कभी बेसुरीही नही होती
बडे गुलाम अली खाँ

shireesh.kanekar@gmail.com

*****************

पेडर रोडवर ‘प्रभुकुंज’वरून जाताना सहज वर नजर टाकायची इतक्या वर्षांची सवय आजपासून सोडावी लागणार.
‘देव नाही देव्हाऱयात’चा अर्थ आज कळला.

लताबद्दल वेळोवेळी कुणी काय म्हणून ठेवलंय वाचा-
सज्जाद हुसेनः लता गाती है, बाकी सब रोती है।
बडे गुलाम अली खान ः कंबख्त कभी बेसुरीही नहीं होती।
ओ. पी. नय्यर ः साली ऐसी आवाज तो सौ साल में नहीं होगी।
आशा भोसले ः देवानं एक परफेक्ट नरडं तयार केलं आणि मग तो साचाच मोडून टाकला. मग दुसरी लता मंगेशकर कशी तयार होणार?
नौशाद ः लता गायची व आमचा सारंगीवादक कादरबक्ष याला रडूच फुटायचं.
पु. ल. देशपांडे ः आकाशात चंद्र-सूर्य आहेत व खाली जमिनीवर लता मंगेशकर आहे.
मीना मंगेशकर ः आम्ही सगळी मास्टर दीनानाथांची मुलं. आम्ही सगळेच गातो, पण लता ती लता.
मदन मोहन ः लहानपणी ज्योतिषानं माझं सर्व भविष्य अचूक सांगितलं होतं, फक्त लता मंगेशकर नावाचा दैवी सूर तुझ्याकडे गाईल हे सांगितलं नव्हतं.
अनिल विश्वास ः लता मंगेशकर आली आणि आम्हा संगीतकारांना देवदूत आल्यासारखं वाटलं.
शिरीष कणेकर ः दीदी, तुझा आवाज साथीला व सांत्वनाला नसता तर कबके मर चुके होते.
…… भरत व्यासप्रभृती पितृतुल्य व्यक्तींनी रदबदली केल्यामुळे लता नाइलाजाने गायला तयार झाली. तिनं एक अट घातली. रेकॉर्डिंगला राज कपूरचं तोंड दिसता कामा नये. स्वतःच्या चित्रपटाच्या गाण्याच्या रेकॉर्डिंगला राज कपूर स्टुडियोच्या बाहेर उभा होता. आत लता जीव ओतून गात होती – ‘सत्यम् शिवम् सुंदरम्’. गाण्यात लाड नाहीत, उफराव गाणं उरकून टाकलं असं कदापि नाही.
ती हॉस्पिटलमध्ये जायच्या दोन-तीन दिवस आधीच आम्ही फोनवर यथेच्छ गप्पा मारल्या होत्या. फोन ठेवता ठेवता ती म्हणाली, ‘भरलं ना पोट? मिळाला ना भरपूर मसाला?’
ती मूर्तिमंत गाणं जगली. रडगाणं तिनं आसपास फिरकू दिलं नव्हतं. ती चोवीस तास नर्सेसच्या पहाऱयात होती, पण कधी प्रकृतीविषयी चकार शब्द काढला नाही. एकदा तिचा आवाज ठणठणीत झाला. तो ऐकून मी उत्साहाने म्हणालो, ‘आवाजावरून तब्येत चांगली वाटत्येय.’
‘आवाजाला काय धाड भरल्येय?’ लता जोशात म्हणाली.
‘दीदी, हे वाक्य तुम्ही बोलू शकता’ मी म्हणालो व दोघंही हसलो.

एकदा मी तिच्याशी फोनवर बोलत असताना बाजूचा दुसरा फोन वाजला. ‘दुसरा फोन येतोय वाटतं? घ्या, मी मग बोलीन’
‘अहो दीदी’, मी जेरीला येत म्हणालो, ‘तुमचा फोन बंद करून मी भाजीवाल्याचा फोन उचलला हे बाहेर कळलं तर लोक मला दगडांनी चेचून मारतील.’

लता खुदकन् हसली.

दोन-तीन दिवसांत माझा तिला फोन असायचा. सकाळी 11 ही वेळ ठरलेली होती. साधारणपणे तेव्हा तिची कुठली ट्रीटमेंट चालू नसायची. एकदा फोनवर मी तिला म्हणालो, ‘दीदी, खरं सांगतो, तुमच्याशी बोलताना टेन्शन येतं, दडपण येतं, भीती वाटते.’

‘आपण असं करूया’ लता समजावणीच्या सुरात म्हणाली, ‘मी तुम्हाला आधी सांगत जाईन की आज टेन्शन घ्या, आज नको, आज घाबरा, आज नको. कशी वाटते कल्पना?’

सर्व टेन्शन दूर होऊन मला हलकं वाटलं, हसू आलं. ब्याण्णवव्या वर्षी ही विनोदबुद्धी?
‘दीदी, तरुणपणी तुम्ही अशाच विनोदी होतात का हो?’

‘नाही नाही, भलतीच तापट होते. एक घाव दोन तुकडे करून टाकायचे. एका भांडणानंतर मी संतापून जयकिशनला ‘तुम झाडू हो’ असं म्हणाले होते. बिच्चारा. त्याच्या शेवटच्या आजारात कल्याणजीभाईचा फोन आला होता – ‘जयकिशनला हॉस्पिटलात भेटून या. तो खूपच जास्त आजारी आहे. मी धावले. त्याला कावीळ झाली होती. दारूने ती बळावली होती. अहो, रात्री जागा आली की आपण पाणी पितो ना, त्याप्रमाणे तो दारू प्यायचा……
‘कुठल्या नायिकेशी तुमचं सूत होतं?’ मी विचारलं.
‘मीना कुमारी.’ लता हरखून म्हणाली. ‘भारी स्वभावानं गोड होती. गीता दत्तशी माझी जिगरी दोस्ती होती. जुन्या काळची गायिका जोहराबाई अंबालावाले मला मुलीसारखी प्रेमाने वागवायची.’

‘महंमद रफी?’

‘रफीसाहेबांची एक गंमत सांगते. मला मेहंदी हसनच्या गजला भारी आवडायच्या. मी रेकॉर्डिंगला आले तरी मेहंदी हसनच्या गजला कायम गुणगुणत असायचे. एकदा मेहंदी हसन मुंबईत आला होता. त्याच सुमारास माझं रफीसाहेबांबरोबर एक द्वंद्वगीताचं रेकॉर्डिंग होतं.

रफीसाहेब मला म्हणाले, ‘आपके चहीते मेहदी हसन बंबई में पधारे है। मिल आइए उन्हे। आपको इतने पसंत जो है।’

लताला गंमत वाटली. हसू आलं. रफी चक्क जेलस झाला होता.

‘लेकीन आपको क्या प्रॉब्लेम है?’ लता हसू आवरत म्हणाली, ‘वो मुझे पसंत तो है। वैसे आप भी मुझे काफी पसंद है।’

मी बोलत असताना मागून कोणाच्या तरी बोलण्याचा आवाज येत होता.

‘कोणी आलंय?’

‘नाही, आमचा स्वयंपाकी. विचारतोय बिर्याणी करू का? आता कोण खाणार आहे बिर्याणी? मला बघायला येणारे डॉक्टर्स व वेढा घालून बसलेल्या नर्सेस यांनाच खिलवावी लागेल. मी खिचडीपुरती उरल्येय.’
आजारी बिछान्यावरून हा विनोद आला होता…….
‘दीदी, आपलं द्वंद्वगीत गाण्याचं राहून गेलं.’ मी वात्रटपणे म्हणालो.

‘हो ना!’ लता तत्परतेनं सहमत झाली, ‘आता मला पूर्वीसारखं गायला कितपत जमेल शंका आहे. तुम्ही संभाळून घ्याल ना?’

‘ऑफ कोर्स! सुनील गावसकरबरोबर फलंदाजी करताना मी त्याला नेहमीच ‘शील्ड’ करायचो. तुम्ही ऐन भरात होतात तेव्हाही मी तुम्हाला संभाळून घेतलं असतं.’

लता ठसका लागेपर्यंत हसली. डॉक्टरांनी तिचं मीठ बंद केलं होतं. हसायला तर बंदी नव्हती? ती फोनवरून माझ्या कानात ‘अलिफ लैला’मधलं ‘बहार आयी खिली कलिया’ गायली होती आणि माझ्या मनात आलं की, आमची लता नव्वदी पार केल्यावरही कोणाहीपेक्षा चांगली गाते.…..
पृथ्वीला पोरकं करून स्वर्ग आबाद करण्याची ही कसली दळभद्री देवकरणी?
माझी आई गेली तेव्हा मला काही कळत नव्हतं. आज माझी ‘गॉडमदर’ गेली तेव्हा मला काही कळून घ्यायचंच नव्हतं. तिची हजारो गाणी ती आपल्यासाठी मागे ठेवून गेल्येय. तिच्या अजर गाण्यांचे मधुघट माझ्या घरात व मनात ओसंडून वहातायत. अगदी मोजक्या लोकांना देव अमरत्व का देत नाही?
https://www.saamana.com/article-on-lata-mangeshkar-by-shireesh-kanekar/

******

कुणाची आठवण कुठल्या गाण्याने होते ?

लता मंगेशकर – तेरा जाना दिलके अरमानोंका मिट जाना
अभिनेते
राज कपूर – मेरा जूता है जापानी , मेरी पटलून इंग्लिस्तानी
देवानंद – मै जिंदगीका साथ निभाता चला
दिलीपकुमार – मधुबनमे राधिका नाचे रे
शम्मीकपूर – या हू – चाहे मुझे कोई जंगली कहे
शशीकपूर – एक था गुल और एक था बुलबुल
राजेश खन्ना – मेरे सपनोंकी रानी कब आयेगी तू
जोंनी वॉकर – जंगलमे एक मोर नाचा
मेहमूद – हम काले है तो क्या दिलवाले है
प्राण – सपने वादे प्यार वफा सब बाते है , बातोंका क्या –
राजेद्रकुमार – तेरी प्यारी प्यारी सूरतको किसीकी नजर ना लगे , चश्मे बद्दू
अभिनेत्री
मीनाकुमारी – रुक जा रात ठहर जारे चंदा –
वहिदा रहेमान – आज फिर जीनेकी तमन्ना है
वैजयंतीमाला – आ जा SS रे , परदेसी
नर्गिस – राजाकी आयेगी बारात , रंगीली होगी रात
मधुबाला – जब प्यार किया तो डरना क्या
बीना रॉय – ये जिदगी उसीकी है , जो किसीका हो गया
रीना रॉय – डफलीवाले , डफली बजा
नूतन – सुनो छोटीसी गुडियाकी लंबी कहानी
सायरा बानू – जा जा जा मेरे बचपन
साधना – नैना बरसे रिमझिम
अभिनेते – अभिनेत्री ( मराठी )
रमेश देव – सूर तेच छेडिता , गीत उमटले नवे
सुधीर फडके – स्वये श्रीराम प्रभू ऐकती
सीमा – नाचनाचुनी अति मी थकले
शंकर महादेवन – सूर निरागस हो
राजा परांजपे – एक धागा सुखाचा
संगीतकार
शंकर जयकिशन – ओ बसंती पवन पागल
रोशन – जो वादा किया वो निभाना पडेगा
हेमंतकुमार – तन डोले मेरा मन डोले
राहुलदेव बर्मन – ओ हसीना जुल्फोवाली
सचिनदेव बर्मन – होठोपे ऐसी बात
गायक
किशोरकुमार – जिंदगी एक सफर है सुहाना
महमद रफी – बहुत शुक्रिया , बडी मेहेरबानी
हेमंत कुमार – निशाना चूक ना जाये , जरा नजरोसे कहदोगी
मुकेश – सब कुछ सीखा हमने ना सीखी होशियारी
मन्ना डे – लागा चुनरीमे दाग
गायिका
आशा भोसले – राधा कैसे न जले
सुमन कल्याणपूर – तुमने पुकारा और
परवीन सुलताना – हमे तुमसे प्यार कितना हम नही जानते
गीता दत्त – वक्त ने किया क्या हसी सितम
शमशाद बेगम – लेके पहला पहला प्यार
संगीतकारा
उषा खन्ना – छोडो कलकी बाते
अशा शेकडो गोष्टी आमच्या हृदयात कोरलेल्या आहेत .
कशाला पाहिजेत वेगळी स्मारके ?
अगदी आजची नवीन पिढी सुद्धा यातलीच शेकडो गाणी गुणगुणते – जोपर्यंत हिंदी / मराठी भाषा जिवंत आहे तोपर्यंत ही गाणी टिकणार आहेत .

श्याम केळकर

*****

06-02-2022

गानसम्राज्ञी लता मंगेशकरांची सर्वोत्तम गाणी याच नावाच्या कितीतरी याद्या मी पाहिल्या आहेत. कुठलीही यादी न पाहता फक्त स्मरणातून मला जी दहा गाणी चटकन आठवतात ती अशी आहेत.
१.आ जा रे परदेसी
२.ओ सजना बरखा बहार आयी
३. पिया तोसे नैना लागे रे
४. ऐ मेरे वतन के लोगो
५. कल्पवृक्ष कन्येसाठी
६. जरासी आहट होती है तो दिल सोचता है
७.लगजा गले के फिर ये हँसी रात ना हो
८. तेरा जाना, दिलके अरमानोंका
९. रेहते थे कभी जिनके दिलमे
१०. आपकी नजरोंने समझा

ही आणि अशी गाणी मी कितीही वेळा ऐकली तरी मी पुन्हा पुन्हा ऐकतच राहणार आहे. स्व.लतादीदींना साश्रु दंडवत आणि भावपूर्ण श्रद्धाजलि. ॐ शांति.

07/02/2022
काल सकाळी आम्ही सगळे न्याहारी करत असतांना अचानक ती दुःखद बातमी समजली. आम्ही लगेच टीव्ही लावून निरनिराळ्या चॅनेलवरच्या बातम्या पहायला लागलो. त्याच वेळी आपापल्या हातातल्या मोबाइलवर वॉट्सॅप आणि फेसबुकवरले संदेश पहायला लागलो. सगळीकडे शोककळा पसरली होती. प्रत्येकजण भावविव्हल होऊन हृदयद्रावक संदेश प्रसृत करत होता. लतादीदींच्या जाण्यामुळे देशाचे, जगाचे, सिनेजगताचे, संगीताच्या क्षेत्राचे किती अपरिमित नुकसान झाले आहे, कधीही न भरून येऊ शकणारी अशी पोकळी निर्माण झाली आहे, त्या नसल्या तरी त्यांच्या आठवणी चिरकाल येत राहणारच आहेत वगैरे वगैरे. हे ऐकत असतांना माझ्या शंकेखोर मनात काही शंका उठत होत्या. “त्यांची आठवण येणार नाही असा एक क्षण ही नसेल” असे म्हणणाऱ्याला विचारावे की तुला लताबाईंची कोणती गाणी आठवतात ते पटकन सांगशील का ? मग मी स्वतःलाच हा प्रश्न विचारला आणि आठवतील त्या गाण्यांचे मुखडे कीबोर्डवर टाइप करत राहिलो. दहा गाणी लिहिल्यानंतरही अनेक गाणी मी येऊ का असे विचारत ओठावर येत होती, त्यांना थांबवले. एकादी यादी समोर ठेऊन यातली तुझी आवडती दहा गाणी निवड असे मला कुणी सांगितले तर माझी पंचाईत झाली असती. कारण त्यांची संख्या खूप मोठी झाली असती आणि त्यांची एकमेकींशी तुलना तरी कशी करावी हे मलाच समजल नसते. म्हणून मी हे काम बुद्धीला न देता स्मरणशक्तीवर सोपवले.

या यादीकडे पाहिल्यावर हे जाणवते की ही सगळी गाणी पन्नास वर्षांहूनही जुनी आहेत. मग मला तीच गाणी का लगेच आठवली किंवा तीच गाणी माझ्या स्मरणात जास्त रुतून का बसली असतील? याचे एक कारण असे असणार की त्या काळातली लोकप्रिय गाणी ऐकण्याची मला तेंव्हा मनापासून आवड होती आणि दुसरे कारण म्हणजे त्यानंतरच्या पन्नास वर्षांमध्येही ती गाणी अनेक वेळा माझ्या कानावर पडली आहेत. गेल्या चारपाच वर्षांतली कुणाचीच गाणी मला सांगता येणार नाहीत कारण मी ती फारशी मनापासून कधी ऐकलीच नाहीत. हा माझा दोष आहे, की माझ्या वयाचा की बदलत जाणाऱ्या काळाचा ? कोण जाणे.

०८-०२-२०२२
एकादा खेळाडू धडाकेबाज खेळी करत सामने जिंकत असतो, एकादा नटश्रेष्ठ आपल्या अभिनयाने रंगभूमी किंवा चित्रपटसृष्टी गाजवत असतो, एकाद्या संगीत दिग्दर्शकाची किंवा गायकाची गाणी ज्याच्या त्याच्या ओठावर असतात, अशा वेळी त्याने अचानक एक्झिट घेतली तर त्याची उणीव सगळ्या रसिकांना तीव्रपणे जाणवते. पण बहुतेक कलावंतांच्या बाबतीत असे होते की वयोमानानुसार त्यांची शारीरिक क्षमता कमी होत जाते आणि ते पहिल्यासारख्या जोमाने काम करू शकत नाहीत. यामुळे निर्माण होत असलेली पोकळी ते स्वतःसुद्धा भरून काढू शकत नाहीत. हळूहळू त्यांच्याजागी नवे चेहेरे यायला लागतात. त्यातले काही त्यांचेच सहकलाकार किंवा प्रतिस्पर्धी असतात, काही त्यांचे शिष्य असतात, काही जणांनी एकलव्याप्रमाणे दुरून पाहून किंवा ऐकून त्यांचे अनुकरण केलेले असते, तर काही जण पूर्णपणे स्वतंत्र प्रज्ञेने पुढे आलेले असतात. काही वेळा लोकांची अभिरुचि बदलते आणि कलेचा तो प्रकारच तितकासा लोकप्रिय रहात नाही. हे सगळ्याच क्षेत्रात होत असते. अलीकडच्या काळात हे जग सोडून गेलेले रामदास कामत, रमेश देव आणि लतादीदी हे सगळे एका काळी आपापल्या क्षेत्रात सर्वोच्च शिखरावर असलेले अत्यंत गुणी आणि लोकप्रिय कलाकार गेली किती तरी वर्षे नवनिर्मिति करत नव्हते. त्यामुळे त्यांच्या निघून जाण्यामुळे कुठली वेगळी पोकळी तयार झाली असे मला तरी वाटत नाही. पण तसे म्हणण्याची पद्धत आहे. या सर्व कलाकारांची उत्तमोत्तम निर्मिती इलेक्ट्रॉनिक्सच्या किमयेमुळे अमर झाली आहे आणि त्यांचे चहाते त्याचा आस्वाद पुढेही घेत रहाणारच आहेत.

०९-०२-२०२२
रामदास कामत रंगमंचावर नाटकातली गाणी गात असतांना मी प्रेक्षकात बसून त्यांना ५-६ वेळा पाहिले असेल आणि रमेश देव स्टेजवर असतांना फक्त एक दोन वेळा आणि तेही त्यावेळी नाटकातली पात्रे म्हणून. लतादीदींना दुरूनसुद्धा प्रत्यक्ष पाहण्याची संधी मला कधी मिळाली नाही. या तीघांनाही व्यक्ती म्हणून मुलाखत देतांना मी टी.व्ही.वर पाहिले आहे. माझी यातल्या कुणाशीच प्रत्यक्ष भेट कधी झाली नाही किंवा मी कधी त्यांना एकादे पत्र पाठवले नाही. त्यांच्या कानावर माझे नाव जावे असे कुठलेच चांगले किंवा वाईट कृत्य माझ्याकडून घडले नाही. त्यामुळे त्यांनी ते कधी ऐकले असण्याची सुतराम शक्यता नाही. पण मला मात्र या सर्वांबद्दल मनातून एकतर्फीच खूप आपुलकी वाटत आली होती आणि पुढेही वाटत रहाणार आहे. लतादीदींची सुरेल गाणी ऐकणे हा तर माझ्या नित्य जीवनाचा भाग झाला होता. त्या पेडर रोडवर प्रभूकुंजमध्ये रहातात अशी ऐकीव माहिती होती, इतर दोघे कुठल्या गावात रहात होते हेसुद्धा मला माहीत नव्हते. गेली काही वर्षे त्यांची खबरबात ऐकली नव्हती. त्यामुळे आता हे लोक या जगात नाहीत म्हणून मला काही काळ वाईट वाटण्याशिवाय काय फरक पडणार आहे?
कवीवर्य भा.रा. तांबे यांनी लिहिलेल्या आणि लतादीदींनी गायल्यामुळे प्रसिद्ध झालेल्या गीतातच म्हंटले आहे, “जन पळभर म्हणतिल हाय हाय । मी जातां राहिल कार्य काय ?”

डॉ.अनिल अवचट यांचे लेख

लहानपणी शिकत असतांना आपण जुन्या काळातल्या थोर समाजसेवकांची चरित्रे वाचत मोठे होत असतो. त्या सगळ्या लोकांच्याबद्दल मनात एक आदराचे स्थान निर्माण होत जाते. पण का कुणास ठाऊक, आपल्या काळातल्या आपल्या वयाच्या अशा लोकांची आपण विशेष दखलही घेत नाही. असेच डॉ.अनिल अवचट यांचे नाव अधूनमधून माझ्या वाचनात येत होते, पण मी त्यांची माहिती कधी घेतलीच नाही. गेल्या आठवड्यात त्यांचे दुःखद निधन झाल्यानंतर मात्र सगळ्या सामाजिक माध्यमांमधून त्यांच्यावर भरभरून लेखन समोर आले. तसेच त्यांचे काही लेखही प्रसिद्ध झाले. त्यांचे हे लहानसे संकलन. ही सर्व माहिती फेसबुक आणि वॉट्सॅपवर देणाऱ्या सर्वांचे आणि विशेषतः श्री.प्रकाश घाटपांडे यांचे मनःपूर्वक आभार. दि. ०१-०२-२०२२
मनापासून कलेवर आणि माणसाच्या सामाजिक कार्यावर श्रद्धा असणारा पत्रकारिता जगणारा उत्तम माणूस डॉ. अनिल अवचट गेल्याचे अतीव दुःख होत आहे.. त्यांनी वयाच्या ७७ व्या वर्षी आपल्या पुण्यातील पत्रकार नगरात अखेरचा श्वास घेतला.. भावपूर्ण श्रद्धांजली.

काही दिवसांपूर्वीच मी वॉट्सॅपवर डॉ.अनिल अवचट यांचा ‘थांबणे’ या मथळ्याखाली लिहिलेला एक लेख वाचला. त्याची सुरुवातच अशी होती, “कुठे, केव्हा, कसे थांबावे ही एक कला आहे.” पुढे त्यांनी काही मान्यवर लोकांची उदाहरणे दिली होती. हा लेख त्यांनी कधी लिहिला होता हे काही माहीत नाही. अलीकडचा नसावा कारण त्यांचे दीर्घ आजारानंतर निधन झाले अशी दुःखद बातमी आज आली. क्रिकेटर मंडळी तिशीमध्येच रिटायर होऊन खेळणे थांबवतात कारण त्यांची शारीरिक क्षमता कमी झालेली असते. सिनेसृष्टीतल्या बऱ्याचशा नायकनायिकांना काही काळानंतर काम मिळत नसल्यामुळे ते पडद्यावर दिसेनासे होतात, काहीजण मात्र वर्षानुवर्षे टिकून राहतात. काही कलाकार स्वेच्छेनेही ‘थांबत’ असतील. लेखक, कवी, नाटककार वगैरे सृजनशील मंडळींना वयाचे बंधन नसावे, उलट त्यांचे लेखन अधिकाधिक परिपक्व होत जावे अशी अपेक्षा असते. पण अवचटांचा लेख मुख्यत्वे त्यांच्यावरच होता. पहायला गेल्यास शंभर वर्षांपूर्वीच कविवर्य भा.रा तांबे यांनी “मधुघटचि रिकामे पडति घरी” ही कविता लिहून ठेवली आहे. “आता माझ्या प्रतिभेचा बहर ओसरला आहे” असे त्यांना म्हणायचे होते. ही प्रतिभा कशी लहरी असते हे आरती प्रभू यांनी “ती येते आणिक जाते” असे सांगितले आहे. त्यामुळे ज्या दर्जाचे लेखन वाचकांनी डोक्यावर घेतले तसे आता होत नाही हे वेळीच ओळखून थांबणे ही एक कला आहे असे अवचटांनी सांगितले आहे. त्यांनी स्वतः या बाबतीत काय केले हे मला माहीत नाही कारण माझे फारसे वाचनच नाही. पण त्यांनी आपल्या लेखाची अखेर अशी केली होती, ” हे सगळे ‘मायाजाल’ न संपणारे आहेत त्यातून आपणच ठरवून विरक्त होणे केव्हाही चांगलेच.. विचार करण्यासारखी गोष्ट आहे पण तेवढा पण वेळ आपल्याला नाही..”
डॉ.अवचटांनी सुरू केलेले सामाजिक कार्य पुढे चालू ठेवण्यासाठी त्यांनी पुढची फळी निर्माण केली असणारच. मी एकदा असे वाचल्यासारखे आठवते की त्यांनी किंवा एका त्यांच्यासारख्या कार्यकर्त्याने असे म्हंटले होते की माझे कार्य बंद पडावे, त्याची गरजच उरू नये (मुलांनी व्यसनाधीन होऊच नये) अशा शुभेच्छा द्या. डॉ.अवचटांनी केलेले समाजकार्य आणि लेखन यांचे ऋण तर समाजावर राहणारच आहे. त्यांना भावपूर्ण श्रद्धांजलि. . . . आनंद घारे

डॉ.अनिल अवचट यांनी डॉक्टर हिम्मतराव बावसकर यांच्यावर लिहिलेला लेख इथे पहावा.
https://anandghare.wordpress.com/2021/10/20/%e0%a4%86%e0%a4%a7%e0%a5%81%e0%a4%a8%e0%a4%bf%e0%a4%95-%e0%a4%95%e0%a4%be%e0%a4%b3%e0%a4%be%e0%a4%a4%e0%a4%b2%e0%a5%87-%e0%a4%ad%e0%a4%be%e0%a4%b0%e0%a4%a4%e0%a5%80%e0%a4%af-%e0%a4%b6%e0%a4%be/

डॉ.अनिल अवचट हे अखेरच्या काळात इस्पितळात असतंना ते औषधोपचारांना अजीबात प्रतिसाद देत नव्हते आणि त्यांची प्रकृति क्षीण होत चालली होती. त्यावेळी डॉ.आनंद नाडकर्णी त्यांच्या सोबत होते. काहीही आशा उरली नव्हती तेंव्हा त्यांना घरी नेण्यात आले आणि त्यांचे निधन झाले. या काळात मनात आलेल्या भावना या कवितेत व्यक्त केल्या आहेत.

————————————

ऐंशीच्या उंबरठ्यावर असणाऱ्या श्री. अनिल अवचट ह्यांचा एक अप्रतिम विचारप्रवर्तक लेख, खरच प्रत्येकाने वेळच्या वेळी थांबावेच,त्यातच ग्रेस आहे🙏🙏🙏

थांबणे…..

कुठे, केव्हा, कसे थांबावे ही एक कला आहे. ती सर्व कलांमध्ये लागू होते.

कविता, कथा, कादंबरी, चित्र, शिल्पात कुठे थांबायचे याला संयम आणि विवेक लागतो. अन्यथा आशय भरकटत जातो. तसे जीवनातही घडते. माझ्याभोवती तरुणपणी अलौकिक माणसे होती. त्यांच्यामुळेच ही जाणीव मला होत गेली. विंदा करंदीकर माझे शेजारी आणि प्रतिभावंत कवी. एकदा त्यांनी ठणकावले की, आता मी लिखाण बंद करतो आहे. आणि त्यांनी शब्द पाळला.

स्वत:शी प्रामाणिक राहून या निर्णयापर्यंत यावयास धारिष्टय़ तर लागतेच; पण विसर्जनाची बूजही लागते. तसेच तात्या माडगूळकरही होते. तेही माझे मित्र होते. आयुष्याच्या उताराला लागले तेव्हा या उमद्या लेखक, चित्रकार, शिकारी आणि प्रवासी माणसाने हाच मार्ग अवलंबला. ते म्हणायचे, ‘‘गडय़ा, जगण्याची आतून उमेद राहिली नाही.’’ विंदा शेवटपर्यंत प्रसन्न राहिले. भाजी, मासे आणायला आम्ही सोबतीने जात असू. मासेवाल्या बाईशी घासाघीस करायला त्यांना मजा येत असे. तेव्हा त्यांच्यातला कवी बहुदा त्यांच्या पिशवीत त्यांनी लपवून ठेवलेला असे. तितक्याच आत्मीयतेने ते संगीतात रमत. तसेच तात्या होते. संध्याकाळी आम्ही गप्पा मारीत फेरफटका मारीत असू. तेव्हा त्यांच्यातल्या अद्भुत लेखकाची सावली कुठेही त्यांच्याबरोबर चालत नसे. उरलेले जीवन एखाद्या कवितेसारखे गुणगुणत ही माणसे कुठलेही आविर्भाव न घेता जगले.

पु.ल.देशपांडे य़ांनीही वेळेनुसार आवराआवर केली. देणग्या देऊन, पुस्तके/ पुस्तकांचे हक्क त्यांनी वाटून टाकून ते मुक्त झाले आणि उरलेले आयुष्य एक गिफ्ट मिळाल्यासारखे हसत जगले. ‘‘जोपर्यंत लोकांना वाटते आपण अजून खेळावे, तीच थांबण्याची योग्य वेळ असते..’’ हे सुनील गावस्करचे वाक्य तंतोतंत यात बसते. कोठे थांबावे हाच संयम त्यात आहे. विद्वान तर्कतीर्थ लक्ष्मणशास्त्री जोशी म्हणजे आमचे आबा. त्यांचा व्यासंग, प्रभुत्व, त्यांची जाण, अभ्यास, समाज सुधारण्यासाठीचे त्यांचे दीर्घ कार्य सर्वानाच ठाऊक आहे. त्यांच्या सहवासात मला हेच जाणवते. या प्रचंड ज्ञानाच्या ग्रंथसंग्रहालयातून ते अचानक जुन्या महाबळेश्वरच्या घरी गेले. ड्रायव्हरला सांगितले, ‘‘सकाळी काही घाई नाही.’’ ड्रायव्हर जेव्हा आत आला तेव्हा छातीवर हात ठेवून आबांचे विसर्जन झाले होते.

ज्ञानी आणि भक्कम जीवनाचा अर्थ कळलेले हे ऋषीच म्हणावे लागतील. साहित्य सहवासात संध्याकाळी फिरताना गंगाधर गाडगीळ एकदा भेटले. गाडगीळ हे ब्रिटिश शिस्तीतले होते. सगळं नीटनेटके, वेळेवर असायचे, जसे त्यांचे वाङ्मय आणि आयुष्य होते. त्या संध्याकाळी त्यांचा ड्रेसदेखील इस्त्री केलेला, तंतोतंत होता. त्यांच्या मदतीला बरोबर नोकरही होता. मला त्यांनी थांबवले आणि म्हणाले, ‘‘मिस्टर अवचट, बरे झाले आत्ताच भेट झाली! आता पुढे भेट शक्य नाही.’’ ‘‘परदेशी चाललाय का?’’ मी विचारले. ‘‘नाही. आत्ता सारे थांबवले आहे. लिखाण आणि इतर गोष्टी व्यवस्थित आवरल्या आहेत. औषधे बंद केली आहेत. आता एकेक मित्रांना भेटतो आहे. थँक्यू, तुमचा सहवास लाभला.’’ ते शांतपणे नोकराबरोबर फाटकापाशी चालत गेले. त्याच आठवडय़ात ते गेल्याचा निरोप आला. या लोकांनी हे विसर्जन किती समजूतदार आणि अलिप्तपणे स्वीकारले होते. ओशोंनीही अत्यंत वेगळ्या संदर्भाने विसर्जनावर लिहिले आहे. Abandoning करणे, सोडून देणे अशी सारी अंगे या विसर्जनात येतात. ओशोंनी शेवटी सांगितले, ‘‘माझ्या गळ्यात घातलेल्या माळा फेकून द्या. संन्याशी भगवे कपडे काढून टाका. स्वत:चा संन्यास स्वत: शोधा. जे मौनात विसर्जित होते तेच चांगले संगीत!’’ त्यांच्या या वाक्यातच जीवनाच्या संगीताचे अर्थ सामावले आहेत. जगण्याच्या या शर्यतीत प्रत्येक जण निराळे मार्ग शोधतो. बहुतेकांना ते आयते हवे असतात. कोणाच्या तरी खांद्याची, दैवताची डोके ठेवण्याची त्यांची गरज असते. पण विसर्जन हा तुमच्या बौद्धिक पातळीचा, मनाचा एक भाग आतल्या आत असतो; जो भाग एखादा गुरू प्रसाद म्हणून तुमच्या हातात देत नाही. वयाप्रमाणे जीवनाशी सामील होणे यातच खरी ग्रेस आहे. अंगणात उन्हात तांदूळ निवडत बसलेल्या, साईसारखी त्वचा झालेल्या प्रेमळ आजीमध्ये ती ग्रेस असते. कोऱ्या हॅण्डमेड पेपरवर रंगाचा पहिला ठिपका टाकल्यावर तो हळुवार पसरत जातो. पुन्हा अनेक रंगांत तो मिसळत जातो. त्याच्या कंट्रोल्ड ओघळांनी किंवा छटांनी एक चित्र बनते. कधी ते देखणे दिसते, कधी जमत नाही. हे महत्त्वाचे नाही. ती प्रोसेसच दैवी असते. त्या कागदावरच्या रंगाच्या प्रत्येक ठिपक्यात पारदर्शक विसर्जनाचे क्षण तरंगत असतात.. बदलत राहतात. विघटन हे अलौकिक अ‍ॅबस्ट्रॅक्ट नॅचरल चराचरातील मौनच असते.

‘समतया वसुवृष्टि विसर्जनै:’ जंगलात, ऋतुचक्रात हे सामावलेले असते. हत्तीला कळते आपले दिवस संपायला आलेत. कळपातून तो अपरात्री गुपचूप पाय न वाजवता निघतो आणि पूर्वीच शोधलेल्या गुप्त ठिकाणाकडे तो चालत राहतो. तो तेथे पोहोचतो आणि स्थिर उभा राहतो. त्याचा एवढा प्रचंड बलवान देह हळूहळू काही दिवसांत संपतो आणि मातीशी एकरूप होतो.. हे विसर्जन! झाडाचे पिकले पिवळे पान फांदीवरून निसटते. हवेत तरंगत मौनाच्या प्रार्थनेसारखे जमिनीवर अलगद टेकते आणि विसर्जित होते. अगदी हळुवारपणे. विसर्जन ही मौलिक गिफ्ट आहे. आजकाल लोकाना कुठे थांबावे हेच समजत नाही,जीव संपला तरी हावरट पणा जात नाही छाती फुटेपर्यंत लोक धावत असतात मागे वळून बघत नाही, स्वत:ची पर्वा नसते का तर जेवढे कमवता येईल तवढे पदरात पाडून घ्यायचे पण एक दिवस सर्व असुनही सर्व संपल्या सारखे दिवस येतात तेव्हा हातात फक्त निराशा आणि अंधारच दिसतो.ऐश्वर्य येते पण ते भोगायची मनस्थिती नसते.मग जीवनभर एवढे पळून काय उपयोग झाला. शेवटी हे सगळे ‘मायाजाल’ न संपणारे आहेत त्यातून आपणच ठरवून विरक्त होणे केव्हाही चांगलेच.. विचार करण्यासारखी गोष्ट आहे पण तेवढा पण वेळ आपल्याला नाही.

अनिल अवचट 🙏🙏

. . . . . . . . . . . .

अंधश्रध्दाळूंची निर्भत्सना करणं क्रूर आहे’
अनिल अवचट
प्रास्ताविक-
(अंधश्रद्धा निर्मूलन वार्तापत्र – डिसेंबर 1995 मध्ये ही अनिल अवचटांची मुलाखत प्रकाशित झाली होती. मुलाखत घेणारे दोघेही माझे अंनिस चळवळीतील हितचिंतक आहेत. 2019 मधे म्हणजे मागील वर्षी या मुलाखतीच्या अनुषंगाने अवचटांशी गप्पा मारायला गेलो होतो. त्यांना या मुलाखतीची प्रत दिली व 24 वर्षांच्या कालावधीनंतर आपल्याला यात काही बदल करावासा वाटतो का? आपल्या विचारांच्या छटेत काही बदल करावा वाटतो का? हे अजमावणे हा हेतु बाळगून मी आलेलो आहे असे सुरवातीलाच सांगितले. एकूण गप्पांनतर असे जाणवले की अंधश्रद्धा निर्मूलन वा तत्सम विषयी त्यांना आज काही वेगळे म्हणायचे नाही.माणसांना समजून घेणे हा मूळ गाभा कायम आहे)
[अनिल अवचट आहेत सव्यसाची पत्रकार, कलाकार, लेखक, व्यसनमुक्ती चळवळीतील ज्येष्ठ कार्यकर्ते, पण आमच्या दृष्टीने सगळ्यात महत्त्वाचे म्हणजे ते आमच्या चळवळीचे जिव्हाळ्याचे मित्र आहेत. अलीकडच्या काळात महाराष्ट्रात अंधश्रद्धा निर्मूलनाचे विषय प्रभावीपणे लोकांसमोर आले ते अवचटांच्या लेखणीतून. त्या संदर्भात त्यांची संभ्रम, धार्मिक ही पुस्तके प्रसिद्ध झाली आहेत. प्रत्येक प्रश्नाकडे चिकित्सक आणि स्वत:च्या खास वेगळ्या दृष्टीने पहाचे हे अवचटांचे वैशिष्ट्य आहे. टी. बी. खिलारे आणि प्रभाकर नानावटी यांनी घेतलेल्या या मुलाखतीत तुम्हाला त्याला प्रत्यय येईलच..]
व्यसनमुक्तीचं कार्य करीत असताना अंधश्रध्देच्या दृष्टिकोनातून पाहिल्यावर आपल्याला काय आढळले?
अमली पदार्थाने दारुने व्यसनग्रस्त असे जे लोक येतात ते अनेक अंधश्रद्धेचे प्रकार करूनच आलेले असतात. देवऋषाकडे मांत्रिकाकडे जाऊन आलेले असतात. सिंहगडाच्या पायथ्याशी डोणजे या गावात एक बाबा आहे. त्याच्याकडे बरीच व्यसनग्रस्त माणसे जाऊन नंतर आमच्याकडे आलेली असतात, आम्ही जेंव्हा त्यांच्या पूर्वायुष्याची माहिती घेतो, तेव्हा त्यांना विचारतो, ‘डोणजे रिटर्न का ?’ तर ते ‘हो’ म्हणतात. ‘काय झालं तेथे ? फायदा झाला का?’ असे विचारल्यावर सांगतात की, ‘बाबाकडे गेल्यावर सुटते असे ऐकले होते, त्यामुळे तिथ जायच्या अगोदर आम्ही भरपर पिऊन घेतली, त्यामुळे तिकडे काय झालं ते मला आठवत नाही. तिकडून आल्यानंतर काही जणाचे काही दिवस पिण बंद होतही. परंतु नंतर चालूच रहात. मला अस वाटत का सायकॉलोजिकल शॉकचा परिणाम म्हणून काही दिवस ते दारू घेत नाहीत. गळ्यात माळ घालणे, शपथ घेणे याचा मानसिक परिणाम होऊन सुटतही असेल, पण ते थोडे दिवस टिकत. पण व्यसनाच्या मागचं कारण शोधून काढणं किंवा प्रश्नाला स्वत: तोड द्यायला शिकवणं, नातेवाईक-मित्र याची मदत त्याला मिळवून देणं हे सगळं आम्ही करतो. ही प्रक्रिया काही तेथे झालेली नसते. बाबा, महाराज याच्याकडे गेल्यावर काहींना फायदा होतो काहींना होत नाही, त्यामुळे आम्ही त्यांना तिकडे जाऊ नका असे सांगत नाही.
चळवळीचा आदर्श कार्यकर्ता कसा असावा असे आपल्याला वाटते?
हजारों वर्षे रूजलेल्या कल्पनांशी लढा देताना फार आक्रमक पद्धतीने बोलून चालत नाही. लोक अंधश्रद्धेचा एखादा प्रकार करतात तो का ? हे कार्यकर्त्याने समजून घेतले पाहिजे आणि त्यास पर्याय सुचवला पाहिजे, जे मांत्रिक, गुरू, महाराज आहेत, त्यांच्याविषयी तुम्ही कडक बोला परंतु जे त्यात सापडलेले लोक आहेत, त्यांना तुम्ही शत्रू समजू नका. सर्वसामान्य लोकांविषयी जर प्रेम असेल तरच तो चांगला कार्यकर्ता होऊ शकतो, माणसं अंधश्रद्धेमधे का गुरफटतात, एका टोकाला का जातात, हा आपल्याला वरकरणी जरी वेडेपणा वाटत असला तरी त्यांचं जीवन आपल्याला काहीही माहिती नाही. तो कुठल्या परिस्थितीत एखाद्या बुवाकडे, एखाद्या विधीकडे आकर्षित झाला हे आपल्याला काहीही माहिती नसताना त्याची निर्भत्सना करण हे फार क्रूर आहे असं मला वाटतं. दुसरं म्हणजे शास्त्रीय दृष्टी कशी उपयुक्त आहे हे लोकांना दाखवून देऊ शकले पाहिजे. गडचिरोली जिल्ह्यात अभय बंग व राणी बंग यांनी जे आरोग्यविषयक काम केले आहे त्यामळे तेथील लोकांच्या नाही.’आरोग्यविषयक दृष्टिकोनात फारच बदल झालेला आहे. अरूण देशपांडे यांनी कणकवली येथे शेतीच्या कामात उत्कृष्ठ अशी प्रगती केली आहे
अभय बंग व राणी बंग यांच्या कार्याविषयी सांगा,
अभय बंग याने लहान मुलांच्या आजारांची पाहणी करून असा निष्कर्ष काढला की चालमत्यूचं प्रमाण न्यूमोनियामुळे सर्वात जास्त आहे. सरकार व WHO/ (जागतिक आरोग्य संघटना) यांच्या अहवालानुसार डायरिया (हगवण) हे बालमृत्यूचं प्रमख कारण आहे असं मानलं जात होतं. या निष्कर्षास धक्का देणारा असा हा निष्कर्ष होता, त्याने ९७ टक्के बालमृत्यूचं प्रमाण कमी केलं व अनेक न्यूमोनियाग्रस्त मुले वाचवली. राणी बंगने स्त्रियांच्या आरोग्याविषयी पाहणी केली. स्त्रियांचे आरोग्य हे नेहमीच दुर्लक्षित केलं जातं. सरकार किंवा WHO यांचे कार्यक्रमही प्रसूतिपूर्व व प्रसुतिनंतरची काळजी किंवा कुटुंबनियोजन यावर आधारलेले असतात. म्हणजे मुलाच्या जन्माशी संबंधित तेवढ स्त्रीचं क्षेत्र आहे अस मानलं गेलं आहे परंतु स्त्रीच्या आरोग्य विषयक ज्या समस्या असतात त्या बघितल्या जात नाहीत. दोन गावातील पाचशे-सहाशे स्त्रियांची त्यांनी पाहणी केली . प्रयोगशाळेतील चाचण्या करून असा निष्कर्ष काढला की ९२ टक्के स्त्रिया ह्या कुठल्या ना कुठल्या आरोग्य विषयक समस्येने ग्रस्त आहेत, त्यांच्यासाठी त्यांनी दवाखाना काढला.सुईणींना प्रशिक्षण देऊन त्याच्यामापत रोगनियंत्रण केले . लोकांच्या श्रद्धांचा आदरही ठेवला आणि त्याचबरोबर त्यांनी अंधश्रद्धा निर्मूलनाचं कार्यही सहजगत्या केल.
पांडरंगशास्त्री आठवलेंनी लाखों लोक व्यसनमुक्त केली असं सांगतात. मोठ्या प्रमाणात माणस अशा व्यसनमुक्त करता येतात का?
खरोखरी व्यसनात ग्रस्त असलेले लोक मुक्त करणे आणि लोकांनी म्हणणे आम्ही व्यसनमुक्त झालो यात फरक आहे. व्यसनात सापडलेल्या माणसाला बाहेर काढणं ही फार कठीण गोष्ट असते. घाऊकपणे लोक व्यसनमुक्त होत नसतात. पण व्यसनविरोधी वातावरण निर्माण होत असेल तर ती चांगली गोष्ट आहे..
ध्यानधारणा (meditation) आपण करता का? त्याबद्दल आपलं मत काय?
ध्यानधारणा म्हणजे माणसाचे स्वत:शी काही काळ असणे. स्वत:च्या वर्तनाच, जीवनशैलीचं एकातामध्ये तो निरीक्षण करतो. मग त्याला काही नवीन गोष्टी सुचतात, आपण जे केलं ते बरोबर केल का याचा तो विचार करू लागतो. कोणाला काही आपण बोललो असेल तर त्याचा आपणाला विचार करता येतो. ध्यानधारणा म्हणजे धार्मिक किंवा आत्म्याच्या जवळ जाणारी गोष्ट असेच समजायला पाहिजे असे नाही. ध्यानधारणा बसूनच करता येते असं काही नाही. तस्लीनता – मग ती कुठेही येऊ शकते – माणसाच्या जीवनातला एक मोठा आनंद आहे. इगतपुरीच्या आश्रमात विपध्वनामध्ये दहा दिवस लोक. न बोलता राहतात. पहिले काही दिवस मनामध्ये खूप विचार येतात. पत्तु नंतर मात्र मनाची एक वेगळीच अवस्था येते. त्याचा एक अनुभव माणसाने घ्यावा कधीतरी. त्यात बाईट काही नाही. आपले ब्यबहारातले जे आनंद असलात, त्याच्यापेक्षा वेगळ्या रीतीने आनंद घेण्याची ताकद आपल्या मनामध्ये असते. ती आपण स्वत पुरती. शोधून काढू शकतो, त्यातून आत्मविश्वासही येऊ शकतो.
योगासने आपणा करता का? त्याबद्दल आपले मत काय आहे?
योगासने मी करतो, ती एक जगण्याची वृत्ती आहे. आपल्या ज्या अतिरिक्त गरजा असतात, (उदा. टीव्ही मंग रिमोट कंटोलटी व्ही डी सी आर कार त्याला अंतच नाही आपल मन जे सैरभैर असतं त्यामुळे आपण निसर्गापासून आणि स्वत:पासून दूर राहतो. योग हे स्वत:ला स्थिर करण्याचा मार्ग आहे. त्यामुळे शारीरही नीट राहतं आणि मनही. योग ही गोष्ट माणसाला व्यायामासारखी एकदम करता येत नाही. हळू हळू आत्मसात करावी लागते. यात स्पर्धा नसते. कुठल्याही खेळात जी स्पर्धा असते ती माणसाचं मन खाऊन टाकते. खेळ म्हणजे मनसोक्त आनंद, स्पर्धा असेल तर ती माफक असावी.
योगामुळे निरनिराळे रोग बरे होतात, सिध्दी प्राप्त होतात असा दावा केला जातो….
योगामुळे काही रोग बरे होतात, रोग न होण्याची शक्यता वाढते हे मला मान्य आहे. योगासनाच्या निरनिराळ्या आसनांमुळे आपले न वापरले गेलेले शारीराचे भाग आपण वापरतो. औषधाची गरजच भासू नये अशा त-हेची जी काय शारीरिक अवस्था ठेयायची असते ती योगासनामळे येऊ शकते. योगामळे सिडी प्राप्त होतात असे मी मानत नाही.
कुठल्या रोगासाठी कुठली पॅथी वापरावी हे कसं ठरवावं?
शास्त्राने सिद्ध झालेली असतात ती अॅलोपॅथिक औषधे असतात. परंतु अजून शास्त्राने सिद्ध झाल्या नाहीत अशा होमिओपॅथीपासून अनेक गोष्टी आहेत. प्रत्येक पॅथीचे दावे खूप असतात. आणि त्या मानाने ते सिद्ध करू शकत नाहीत. त्यामध्ये काही नाही असेही म्हणता येत नाही, होमिओपथिचा काही तोटा तरी मला दिसत नाही. होमिओपॅथीने आजार बरे झालेले मी पाहिले आहेत.
जीवघेण्या आजारात, ज्या रोगाचे निदान झाले नाही अशा आजारात किंवा खात्रीचे ॲलोपॅथीचे उपाय उपलब्ध असताना केवळ रोग मुळातून बरा होतो या आधार नसलेल्या श्रध्देपायी होमिओपॅथी वापरावी का?
शेवटी प्रत्येकानं ठरवावं कोणती पॅथी थापराची, उलट अॅलोपंथीकडे जाणाऱ्यांना सुद्धा आपण सांगितलं पाहिजे की विनाकारण ॲटीबायोटिक्स घेऊ नका वाट्टेल तशी ऑपरेशन्स् करू नका
रिकी (Reiki) उपचार पद्धतीचा आपण कोर्स केलेला आहे असे कळले. त्यातून आपल्याला काही फायदा झाला का?
रिकी उपचार पद्धतीचा कोर्स मी केला, परंतु मी ते सोडून दिलं. उपचार पद्धतीवाले असे म्हणत होते की वैश्विक उर्जा (cosmic energy) असते, ती आपण आपल्या शरीरात घेऊ शकतो. लहान मुलांना ती लवकर मिळू वायते, कारण त्यांची ‘ओपनींगज् (शरीराची ‘द्वारे’) जास्त खुली असतात, मोठ्या माणसांची बुजलेली असतात. ही वैश्विक उर्जा आपल्या शरीरात न भिनल्यामुळे शारीरिक व मानसिक समस्या निर्माण होतात,आपण जर ही बश्यिक उजो आपला चनल्स (मार्ग) खुली करून घेतली तर सर्व रोग दूर होतील असा त्यांचा सिद्धांत आहे. एकदा चैनेल्स खुली दोऊन वैश्विक उर्जा मिळाल्यानंतर तुम्ही ती दुसऱ्याला देऊ शकता. संबंध शरीरावरील प्रत्येक भागावर तीन-तीन मिनिटे हात ठेवून त्याचं अवस्थांतर करायचं असतं. त्यामुळे रोग निवारण होऊ शकते असं त्यांचं म्हणणं आहे.
वैश्विक उर्जा असते. आणि तिचा आपला संपर्क तुटलेला असतो, इथपर्यंत ठीक होतं. त्या उर्जेचा संपर्क पुन्हा सुरू झाल्यावर रोग जाऊ शकतील हे एकवेळ आपण मान्य करू. परंतु या माणसाने माझी चॅनेल्स खुली केली. हा भाग न कळण्याजोगा आहे. ते असं म्हणतात की तुम्हाला आलेल्या परिणामावरून तम्ही ते ठरय शकता. आता या गोष्टी सिद्ध होणार नाहीत, परंस त्याचे जर परिणाम मिळत असतील तर तुम्ही का मान्य करीत नाही? असे ते म्हणतात. मला स्वत:ला आपण विशेष वेगळा अनुभव घेतला असे वाटले नाही. शरीराच्या निरनिराळ्या भागावर काही मिनिटं हात ठेवल्यामळे थोडं बरं वाटणं साहजिक आहे. ही रिकी उपचार पद्धती मला आता मिळणार आहे. त्यामुळे त्याचा मला फायदा होणार अशी लोकांची श्रद्धा झालेली असते. त्यामुळे मानसिकदृष्ट्या बरं वाटत असाव.
पब, बार याबद्दल काय म्हणता येईल?
उपभोगवाद घातक आहे. पण तो आता आपण स्वीकारलेला आहे. खुल्या आर्थिक धोरणातुन तो आलेला आहे.. आपल्या बिघडलेल्या तब्येतीवर आपण ‘मल्टिनॅशनल कंपन्या’ (बहुराष्ट्रीय कंपन्या) हे जहरी औषध आपण मागवलं आहे. त्याचा उपयोग होणार की नुकसानच जास्त होणार हे अजून ठरायचं आहे. पब, नग्न जाहिराती ही सर्व उपभोगवादाची अंग आहेत. प्रत्येकजण या उपभोग संस्कृतीमध्ये कुठे ना कुठे अडकलेलाच आहे. या संस्कृतीमधून तुम्हाला काही निवड करता आली पाहिजे, एखादी गोष्ट आवश्यक किती आहे? अमुक इतक्या मर्यादपर्यंत मी ते वापरेन असं प्रत्येकाने ठरवलं पाहिजे
तुम्ही आत्मसात केलेल्या निरनिराळ्या कलांविषयी सांगा ?
माणसांन स्वत:पुरत करायचं म्हंटले तर खूप करता येण्याजोग आहे. प्रत्येक माणस हा कमी-अधिक प्रमाणात कलावंत असतोच प्रत्येक माणसाच्या बाबतीत केलेल्या क्षेत्रात निर्मितीशील अशी वृत्ती असते. तिचं खच्चीकरण हे लहानपणी व पुढे शाळेत गेल्यावर होत असतं. ही वृत्ती जर जागी ठेवली तर स्वत:ला रमेल असं काही ना काही करता येतं. ओरिगामी, काष्ठतक्षण (Wood carving) बासरी यामध्ये मला आनंद मिळतो. विकणे प्रदर्शन करणे अशी वृत्ती मी कलेला आजपर्यंत लावलेली नाही, त्यामुळेच माझ्यातल्या कला स्वतंत्र आहेत असे मला वाटते. स्पर्धात्मक जगानं आपल्याला असं शिकवलंय की मुलं थोडी कुठं चित्र काढायला लागली की त्याला स्पर्धेत पाठवायची तयारी सुरू होते. स्पर्धेने तुम्ही त्याला झाकोळून टाकता. स्पर्धा मी माझ्या जीवनातून काढून टाकलेली आहे, त्यामुळे निर्भेळ आनंद मी घेऊ शकतो, तो कोणालाही घेता येईल. .
आतापर्यंत आपली किती पुस्तके प्रसिद्ध झाली आहेत आणि त्यातील अंधश्रद्धा निर्मूलनावर कोणती आहेत. ?
जवळपास माझी पंधराच्या आसपास पुस्तके प्रसिद्ध झाली त्यातील अंधश्रद्धा निर्मूलन विषयक दोन आहेत. – संभ्रम व धार्मिक,
दिवाळी अंकातच का लिहिता ? इतरत्र का लिहित नाही ?
दिवाळी अंकात मला भरपूर जागा मिळते आणि तो खूप काळ वाचला जातो, मासिके आता बंद पडली आहेत किंवा नीट चालत नाहीत.
या वर्षीच्या दिवाळी अंकात कोणकोणते लेख लिहिलेत ?
1) पाणी व माती – साप्ताहिक सकाळ
२) काका चव्हाणांचं व्यक्तिचित्र – महाराष्ट्र टाईम्स
३) Wood Carving – दीपावली
४) तेंदू- पत्ता- मौज, ५) डावं जग – लोकसत्ता
आपल्या मुलींना आपण शहरी प्रचलित कल्पनेच्या विरोधी अशा नगरपालिकेच्या शाळेतून शिकवलं, त्याची काय कारणे ?
आम्ही असं ठरवलं होतं की आमची मुलं मराठीत शिकावीत. पायी जाता येईल अशी जवळ शाळा असावी . तिसरं म्हणजे गरीब लोक जिथं शिकतात तिथं मुलं शिकावीत, त्यामुळे गरीबांबद्दल त्यांना प्रत्यक्ष माहिती कळेल. त्यांच्यातल्या काहींबरोबर मैत्री असेल, राम मनोहर लोहिया हे सरकारी रूग्णालयात मरण पावले होते. त्या घटनेचा माझ्या मनावर परिणाम झाला, राजकीय नेते जसे विमानाने परदेशात जातात व उपचार करून घेतात तसे त्यांनी केलं नाही. आम्ही दोघांनीही विचार करून दोन्ही मुलांना नगरपालिकेच्या शाळेत घातले त्यापैकीएक आर्टिस्ट झाली व सध्या संगणक शिकत आहे दुसरी मुक्ता, M.A. Clinical psychologist झाली. युनिव्हर्सिटीत पहिली आली. दहावीपासून वरच्या क्रमांकात येतच होती, त्या कुठल्याही. क्लासला गेल्या नाहीत. त्यांनी कुठलही गाईड वापरलं नाही, त्यांना जन्मात आम्ही अभ्यास कर असं म्हंटलं नाही. मुलांना स्वत:हून शिकावसं वाटलं तर ते खरे शिक्षण, आपल्या पोरांच भवितव्य हे आपण फार हातात घेऊ नये त्यांचा त्यांना मार्ग काढू द्यावा. एकदा मुल बाढल्यावर पुढे नातं हे मित्रासारखंच असतं.
__ मायबोली, मिसळपाव या संकेतस्थळांवर यापुर्वी प्रकाशित
श्री.प्रकाश घाटपांडे

. . . . . . . . . . . . . . . . . .

Prakash Ghatpande

डॉ अनिल अवचट यांच्या स्मृतीला अभिवादन. यानिमित्त काही आठवणी जाग्या झाल्या. ओतूर, ता.जुन्नर हे माझे जन्मगांव. तेच अनिल अवचटांचे गांव. माझे वडील ओतूरच्या हायस्कूलात बरीच वर्षे शिक्षक होते त्यांना हायस्कूलमधे विज्ञान विषय शिकवायचे. आमच्या कुटुंबाशी त्यांच्या कुटुंबाचा स्नेह होता.ओतूर माझे जन्मगाव असले तरी मी वाढलो बेल्ह्यात.बेल्ह्यातच आमचे घर व शेती होती. त्यामुळे मला ओतूरचे काही आठवत नाही. पुण्यात मी कॉलेज शिक्षणासाठी आलो नंतर पुण्यातच नोकरी ला लागलो. तेव्हा मी अनिल अवचटांचे लेख वाचायचो. एकदा त्यांना भेटायला पत्ता शोधत गेलो. ऐसपैस गप्पा झाल्या व ओतूर कनेक्शनमुळे स्नेहबंध घट्ट झाला. नंतर असेच ज्योतिष व सामाजिक संदर्भापोटी मधून मधून भेटत राहिलो. माझ्या लग्नालाही डॉ अनिल अवचट व डॉ सुनंदा अवचट उभयता आवर्जून आले होते. माझ्या यंदा कर्तव्य आहे या विवाह व ज्योतिष या पुस्तकाचे प्रकाशन त्यांच्याच हस्ते झाले होते.

अत्याधुनिक दुर्बिण

जगातली सर्वात मोठी, सर्वात महागडी आणि अत्याधुनिक अशी दुर्बिण तयार करून ती अंतराळात पाठवून दिली आहे. पृथ्वीपासून चंद्र जितक्या अंतरावरून फिरत असतो त्याच्याही तीन चार पट पलीकडे एका जागेवर या दुर्बिणीला ठेवले जाईल आणि ती पृथ्वीच्या बरोबरच सूर्याची प्रदक्षिणा करत राहील, पण ती अवकाशातील दूर दूर असलेल्या ताऱ्यांचे निरीक्षण करून सगळी माहिती पृथ्वीवर राहणाऱ्या शास्त्रज्ञांना पुरवेल. या अगडबंब दुर्बिणीचे नाव आहे वेब स्पेस टेलिस्कोप. श्री बाळासाहेब पाटोळे यांनी या अद्भुत दुर्बिणीची सविस्तर माहिती या अभ्यासपूर्ण लेखात दिली आहे. त्यांचे मनःपूर्वक आभार.

हबल अल्ट्रा डीप फिल्ड या आगळ्यावेगळ्या फोटोवर श्री.विनीत वर्तक यांचा लेखही खाली दिला आहे. त्यांचे मनःपूर्वक आभार.

. . . . . . . . . . . . . . .

सफर विज्ञानविश्वाची : 75000 करोडचे टाईम मशीन ⏳ . . . . म्हणजेच

जेम्स वेब स्पेस टेलिस्कोप JWST 💸

लेखन : बापा – बाळासाहेब पाटोळे 📝

अंतरीक्ष…. हा अगदी लहानपणापासूनच माझा आणि आपल्या सर्वांचाच अगदी जिव्हाळ्याचा विषय.
माझ्या बाबतीत म्हणाल तर मी वयोमानाने जसजसा मोठा होत गेलो तसं अंतरीक्ष आणि खगोल माहिती वाचणे, त्यासंबंधी डॉक्युमेंटरी बघणे हे जणू व्यसनच होत गेले. आजही माझ्याकडे अश्या डॉक्युमेंटरी चे जवळपास 50 GB चे कलेक्शन आहे आणि ते सर्व मी पाहून संपवले आहे, आणि अजूनही नवनवीन माहिती साठी शोध चालूच असतो. असो…. माझ्याविषयी बोलण्यापेक्षा आपण मूळ मुद्द्यावर येऊ.
या अनंत अश्या अंतराळात काय आणि किती गोष्टी/वस्तू सामावल्या आहेत हे अजून ही शेकडो वर्षे अभ्यास करून मानवजातीला पूर्णतः माहीत होईल याबद्दल नेमकी खात्री देता येणार नाही इतका अफाट पसारा या अनंत विश्वात विसावलेला / पसरलेला आहे.
मानव अगदी अनादी काळापासून खगोल अभ्यास करत आलाय आणि कालपरत्वे तो अभ्यास एका वेगळ्या उंचीवर गेला तो म्हणजे गॅलिलिओ गॅलिली या शशोधकाने लावलेल्या दुर्बीण च्या शोधामुळे. त्यानंतर आजतागायत लहान मोठ्या आणि विविध प्रकारच्या हजारो दुर्बिणी (टेलिस्कोप) आजही अहोरात्र आकाशाकडे टक लावून आहेत आणि दिवसागणिक नवनविन खगोलीय माहिती गोळा करत आहे.
दुर्बिणी वापरात आल्यानंतर अनेक खगोल संशोधक वेगवेगळ्या प्रकारच्या दुर्बिणी लावून अंतिरक्ष पिंजून काढू लागले पण त्यांना कांही अडचण जाणवू लागल्या आणि त्यापैकी कांही म्हणजे “प्रथ्वीवरील वातावरणा तील धूलिकण” आणि “नैसर्गिक व मानवनिर्मित उजेड” या दोन गोष्टी आकाशातून दुर्बिणीत येणाऱ्या प्रकाशाला अडथळा ठरू लागल्या. त्यामुळे दुर्बिणीतून नेमकी प्रतिमा मिळणे अवघड होऊ लागले.
याचे उत्तर शोधले खालील पध्दतीने:
अनेक महाकाय दुर्बिणी मानवाने निर्मित केल्या आणि त्या पृथ्वीवर असणाऱ्या उंचच उंच अश्या पर्वतावर नेऊन ठेवल्या जिथं कोणताही मानव निर्मित प्रकाश अडथळा करणार नाही आणि पर्वताच्या उंचीमुळे तेथील वातावरण ही अगदीच तुरळक असे असेल. त्यामुळे वातावरणातील धूलिकण प्रतिमेला बिघडवू शकणार नाहीत.
यामुळे निरीक्षण करणे अगदीच सोपे आणि विना अडथळा होऊ लागले.
पण यालाही कांही मर्यादा येऊ लागल्या आणि यातही एक अडचण होऊ लागली. ती अडचण कोणती???
💿💿💿💿💿💿💿💿💿💿💿💿💿
चला पहिला एक उदाहरण घेऊ…
जुन्या काळातील फोनोग्रामची जी एलपी डिस्क असते ती एकदा डोळ्यासमोर आणा, आता त्या डिस्क वर ज्या वर्तुळाकार खाची आहेत त्या लक्षात घ्या. त्या खरेतर वर्तुळाकार जरी असल्या तरी त्या सर्पिलाकार असतात, म्हणजेच त्या खाचा डिस्क च्या मध्यातून सुरू होतात आणि डिस्क फिरेल तसे त्या खचित अडकणारी सुई बाहेरून फिरत फिरत त्या डिस्क च्या केंद्रापर्यंत आपोआप सरकत पोचते.
अगदी तंतोतंत असाच आकार आपल्या मिलकीवे गॅलक्सी (मंदाकिनी आकाशगंगा) ची आहे, याच आकाशगंगेत आपली सूर्यमाला आहे आणि याच सुर्य मालेत आपली पृथ्वी आणि इतर ग्रह आहेत. मजेची गोष्ट म्हणजे आपल्या सुर्यासारखे करोडो इतर सूर्य आणि त्यांच्या ग्रह मालिकाही आपल्या याच मंदाकिनी आकाशगंगेत आहेत.
आता वरती जी मी दुर्बिणीतून निरीक्षणात होणारी अडचण सांगत होतो ती अशी की, आपल्या सुर्यमालेच्या चारी बाजूस अनेक इतर सूर्यमाला विखुरलेल्या आहेत आणि या आपल्याला इथं पृथ्वीवर बसून दिसणे शक्य होत नव्हते. का?? तर त्याचे कारण म्हणजे वरील जसे मी फोनोग्राफ च्या एलपी डिस्क च्या खाचेबद्दल सांगत होतो ते पुन्हा डोळ्यासमोर आणा,
आता समजा….. ती डिस्क म्हणजे आपली मंदाकिनी आकाशगंगा. त्यावर असणाऱ्या सर्पिलाकार खाचा म्हणजे अनेक सूर्यमालाच्या ओळी, आणि त्या खाचेतील एक एक बारीक खड्डा म्हणजे एक एक सूर्यमाला. आता त्या खड्ड्यात बसून (म्हणजेच एक सुर्यमालेच्या एखाद्या ग्रहावर बसून) आपल्याला त्या एलपी डिस्क च्या पलीकडील खाचेत किंवा डिस्कच्या मध्यावर काय आहे? किंवा त्या डिस्कच्या पलीकडे काय आहे? हे त्या एका खाचेच्या खड्ड्यात राहून दिसणे कसे शक्य होईल???
आणि नेमकं हीच अडचण आपल्याला पृथ्वीवर तैनात केलेल्या कोणत्याही दुर्बिणीतून बघताना होत असते.
यासाठी त्या खड्ड्यातून बाहेर पडून खूप वरती उंचीवर जावे लागेल जेणेकरून डिस्क चे केंद्र आणि डिस्कच्या पलीकडे ही आपली नजर पोचू शकेल.
यावर उपाय ही एक तोडगा 20व्या शतकाच्या 90व्या दशकात शोधला गेला तो म्हणजे . …….
हबल टेलिस्कोप च्या माध्यमातून.
🛰️🛰️🛰️🛰️🛰️🛰️🛰️🛰️🛰️🛰️🛰️🛰️🛰️🛰️🛰️

हबल_टेलिस्कोप 🛰️🚀

ही टेलिस्कोप 24 एप्रिल 1990 रोजी अंतराळात स्थापन करण्यात आली.
⭕️ #हबलचीठळकवैशिष्ट्ये:
🏮१. त्याकाळची किंमत 2600 करोड रुपये
🏮२.पृथ्वीपासून अंतर 545 किलोमीटर
🏮३. वेग 28000 किलोमीटर / प्रतितास
🏮४. प्रत्येक 97 मिनिटांत एक पृथ्वी प्रदक्षिणा
🏮५. मूळ आरसा 2.4 मीटर (जवळपास 7 फूट)
🏮६. वजन 12200 किलो
🏮७. तापमान 20 डिगरी सेल्सिअस
🏮८. 90 दशकातील कॅमेरा, इन्फ्रा रेड कॅमेरा
ही दुर्बीण पृथ्वीच्या वातावरणाच्या ही कितीतरी वर उंचीवर असल्याने त्यामध्ये वातावरण अथवा मानवनिर्मित प्रकाश यांचा अडथळा तर नाहीच याउपर म्हणजे दुर्बीण अजून उंचीवर गेल्याने आपल्या सुर्यमालेच्या बाहेर डोकावणे ही शक्य झाले. मागील 30 वर्षाच्या कारकिर्दीत या दुर्बिणीने अनेक अजब असे शोध लावले आहेत आणि अजूनही पुढील 10 वर्षे तिचे कार्य चालूच असणार आहे.
पण….. हबल दुर्बीण बनवली गेली तेंव्हा ती पृथ्वीच्या कक्षेत स्थापन करताना अचानक कांही अडचण झाली आणि त्याच्या प्रतिमा ठीक येईना झाल्या होत्या तेंव्हा त्याकाळच्या अंतराळवीरांनी स्पेस वॉक करत जरुरी असणारे बदल व दुरुस्ती करत ही दुर्बीण यशस्वीपणे अपेक्षित अश्या पद्धतीत कार्यरत केली आणि वेळोवेळी आवश्यक ते तांत्रिक बदल करत हबल ला आजही कार्यरत ठेवले आहे.
जेंव्हा पासून यांत्रिक प्रगती चालू झाली त्यानंतर सतत हि प्रगती चालूच आहे. सुदैवाने गेल्या दोन दशकांत मात्र ही प्रगती अतिजलद गतीने होत आहे.
आज आपण खरेदी केलेला अद्ययावत असा मोबाईल अगदी 6 महिन्याच्या आत मागासलेला वाटू लागतो इतका वेग आजच्या तंत्रज्ञानाने घेतला आहे.
ही गोष्ट अगदी सामान्य अश्या मोबाईल बाबत घडते मग विचार करा संशोधन क्षेत्रातील यंत्रसामुग्री मध्ये किती वेगवान आणि थक्क करणारे बदल होत असावेत.
आणि म्हणूनच 1990 साली प्रस्थापित झालेली हबल दुर्बीण 1996 सालीच या संशोधकांना मागासलेली वाटू लागली आणि या संशोधकांनी पुढील अद्ययावत अशी दुर्बीण बनवण्याचा घाट 1996 साली घातला.
युरोपियन स्पेश एजन्सी आणि कॅनेडियन स्पेस एजन्सी व नासा तसेच अन्य 9 देशांच्या आर्थिक आणि तांत्रिक सहकार्याने ही मोहीम सुरू केली.
⛔️ #जेम्सवेबअंतराळदुर्बीण 💸 ही दुर्बीण जरी 1996 साली बनवण्यास चालू झाली तरी मधील काळात अनेक तांत्रिक, राजकीय, आर्थिक समीकरणे बदलत गेली आणि त्यामुळे जवळपास अडीज दशके म्हणजेच 25 वर्षाचा काळ हे स्वप्न सत्यात उतरण्यास लागला. या विलंबामुळे त्याचे निर्मीती मूल्य कितीतरी पटीने वाढले पण एक गोष्ट चांगली झाली आणि ती म्हणजे आज आता उपलब्ध असणारे तंत्रज्ञान यात समाविष्ट करण्याची संधी संशोधकांना मिळाली ज्याचा सदुपयोग त्यांनी अगदी बिनधास्तपणे केला. हबलची पुढील वारसदार असणारी ही दुर्बीण, पण या दोघीत कांहीही समानता नाहीय. दोन्ही दुर्बीणी मधील ठराविक फरक कळण्यासाठी सोबतचा फोटो अवश्य बघा. जेम्स वेब दुर्बीणीची टेक्नॉलॉजी आणि त्याची स्थापन कक्षा या हबल पेक्षा पूर्णपणे वेगळ्या आहेत.

⭕️ #जेम्सवेबदुर्बीणठळक_वैशिष्ठ्ये खालीलप्रमाणे:
🏮१. हबल पेक्षा तीन पट मोठा आरसा (मिरर) 6.5 मीटर
🏮२. या दुर्बिणीची मापं, 69.5 मीटर लांबी आणि 46.5 मीटर रुंदी. याच्या सन शिल्ड ची मापे टेनिस कोर्ट एवढी आहेत.
🏮३. एकूण वजन 6200 किलोग्रॅम
🏮४. आजची किंमत 75000 करोड (भारतीय चलन मूल्य)
🏮५. प्रथ्वीपासून परिक्रमा कक्षा 15 लाख किलोमीटर.
🏮६. अंदाजे कार्यकाळ (अपेक्षित) 10 वर्षे
🏮७. तापमान (वजा) -223 डिगरी सेल्सिअस.

जेम्सवेब दुर्बीण कुठं असेल !!! ❓❓❓

आता इतक्या मोठ्या दुर्बिणीला पृथ्वीपासून इतक्या दूरवर का बरं स्थापित करण्यात येत आहे?? आणि नेमकं 15 लाख किलोमीटर हेच अंतर का ठेवलंय ?? चला याची माहिती घेऊ…
सूर्य, चंद्र, प्रुथ्वी आणि जवळपास सर्व ग्रह तारे यांची प्रत्येकाची स्वतःची एक गुरुत्वाकर्षण क्षमता / ताकद असते, आणि ही क्षमता प्रत्येकाची वेगवेगळी व वेगवेगळ्या अंतरापर्यंत कार्यरत असते.
आपल्या पृथ्वीचा एकमेवाद्वितीय असा नैसर्गिक उपग्रह म्हणजे चंद्र. हा चंद्र पृथ्वीपासून 3,84,500 किलोमीटर या अंतरावरून पृथ्वीची प्रदक्षिणा करत असतो. याला कारणीभूत आपल्या पृथ्वीची आणि चंद्राची स्वतःची गुरुत्वाकर्षण ताकद हीच आहे.
सूर्य मात्र आपल्या पृथ्वीपासून 14.84 करोड किलोमीटर इतक्या अंतरावर असूनही सूर्याच्या गुरुत्वाकर्षण शक्तीमुळे आपली पृथ्वी सूर्याची परिक्रमा करत असते.
आपली पृथ्वी आणि सूर्य यांच्या गुरुत्वाकर्षण क्षमता जरी वेगवेगळ्या असल्या तरी यांच्या फिरण्याच्या जागा गृहीत धरता आतापर्यत शशोधकांनी अंतराळात अश्या पाच जागा शोधून काढलेल्या आहेत की जिथं सूर्य आणि पृथ्वीच्या गुरुत्वाकर्षणाच्या एकमेकांवर होणाऱ्या परिणामाने त्या विशिष्ट अंतराळ स्थळांवर प्रभावित गुरुत्वाकर्षण हे शून्य होऊन जाते. अंतराळातील अश्या पाच जागांना L1, L2, L 3, L 4 आणि L5 अशी नावं दिली गेली आहेत, त्यापैकीच एक जागा L2 ही पृथ्वीपासून 15 लाख किलोमीटर अंतरावर आहे आणि या जागेचे वैशिष्ट्य म्हणजे इथं पृथ्वी किंवा चंद्र यांची सावली ही पोचत नाही, त्यामुळे दुर्बिणी ला कांही अडथळा होण्याची शक्यता येत नाही. तसेच इतक्या अंतरामुळे सूर्याचे तापमान या दुर्बीणीच्या उपकरणांवर ही परिणाम करू शकणार नाही.
पण तरीही सूर्याकडिल असणाऱ्या दुर्बिणीच्या बाजूचे तापमान 100 डिगरी सेल्सिअस आणि सूर्याच्या विरुद्ध बाजूचे तापमान हे शून्याच्या खाली म्हणजेच ऋण 270 डिगरी सेल्सिअस इतकं खाली असणार आहे.
सूर्याच्या या तापमानापासून वाचण्यासाठी या दुर्बिणी ला सन शिल्ड बसवण्यात आले आहे जे टेनिस कोर्ट इतक्या प्रचंड आकाराचे आहे आणि याच मुळे दुर्बिणीचे तापमान हे ऋण 230 ते 270 डिगरी सेल्सिअस इतके कायमस्वरूपी राखले जाईल आणि हेच तापमान गृहीत धरून दुर्बिणीतील सर्व उपकरणे विकसित केली गेली आहेत.
पृथ्वीपासून 15 लाख किलोमीटर हे अंतर कायम ठेवत ही दुर्बीण ही पृथ्वीसोबत सूर्याची वार्षिक परिक्रमा करत राहील. आणि आपले काम चोख बजावत मिळालेली माहिती आपल्या पर्यंत पोचवत राहील.

⛔️⛔️⛔️⛔️⛔️⛔️⛔️⛔️⛔️⛔️⛔️⛔️

जेम्सवेबदुर्बिणीचीठळक आणिआश्चर्यकारक वैशिष्ठ्ये खालील प्रमाणे*:

🏮१. मूळ आरसा हा 21 फूट आकाराचा आहे, पण तो एकसंध नसून एकूण 18 षटकोनी आकाराच्या लहान लहान आरश्यानी मिळून बनलेला आहे.
🏮२. या अठरा षटकोनी आकाराच्या प्रत्येकी 4.3 फूट असणारे आरसे हे बेरेलीयम या धातूपासून बनवले आहेत आणि या प्रत्येक आरशावर वर 48 ग्राम सोन्याचा थर ही लावला आहे. सोने हा युनिक धातू असल्याने अंतराळातील कोणत्याही गॅस अथवा रासायनिक सामुग्रीचा वाईट परिणाम या आरशांवर होणार नाही.
🏮३. हे 18 आरसे पुन्हा एकत्र येऊन एकसंध असा 21 फुटाचा आरसा तयार होण्यासाठी एकूण 126 छोट्या मोटर यात बसवण्यात आल्या आहेत. दुर्बीण इच्छित स्थळी पोचल्यावर हे सर्व आरसे आपली निर्धारित हालचाल करून 21 फूट आरसा तयार करतील.
🏮४. या दुर्बिणीचा मेंदू म्हणजे ISIM Integrated Science Instrumentation Module (संयुक्तिक वैज्ञानिक उपकरन नियामक भाग). या व्यतिरिक्त Spacecraft Bus (अंतराळायन वाहन) ही व्यवस्था ही आहे, याची जबाबदारी म्हणजे या दुर्बिणीला सुनिश्चित स्थळी पोचवणे, पोचल्यानंतर दुर्बीण व्यवस्थितपणे उघडून त्यांची कार्यप्रणाली चालू करणे, माहिती (प्रतिमा) गोळा करणे, मिळलेल्या माहितीचे पृथक्करण करणे, आणि ही माहिती पृथ्वीवर पाठवणे.
☢️☢️☢️☢️☢️☢️☢️☢️☢️☢️☢️

जेम्सवेबदुर्बीणीलाप्रामुख्याने खालील जबाबदाऱ्या दिलेल्या आहेत*:

⚠️१. बिग बँग नंतर च्या पहिल्या कांही शेकडो हजारो वर्षांनंतर उत्पन्न झालेल्या किरणांचा अभ्यास करणे
⚠️२. त्यानंतर प्रथमच तयार झालेल्या कांही आकाशगंगा यांचे निरीक्षण करणे
⚠️३. अगदी दूरस्थ तसेच आपल्या व इतर आकाशगंगेत असणाऱ्या ग्रह ताऱ्यांचे विस्तृत निरीक्षण करणे.
⚠️४. डार्क मॅटर (दैवी ताकद वस्तुमान) याचा शोध घेणे
⚛️⚛️⚛️⚛️⚛️⚛️⚛️⚛️⚛️⚛️⚛️⚛️⚛️⚛️⚛️
आता येऊ मूळ मुद्द्याकडे…..

टाईम_मशीन 🚀

वेळेच्या मागे पुढे जाऊन डोकावणे याला टाईम ट्रॅव्हल म्हणतात पण हे खरंच शक्य आहे?
जेम्स वेब ही दुर्बीण 1350 करोड वर्षांपूर्वी घडलेला बिग बँग (महाविस्फोट) कसा काय बघणार??
त्यानंतर लगेच बनलेल्या आकाशगंगा कशा काय तपासणार???
हीच तर खरी गंमत आहे….या गमतीशीर कारणासाठीच तर हा लेख माझ्या हातून सुटला आहे.
प्रकाश (लाईट) ही या साऱ्या अफाट अश्या अंतराळातील एकमेव गोष्ट आहे जी कधी बदलत नाही की आपल्या गती मध्ये बदल करत नाही. प्रकाशाची गती ही नेहमीच स्थिर आणि अबाधित राहिली आहे आणि गंमत म्हणजे ही एक प्रकाशाची गती आजतागायत कोणीही गाठू शकले नाही.
प्रकाशाची गती नेमकी असते तरी किती??
2,99,793 (दोन लाख नव्व्यानव हजार सात शे त्र्यानव) किलोमीटर प्रति सेकंद इतका भयानक वेग हा लाईटचा असतो.
(म्हणजेच जवळपास 3 लाख किलोमीटर प्रतिसेकंद).
आता याला 60 ने गुणले की येणारे उत्तर म्हणजे 180 लाख किलोमीटर हे अंतर एक मिनिटात प्रकाश पार करतो असा त्याचा अर्थ आहे.
आता 180 लाख किलोमीटर हे अंतर जर दर मिनिटाला पार होत असेल तर मग प्रतितास , प्रतिदिन आणि प्रतिमहिना किती अंतर पार होत असावे?.
आता 180,00,000 ला 60x24x365 गुणा, याचे जे उत्तर येईल तो आकडा म्हणजेच प्रकाश पृथ्वीवरील एका वर्षात जे अंतर पार करेल ते किलोमीटर असेल. आणि याच अंतराला #एकप्रकाशवर्ष म्हटले जाते.
आपले ब्रह्मांड इतके अफाट पसरलेले आहे की त्याचे अंतर आपल्या पृथ्वीवरील किलोमीटर किंवा मैल या परिमानाने मोजणे अशक्यप्राय आहे म्हणूनच अंतराळातील अंतर हे प्रकाश वर्षात मोजले जाते.
आता एक प्रकाश वर्ष म्हणजे 300000x60x60x24x365 किलोमीटर अंतर हे एव्हाना आपल्या लक्षात आलेले आहेच.
आता यापुढील आणखी एक गंमत पाहू………
#टाईमट्रॅव्हल…… ⏳🚀
आपला सूर्य आपल्या पासून 14.84 करोड किलोमीटर इतक्या अंतरावर आहे, सुदैवाने हे अंतर जरी करोडो किलोमीटर असले तरी एक प्रकाश वर्षाच्या अगदीच एका क्षुल्लक भागाइतकेच आहे.
सूर्यापासून निघणारा सूर्यप्रकाश आपल्या पर्यंत म्हणजेच पृथ्वीवर पोचण्यास 8 मिनिटे आणि 27 सेकंद इतका वेळ लागतो. याचा दुसरा अर्थ काय?
याचा सरळ सरळ अर्थ हाच आहे की आपण जेव्हा केंव्हा सूर्याकडे पाहतो तेंव्हा आपल्याला सूर्य हा 8 मिनिटे 27 सेकंदापूर्वी जसा होता तसाच दिसत असतो आणि आताचा सूर्य आपल्याला आतानंतर 8 मिनिटं आणि 27 सेकंदानंतर दिसणार असतो.
आता खरी गंमत ही की आपण या प्रकाश वेग आणि अफाट अंतराच्या खेळामुळे विनासायास 8 मिनिटं आणि 27 सेकंदाचा टाईम ट्रॅव्हल करून भूत काळातील सूर्य पाहत असतो.
याचा आणखी एक वेगळा अर्थ म्हणजे आपल्याला पृथ्वीवर राहून कधीही ताजा ताजा सूर्य पाहता येतच नाही.
मला वाटतंय आपल्याला आता प्रकाश वेग, प्रकाशवर्षं आणि टाईम ट्रॅव्हल ह्या संज्ञा आता समजून गेल्या असतील.
याच अनुषंगाने आपण अंतराळातील जे कांही बघत असतो ते म्हणजे त्या वस्तू/ग्रह/ताऱ्यापासून परावर्तित अथवा प्रसारित झालेला प्रकाश हा असतो, आता ती वस्तू किती प्रकाशवर्षं दूर आहे यावर आपल्याला दिसणारा प्रकाश किती प्रकाश वर्ष पूर्वीचा आहे हे अवलंबून असते.
म्हणजेच आपण अंतराळातील जे कांही पाहत असतो ते वर्तमान काळातील कधीच नसते तर ते भूतकाळातीलच असते.
आता याच शास्त्रीय आणि मूलभूत आधारावर आपण जेम्स वेब या दुर्बिणीतुन भूतकाळातील घडलेल्या घटना पाहणार आहोत.हबल ने ही त्याच्या कुवतीनुसार शकय तिथं पर्यंत अश्या अनेक आकाशगंगा आणि ग्रह तारे यांची अंतरे आणि अंदाजे त्यांचा जन्मकाळ वर्तविला आहे.
जेम्स वेब ही दुर्बीण हबल दुर्बिणीपेक्षा 10 पट अधिक सक्षम आणि ताकदवान आहे. आणि याचमुळे या जेम्स वेब दुर्बीणीला ब्रह्मांडाची उत्पत्ती झाली त्यावेळचा प्रकाश जो अंदाजे 1350 करोड प्रकाशवर्षं दूर असणार आहे त्याला शोधून त्याचे निरीक्षण करायचे आहे आणि तो सापडला की आपसूकच महाविस्फोट आणि त्यांनतर उत्पन्न झालेल्या आकाशगंगा यांची कांही ना कांही माहिती ही मिळणारच. आणि म्हणूनच या दुर्बिणीला भूतकाळ दर्शवणारी, टाईम ट्रॅव्हल करणारी दुर्बीण म्हटलं जातं आहे.
जेम्स वेब अंतराळ दुर्बीण ही 25 डिसेंबर 2021 रोजी अंतराळात प्रक्षेपित करण्यात आली आहे आणि जवळपास 30 दिवसांच्या प्रवासानंतर ती नियोजित स्थळी म्हणजेच L2 पॉईंट वर पृथ्वीपासून 15,00,000 किलोमीटर अंतरावर प्रस्थापित होईल. आता सध्या जवळपास 13 लाख किलोमीटर अंतर पार झाले आहे, या दरम्यान प्रवास चालू असताना दुर्बीण आपली ठराविक उपकरणे उघडून सेट करत आहे आणि उर्वरित उपकरणे निर्धारित स्थळी पोचल्यानंतर उघडून कार्यान्वित होतील.
पण लगेच आपल्याला माहिती पोचवली जाणार नाहिय, पाहिले 5 ते 6 महिने आपल्याच मंदाकिनी आकाशगंगा (मिलकी वे गॅलक्षी) चे निरीक्षण ही दुर्बीण करत राहील आणि सर्व उपकरणे यानुसार सेट केली जातील आणि हीच माहिती मूलभूत माहिती म्हणून स्टोअर केली जाईल आणि मग आपल्या आकाशगंगेच्या बाहेरून येणारी माहिती गोळा केली जाईल व त्याचा अभ्यास मूलभूत माहितीशी तुलनात्मक रीतीने तपासली जाऊन आपल्याकडे माहिती प्रसारित केली जाईल.
जेम्स वेब दुर्बिणीत चार प्रकारचे इन्फ्रा रेड पद्धतीचे सेन्सर बसवले गेले आहेत ते अगदी लाखो, करोडो प्रकाश वर्षे दूर असणारा अंधुक प्रकाश ही टिपण्याची क्षमता बाळगून आहेत. हबल मध्येही अश्या इन्फ्रा रेड दुर्बीण आहेत पण त्यांची क्षमता इतकी अफाट नक्कीच नाही.
या अश्या अजीब आणि विस्मयकारक कारणांमुळे ही दुर्बीण अतिशय वेगळी आणि खगोलीय अभ्यासाला एक वेगळं वळण देणारी जादुई कांडी ठरणार आहे.
आता उत्सुकता आहे ती कधी या दुर्बिणी पासून अपेक्षित अशी माहिती यायला चालू होईल याची.
(वरील सर्व माहिती वेगवेगळ्या वेब साईटवरून, यु ट्यूब विडिओ मधून आणि माझ्याकडिल उपलब्ध असणाऱ्या डॉक्युमेंटरी मधून संग्रहित केली आहे, माहिती मध्ये कांही शंका अथवा बदल आवश्यक असल्यास मला मेसेंजर वर कळवा, योग्य माहिती नक्कीच यात समाविष्ट केली जाईल किंवा आवश्यक ते बदल केले जातील. सोबतचे फोटो हे गुगल वरून व नासा च्या पेज वरून साभार घेतले आहेत)
एक अंतराळवेडा
बापा – बाळासाहेब पाटोळे
इलेक्ट्रो टेक्नो ऑफिसर
टोकियो, जपान.

सफर विज्ञानविश्वाची ( Safar Vidnyanvishwachi ) या फेसबुकवरील ग्रुपवरून साभार दि.२२-०१-२०२२

*********************

हबल अल्ट्रा डीप फिल्ड

… विनीत वर्तक
सुमारे ४०० वर्षापूर्वी मानवाने आकाशाकडे दुर्बिणी मधून बघायला सुरवात केली. त्याआधी जे काही आपण बघत होतो ते उघड्या डोळ्यांनी.. आकाशात घडणाऱ्या, दिसणाऱ्या गोष्टींची नोंद करत मानव पुढे जात होता. त्याच्या ह्या बघण्याला खूप मर्यादा होत्या. त्यामुळे आकाशाची खरी ओळख व्हायला माणसाला १६१० हे साल उजाडावं लागलं. ह्याच वर्षी गॅलिलिओने आकाशाकडे दुर्बिणीतून बघितलं. त्याला जे काही त्या दुर्बिणीतून दिसलं, त्याने मानवाला एक नवीन दृष्टी आकाशाकडे बघण्याची मिळाली.ह्या दृष्टीतूनच पुढे अनेक शोध लागले.
अवकाश दुर्बिणीच्या कल्पनेवर काम सुरु व्हायला १९७० साल उजाडलं. नासा, युरेपियन स्पेस एजन्सी आणि स्पेस टेलिस्कोप सायन्स इन्स्टिट्यूट ह्यांनी एकत्र येऊन ह्या प्रोजेक्ट वर काम सुरु केलं. ख्यातनाम अवकाश वैज्ञानिक ‘एडविन हबल’ ह्यांच्या स्मरणार्थ ह्या दुर्बिणीला त्यांचं नाव दिल गेलं. १.५ बिलियन अमेरिकन डॉलर ( जवळपास ९७ अब्ज रुपये) किमतीची हबल दुर्बीण १९८३ ला अवकाशात जाणं अपेक्षित असताना प्रत्यक्षात १९९० मध्ये स्पेस शटल डिस्कव्हरी मधून पृथ्वीच्या लो ऑर्बिट मध्ये स्थापन करण्यात आली.
‘हबल टेलिस्कोप’ ने मग जे बघितलं त्याने मानवाचा ह्या विश्वाकडे बघण्याचा दृष्टीकोन बदलून गेला. हबल ने बघितलेल्या काही फोटोंनी मात्र विश्वाचे अंतरंग कधी नव्हे ते माणसाला समोर दिसले. हबल चा एक फोटो जगात खूप प्रसिद्ध आहे. त्या फोटोचं नाव आहे “हबल अल्ट्रा डीप फिल्ड”. असं काय आहे ह्या फोटोत? की विश्वाच्या एका काळोख्या भागातून घेतला गेलेला हा फोटो जगाच्या सर्वच अवकाश संस्शोधक आणि वैज्ञानिकात प्रसिद्ध आहे. तर जाणून घेऊ ह्या ह्या “हबल अल्ट्रा डीप फिल्ड” ची गोष्ट.
“हबल अल्ट्रा डीप फिल्ड” हा फोटो हबल टेलिस्कोप ने घेतलेला असून ह्यात तब्बल १३ बिलियन प्रकाश वर्ष लांब असणाऱ्या गोष्टी आपण बघू शकत आहोत. ( जो प्रकाश फोटोत आला आहे तो १३ बिलियन वर्षापूर्वी निघाला आहे.) ह्या पूर्ण फोटोत आपण पूर्ण विश्वाचं आयुष्य बघू शकत आहोत. सप्टेंबर २००३ ते जानेवारी २००४ ह्या काळात अवकाशाच्या एका छोट्या अंधाऱ्या कोपऱ्यात हबल ने आपली लेन्स थांबवून ठेवली. ‘फोर्नेक्स’ह्या तारकासमूहात ही जागा केवढी होती तर २.४ आर्कमिनिट. सोप्प्या शब्दात सांगायचं झालं तर १ मिलीमीटर X १ मिलीमीटर चा कागद १ मीटर अंतरावर धरला तर तो जितकी जागा व्यापेल तेवढा हा भाग. किंवा पूर्ण अवकाशाचं जर २६ मिलियन भागात विभाजन केलं तर त्यातला एक भाग. इतके दिवस त्या भागाचं निरीक्षण केल्यावर हबल ने जे विश्व दाखवलं ते म्हणजे ‘हबल अल्ट्रा डीप फिल्ड’.ह्यात हबलने एक दोन नाही तर तब्बल १०,००० पेक्षा जास्त आकाशगंगाचा वेध घेतलेला होता. ( हबल दुर्बीण खूप छोट्या प्रकाशाचा वेध घेऊ शकते. हे म्हणजे मुंबईत बसून अमेरिकेतील कॅलिफोर्निया मधील एका झाडावर असलेल्या काजव्याच्या प्रकाशाचा वेध घेण्याएवढं प्रचंड आहे.) ह्यातील प्रत्येक आकाशगंगेत मिलियन, बिलियन तारे आहेत. म्हणजे हा फोटो एकाच वेळी ट्रिलियन अपॉन ट्रिलियन तारे दर्शवित आहे. सगळ्यात मोठी गोष्ट म्हणजे ह्यातल्या काही आकाशगंगा प्रचंड जुन्या आहेत तर काही अवघ्या ६०० मिलियन वर्षाच्या आहेत.
ह्या फोटो मधील एक छोटासा प्रकाशाचा ठिपका पण एक आकाशगंगा आहे. म्हणूनच हा फोटो म्हणजे विश्वाच्या अनंततेचं दर्शन आहे.
१)ह्या फोटोमधील इंग्रजी क्रॉस प्रमाणे ज्या ताऱ्यांचा प्रकाश दिसत आहे, ते आपल्याच मिल्की वे आकाशगंगेतील तारे आहेत. हबल दुर्बिणीत जवळच्या ताऱ्यांना बघताना होणाऱ्या परिवर्तनामुळे तसं दिसत आहे.
२)ह्यात सर्व प्रकारच्या आकाशगंगा आपल्याला बघायला मिळतात. ह्यात आपण काही नवीन आकाशगंगा पण बघू शकतो ज्या पृथ्वीपासून ५ बिलियन प्रकाशवर्षापेक्षा कमी अंतरावर आहेत. ह्या फोटोच्या डाव्या बाजूच्या खालच्या बाजूस एक पिवळसर आकाशगंगा दिसते आहे(थाळीप्रमाणे). ( फोटोत हिरव्या बाणाने ही आकाशगंगा दाखवलेली आहे. )
३)ह्या फोटोत आपण ५ ते १० बिलियन वर्षापूर्वी च्या आकाशगंगा पण बघू शकत आहोत. त्या काळात विश्व खूप विचलित अवस्थेत होतं. त्यामुळे अनेक आकाशगंगाची आपआपसात टक्कर हे नवीन नव्हतं. अशाच त्या काळातल्या आकाशगंगा आपण एकमेकात टक्कर होताना आणि मिसळताना बघू शकत आहोत. ह्या फोटोतील मार्क केलेल्या ह्या तीन आकाशगंगा एकमेकात मिसळताना दिसत आहेत. त्यांचे रंग पर्पल,ऑरेंज आणि रेड आपण बघू शकतो. ( फोटोत आकाशी रंगाच्या वर्तुळात ह्या तीन आकाशगंगा आपण बघू शकतो. )
४)ह्या फोटोत आपण अगदी जुन्या म्हणजे जवळपास १० बिलियनपेक्षा जास्त प्रकाशवर्ष लांब आणि जुन्या आकाशगंगा ही बघू शकतो आहोत. वरच्या तीन आकाशगंगेपासून आपण सरळ खाली आलो की एक लाल रंगाची रेष दिसेल. ही आकाशगंगा विश्व निर्मितीच्या सर्वात प्राथमिक स्वरूपातली आकाशगंगा आहे. ह्या आकाशगंगे नंतर बाकीच्या आकाशगंगा अस्तित्वात आल्या आहेत. किंबहुना विश्व अस्तित्वात येतं गेलं आहे. ( फोटोत पिवळ्या रंगाच्या वर्तुळात अंधुक अशा लाल रंगात दिसणारी आकाशगंगा १० बिलियन वर्षापेक्षा जास्त जुनी आहे. हा प्रकाश १० बिलियन वर्षापूर्वी तिकडून निघालेला आहे. )
हा फोटो म्हणजे विश्वाने केलेला अनंताचा प्रवास आहे. ह्याची जर अजून मोठी इमेज मिळाली तर अजून सुस्पष्टरीत्या आपण विश्वाच्या प्रवासाला बघू शकतो. १३ बिलियन वर्षापूर्वी असलेलं विश्व ते आज असणारं विश्व, हा पूर्ण प्रवास हबल च्या ह्या एका फोटोत बंदिस्त झाला आहे. १.५ बिलियन डॉलर खर्च करून नासा ने बनवलेल्या हबलमागचा खर्च आणि त्यामागची मेहनत ह्या एका फोटोत वसूल झाली आहे असं म्हंटल्यास वावगं ठरणार नाही.
“हबल अल्ट्रा डीप फिल्ड” आजही आपल्यासोबत बोलतो. आपल्याला दाखवतो ते विश्वाच प्रचंड स्वरूप जे फक्त आपल्याला दिसणाऱ्या आकाशाच्या २६ मिलियन भागांपेकी एका भागात समाविष्ट आहे. मग विचार करा, उरलेल्या भागात किती विश्व सामावलेलं आहे!! ज्याकडे अजून आपण बघितलेलं नाही किंवा ते आपल्याला दिसलेलं नाही…
माहिती स्त्रोत :- नासा, फ्युचर
फोटो स्त्रोत :- नासा